marathi story Archives - Page 3 of 5

वाऱ्याची झुळूक

कथा * अर्चना पाटील

‘‘सौ मित्र, मजा आहे यार तुझी.’’

‘‘का रे निनाद, काय झालं?’’

‘‘सोन्यासारखी दोन मुले आहेत. स्वत:चं घरसुद्धा घेतलंस, चारचाकी गाडी आहे, कस्तुरीसारखी समजुतदार बायको आहे, अजून काय पाहिजे यार आयुष्यात.’’

गाडी ऑफीसच्याच दिशेने जात होती. सौमित्र ड्रायव्हिंग करत होता. तेवढयात ऑफिसमधीलच दोन मुली बसस्टॉपवर दिसल्या.

‘‘निनाद, सोडायचं का यांना ऑफिसला?’’

सौमित्रने निनादला बोलण्याची वेळच येऊ दिली नाही, मुलींजवळच गाडी नेऊन थांबवली.

‘‘शाल्मली मॅडम, सोडू का ऑफिसला?’’

‘‘हो ,हो सोडा की,’’ मनवा पटकन बोलली आणि दरवाजा उघडून गाडीत बसली. त्यामुळे शाल्मलीही बसली.

‘‘तुम्ही रोजच इथून बसमधे चढता ना.’’

‘‘हो,’’ मनवानेच उत्तर दिलं

‘‘आम्हीही रोज इकडूनच जातो. सोडत जाऊ तुम्हालाही, काय रे निनाद.’’

‘‘हो ना, काय हरकत आहे. संध्याकाळी थांबा. आपण सोबतच येऊ. वीस पंचवीस मिनीटांचा रस्ता आहे.’’

सौमित्रला सावळया रंगाची शाल्मली त्याच्या गाडीत हवी होती. त्याचा उद्देश सफल झाला. सौमित्र दिसायला हँडसम होता. ऑफिसमध्ये त्याची पोस्टिंगही चांगली होती. ऑफिसच्या सर्वच लेडीज त्याच्या मागेपुढे करायच्या. शाल्मलीलाही तो आवडू लागला होता. सतत सगळयांना हसवायचा. पार्टी अरेंज करायचा. नवनवीन कलरचे शर्ट्स आणि जिन्स, एकदमच भारी पर्सनॅलिटी होती त्याची. त्याच्या गोऱ्या चेहऱ्यावर तर काळा गॉगल शोभून दिसायचा. हळूहळू सौमित्र शाल्मलीशी जवळीक वाढवू लागला.

‘‘खुपच कमी वयात नोकरी करत आहेस तू, सॉरी हं… मी पटकन एकेरीवर येतो. अजून कॉलेज शिकायला हवं होतं.’’

‘‘वडील आजारी असतात माझे, म्हणून शिक्षण सोडलं. घरी पैशांची चणचण असते.’’

‘‘तुला एक सांगु का? तुझा रंग जरी सावळा असला तरी तू माझ्या दृष्टीने खुप सुंदर आहेस. या ऑफिसमध्ये तुझ्याइतकं हुशार कोणीच नाहीए.’’

‘‘धन्यवाद सर.’’

‘‘धन्यवाद काय, चल कॉफी घेऊ बाहेर. थोडं मोकळं बोलता येईल.’’

‘‘नाही नको, हे जरा जास्तच होईल.’’

‘‘काय जास्त होईल? मी सांगतो आहे ना. चल गुपचूप.’’

शाल्मलीही निमुटपणे निघून गेली. ऑफिसमध्ये दोघांची चर्चा चांगलीच रंगली.

‘‘सौमित्र, काय सध्या शाल्मलीच्या मागेमागे फिरतो? ‘दोघंही आज मँचिंग…’ अशीच चर्चा ऑफिसमध्ये सुरू असे. शाल्मलीला सगळे समजत होते पण तिच्यासाठी सौमित्र म्हणजे सुखाची सर. त्यामुळे नाव जरी खराब होत होतं तरी ती बिनधास्त सौमित्रसोबत फिरत असे. शाल्मली आणि सौमित्रच्या संबंधांना आता सहा महिने झाले होते. सौमित्र सतत शाल्मलीला आनंदात ठेवण्याचा प्रयत्न करत असे. तिच्यासाठी, तिच्या कुटुंबातील लोकांसाठी सतत काहीतरी नवीन वस्तु घेत असे. एक दिवस सौमित्र तिला घेऊन गावाबाहेरच्या हॉटेलवर आला. दुपारचे बारा वाजले होते. शाल्मलीला वाटतं होतं हा नेहमीसारखाच कुठेतरी बाहेर जेवण करायला घेऊन आला. त्यामुळे ती बिनधास्तपणे बोलत होती, हसत होती. सौमित्रने बुक केलेल्या रूममध्ये ते दोघे आले.

‘‘काय गं, काय जेवशील माझी शामू.’’

‘‘काहीही मागवा. नेहमी तुम्हीच ऑर्डर देता ना.’’

‘‘शाल्मली, मला तू खुप आवडतेस. मी सतत तुझं निरीक्षण करत असतो. फक्त एकदा माझ्या मिठीत ये.‘‘

‘‘काहीतरीच काय सौमित्र, आपण केवळ चांगले मित्र आहोत.’’

‘‘काहीतरीच काय, माझं खुप प्रेम आहे तुझ्यावर. म्हणुनच तर मी सतत तुझ्यासोबत फिरत असतो. त्यामुळेच मला तुला स्पर्शही करावासा वाटतो.‘‘

‘‘सौमित्र, एक मिनीट, तुमचा काहीतरी गैरसमज होतो आहे. तुम्ही विवाहीत आहात. माझ्या मनात तुमच्याबद्दल काहीच नाहीए.’’

‘‘काहीच नाही म्हणजे, मग का हसतेस, बोलतेस माझ्याशी.’’

‘‘एक स्त्री आणि पुरूषात कधीच निकोप मैत्री होऊ शकत नाही हेच खरं. माझ्या अडचणी तुम्ही समजून घेता. कौटुंबिक प्रश्नांकडे दुर्लक्ष करून आयुष्य एन्जॉय करायला तुम्ही मला शिकवलं. धन्यवाद सर. पण कदाचित त्यामुळे तुम्ही मला वेगळंच समजलात. माझी चुक झाली. येते मी,’’ शाल्मली खोलीतून बाहेर निघायला लागली. तेवढयात सौमित्रने दरवाजा बंद करून तिचा रस्ता अडवला.

‘‘थांब, शाल्मली, कशाला एवढा भाव खातेस? सावळया रंगाची तर आहेस तू. तुझ्यापेक्षा सुंदर मुली मी सहज पटवू शकतो.’’

‘‘सर, माझा तर रंगच काळा आहे. तुमचं तर मन काळं आहे. तुम्ही विवाहीत आहात. तुम्हाला दोन मुलं आहेत. तरीही तुम्ही माझ्यासारख्या अविवाहीत मुलीकडून शरीरसुखाची अपेक्षा करतात? निघते मी. कदाचित मी तुमच्यासोबत सहा महिने ऑफिसच्या बाहेर फिरले नसते, तर आज हा दिवस आला नसता. म्हणून मीच तुमची माफी मागते. सर, तुम्ही मनाने खुप चांगले आहात. कशाला एका क्षणाच्या मोहासाठी स्वत:च्या चारित्र्यावर कलंक लावून घेताय? तुमची बायको कस्तुरी, ती आयुष्यभर तुमच्याशी एकनिष्ठ राहणार आहे. कमीत कमी तिचा तरी विचार करा. माझंही उद्या कोणाशीतरी लग्न होईल. त्यावेळी मी नववधुच असले पाहिजे. जाऊ द्या मला.’’

सौमित्र दरवाजातून बाजुला सरकला. शाल्मलीही रडतरडतच हॉटेलमधून बाहेर पडली. दुसऱ्या दिवशी ऑफिसमध्ये दोघांची भेट झाली.

‘‘सौमित्र, मला बोलायचं आहे तुमच्याशी. तुम्ही एक वाऱ्याची झुळुक बनुन माझ्या आयुष्यात आलात. खुप खूप प्रेमाचा वर्षाव केलात. पण यापुढे परत कोणत्याच स्त्रिच्या आयुष्यात प्रेमाचा वर्षाव करू नका. कारण स्त्रिया खूप भावनिक असतात. एखाद्या पुरूषाकडून जेव्हा त्यांचा अपमान होतो, तेव्हा तो क्षण त्यांना असह्य असतो. मी तुम्हाला आवडते. मलाही तुमचा सहवास आवडतो. पण त्यासाठी आपण नैतिकतेचे नियम तर धुळीला मिळवू शकत नाही ना.’’

‘‘शाल्मली, मी चुकलो. मला माफ कर. मला नव्या नजरेने तुझ्याशी मैत्रीची सुरूवात करायची आहे.’’

‘‘सॉरी सर, आता मला उभ्या आयुष्यात पुन्हा कोणत्याच पुरूषासोबत मैत्री करायची नाहीए. मला माझी चुक सुधारायची आहे. या सहा महिन्यात तुम्ही मला जो मानसिक आधार दिलात, त्याबद्दल मी तुमची आयुष्यभर ऋणी राहिन.’’

फिरूनी पुन्हा उमलेन मी

कथा * रेणू श्रावस्ती

‘‘काय झालं, लक्ष्मी? आज इतका उशीर केलास यायला?’’ स्वत:ची चिडचिड लपवत सुधाने विचारलं.

‘‘काय सांगू मॅडम तुम्हाला? ते मनोजसाहेब आहेत ना, त्यांच्या रिचाला काही तरी झालंय म्हणे. कुठे शाळेच्या पिकनिकला गेली होती. तुम्ही आपल्या घरात बसून असता, तुम्हाला कॉलनीतल्या बातम्या कशा कळणार?’’ लक्ष्मीने म्हटलं.

लक्ष्मीला दटावत, तिच्या बोलण्याला आळा घालत सुधा म्हणाली, ‘‘मला ठाऊक आहे. रात्रीच मी जाऊन आलेय तिथे. फार काही घडलं नाहीए. तू उगीच सगळीकडे मनाने काही सांगत बसू नकोस.’’

हुशार, शांत, समजूतदार रिचाला काय झालं असेल याचा तिला नीट अंदाज करता आला नाही तरी एक पुसटशी अभद्र शंका मनाला चाटून गेलीच. शाळेची पिकनिक गेली होती म्हणे…

कॉलेजातून रिटायर झाल्यावर सुधा सोसायटीतल्या मुलांच्या सायन्स अन् मॅथ्सच्या ट्यूशन घ्यायची. पैशाची गरज नव्हती. त्यामुळे अनेक गरीब मुलं तशीच शिकायला यायची. हिंदी अन् कॉम्प्युटर हे विषयही ती सहज शिकवू शकत होती. मुलांनी करिअर कसं निवडावं, त्यासाठी कुठला अभ्यास करावा, कसा करावा या गोष्टी ती इतकी तळमळीने सांगायची की मुलांचे आईवडीलही तिचा सल्ला सर्वोपरी मानायचे. रिचा तिची लाडकी विद्यार्थिनी. कॉम्प्युटरमध्ये तिला विशेष गती होती.

लक्ष्मी काम करून गेल्या गेल्या सुधाने तिची मैत्रीण अनामिकाचं घर गाठलं. अनामिका रिचाची मावशी होती. तिने जे सांगितलं ते ऐकून सुधा शहारली, काल शाळेची ट्रिप गंगेच्या पल्याडच्या काठावर गेली होती. बोटिंग वगैरे झाल्यावर सर्वांचं एकत्र डबे खाणं झालं. जिलेबी अन् समोसे शाळेकडून मुलांना दिले गेले. सगळी मुलं आनंदाने सुखावलेली. वेगवेगळे गट करून कुणी भेंड्या, कुणी नाचगाणी, कुणी झाडाखाली लोळणं असं सुरू होतं. काही मुलं जवळपास फिरून पानंफुलं एकत्र करत होती. त्याच वेळी रिचा फिरत फिरत ग्रुपपासून जरा लांब अंतरावर गेली. निघायच्या वेळी सगळी मुलं एकत्र आली तेव्हा रिचा दिसेना म्हणताना शोधाशोध सुरू झाली. थोड्या अंतरावर झोपडीत बेशुद्ध पडलेली रिचा दिसली. टीचर्सपैकी दोघी तिला घेऊन बोटीने पटकन् अलीकडच्या काठावर आल्या. इतर मुलं बाकीच्या स्टाफबरोबर गेली. रिचाला टॅक्सीने इस्पितळात नेलं. तिच्या घरीही कळवलं. घरून आईवडील इस्पितळात पोहोचले.

सुधा स्तब्ध होती. रिचाला भेटायला जावं की न जावं ते तिला समजत नव्हतं. काही क्षणात तिने निर्णय घेतला अन् गाडी काढून सरळ ती रिचाला अॅडमिट केलं होतं त्या इस्पितळात पोहोचली. समोरच रिचाचे वडील भेटले. रात्रभरात त्यांचं वय दहा वर्षांनी वाढल्यासराखं दिसत होतं. सुधाला बघताच त्यांना रडू आलं. स्वत:ला सावरत सुधाने त्यांना थोपटून शांत केलं. तेवढ्यात रिचाच्या आईने तिला मिठी मारली अन् आपल्या दु:खाला वाट मोकळी करून दिली. तिचे हुंदके अन् अश्रू थांबत नव्हते.

रिचाला झोपेचं इजेक्शन दिल्यामुळे ती झोपली होती. पण काल रात्री जेव्हा ती शुद्धीवर आली तेव्हा मात्र खूपच रडत होती. घडलेल्या घटनेचा मनावर खोलवर परिणाम झाला होता. मला जगायचं नाहीए वगैरे बोलत होती.

अरूणाला तिने रडून घेऊन दिलं. ती थोडी शांत झाल्यावर तिने तिथल्या प्रमुख लेडी डॉक्टरचं नाव विचारलं अन् तिला जाऊन भेटली. ‘‘हे प्रकरण कृपा करून मीडियापर्यंत जाऊ देऊ नका; कारण त्यात पोरीची बेअब्रू होते. गुन्हेगारांना शासन होत नाही.’’ डॉक्टरही तिच्या मताशी सहमत होत्या.

‘‘आमच्याकडे येण्याआधीच शाळेने पोलिसात रिपोर्ट केला होता.’’ डॉक्टर म्हणाल्या. त्यांनी पोलीस अधिकाऱ्याचं नावही सांगितलं. ते सुधाच्या कॉलेजात एकदा चीफगेस्ट म्हणून आलेले होते. सुधा सरळ त्यांना जाऊन भेटली. त्यांनी आदरपूर्वक तिचं स्वागत केलं.

‘‘सर, आपल्या समाजात बलात्कारित मुलीला किंवा स्त्रीला कोणत्या दिव्यातून जावं लागतं याची तुम्हाला कल्पना आहे. आता इतक्या मोठ्या शहरात कोण असेल तो नरपिशाच्च ते कसं अन् किती काळात शोधाल तुम्ही? समजा तो नराधम शोधून काढला तरी त्यामुळे त्या निरागस पोरीच्या शरीरावर, मनावर झालेल्या जखमा भरून येतील का? कोर्टात केस गेली तर कुठल्या कुठल्या प्रश्नांना ती पोर तोंड देईल? मनाने आत्ताच खचली आहे ती. तिला पुन्हा उभी करायचीय आपल्याला. तुम्ही कृपया ही केस काढून टाका. मी शाळेच्या ऑफिसरशी बोलते. एवढी कृपा करा.’’

सुधाला एक हुशार प्रोफेसर व नावाजलेली अन् लोकप्रिय शिक्षिका म्हणून पोलीस अधिकारी ओळखत होते. त्यांनाही तिचं म्हणणं पटलं. ते स्वत: व सुधाही शाळेतल्या अधिकारी मंडळींशी बोलले. केस मागे घेतली गेली.

सुधा परत नर्सिंगहोममध्ये आली. प्रथम तिने रिचाच्या आईवडिलांचं बौद्धिक घेतलं. काय घडलं, आता काय करायचं आहे. पालक म्हणून त्यांनी कसं वागायचं आहे. घराबाहेरच्या लोकांच्या प्रश्नांना, विशेषत: तिरकस प्रश्नांना कसं सामोरं जायचं, कशी उत्तर द्यायची. आपला तोल कसा राखायचा अन् रिचाशी कसं वागायचं हे तिने व्यवस्थित समजावलं. दोन तासाच्या त्या सेशनमध्ये त्यांना दोनदा खायलाप्यायलाही घातलं. त्यामुळे ती दोघं बऱ्यापैकी सावरली. सुधाने त्यांना ‘‘दोनतीन तास घरी जाऊन विश्रांती घ्या. अंघोळी व रात्रीचं जेवण उरकूनच पुन्हा इथे या, तोपर्यंत मी इथेच आहे. रिचाला व्यवस्थित सांभाळते,’’ असंही म्हटलं. भारावलेल्या मनाने अन् पावलांनी ती दोघं घरी आली.

सुधा रिचाच्या बेडजवळ बसून होती. रिचाला जाग येत होती. ती झोप अन् जाग याच्या सीमारेषेवर होती. थोडी हालचाल सुरू झाली होती अन् एकदम जोरात किंचाळून तिने डोळे उघडले. त्या अर्धवट गुंगीत तिला स्वप्नं पडलं असावं. समोर सुधा दिसताच तिने सुधाला मिठी मारली अन् ती रडायला लागली.

तिला जवळ घेत प्रेमाने थोपटत सुधा म्हणाली, ‘‘शांत हो बाळा…शांत हो, अजिबात घाबरू नकोस…’’

‘‘मावशी…’’ रिचाने हंबरडा फोडला.

‘‘हे बघ रिचा, तू आधी शांत हो. तू आता अगदी सुरक्षित आहेस. तुला कुणी हातही लावू शकत नाही. समजतंय ना? जे घडलं ते घडलं. ते विसरायचं. तो एक अपघात होता. हातपाय न मोडता, डोकं न फुटता आपण सहीसलमात आहोत ही गोष्ट फक्त ध्यानात ठेव.’’? शांतपणे तिला थोपटत एकेका शब्दावर जोर देत खंबीर आवाजात सुधा रिचाची समजूत घालत होती.

हळूहळू रिचा शांत होत गेली. ‘मी घाण झालेय. मला मरायचंय’ ही वाक्य ती अजूनही मध्येच बोलायची. पण सुधा न कंटाळता न थकता तिला समजावत होती. ‘‘मी शाळेत जाणार नाही. इतर मुली मला काय म्हणतील?’’ या तिच्या प्रश्नावर सुधाने म्हटलं, ‘‘काय म्हणतील? त्यांना काही म्हणायची संधी आपण द्यायचीच नाही. जितकी घाबरशील, तितके लोक तुला घाबरवतील. धीटपणे, डोळ्याला डोळा देऊन उभी राहिलीस तर ते तुला घाबरतील.’’

‘‘पण माझं चुकलंच…’’ मी एकटीने फिरायला जायला नको होतं.

‘‘पण समजा, एकटी गेलीस तर त्याचं आता वाईट नको वाटून घेऊस…असे अपघात घडतातच गं!’’

तेवढ्यात चेकअपसाठी लेडी डॉक्टर आली. ‘‘मला मरायचंय डॉक्टर…’’ रिचा पुन्हा रडायला लागली.

‘‘अगं, एवढी शूर मुलगी तू…किती निर्धाराने झगडली आहेस…तुझ्या शरीरावरच्या जखमा सांगताहेत तुझं शौर्य…तुला लाज वाटावी असं काहीच घडलेलं नाहीए.’’ डॉक्टरने तिला म्हटलं. त्यांनी सुधाला म्हटलं, ‘‘तिला अजून विश्रांतीची गरज आहे. तिला थोडं खायला घाला मग पुन्हा एक झोपेचं इंजेक्शन द्यावं लागेल…हळूहळू सगळं ठीक होईल. गरज पडल्यास मानसोपचार तज्ज्ञाची मदत घेऊ.’’

डॉक्टरांनी नर्सला गरम दूध व बिस्किटं आणायला सांगितली. त्यानंतर रिचाला इंजेक्शन देऊन झोपवण्यात आलं. नर्सिंग होममधून घरी आल्यावर सुधा सोफ्यावरच आडवी झाली, इतकी ती दमली होती. शरीर थकलं होतं. डोळ्यांपुढे मात्र पन्नास वर्षांपूर्वीचा प्रसंग उभा होता.

बारा तेरा वर्षांच्या सुधाच्या आयुष्यातही असाच प्रसंग घडला होता. खूप उत्साह आणि आनंदात ती मावसबहिणीकडे लग्नाला गेली होती. रात्री उशिरापर्यंत लक्ष्मीपूजन वगैरे विधी चालू होते. तिला झोप येत होती म्हणून आईने तिला त्यांचं सामान असलेल्या खोलीत झोपायला घेऊन आली. तिला झोपवून आई पुन्हा मांडवात गेली. रात्री कधी तरी सुधाला घुसमटल्यासारखं झालं अन् जाग आली. तिच्या अंगावर कुणीतरी होतं. तिने ओरडू नये म्हणून तिचं तोंड दाबून ठेवलं होतं. ती सुटायला धडपडत होती. पण तिची धडपड निष्प्रभ ठरली. खूप त्रास होत होता. सगळं शरीर लचके तोडल्यासारखं दुखत होतं. अर्धबेशुद्धावस्थेत ती कण्हत होती, रडत होती. मग झोप लागली किंवा शुद्ध हरपली. जाग आली तेव्हा आई कपाळाला हात लावून शेजारी बसलेली दिसली. आईला मिठी मारून ती जोराने रडणार तेवढ्यात आईने तिच्या तोंडावर आपल्या हाताचा तळवा दाबून तिचा आवाज व आपलं रडू दाबलं. सकाळी नवरीमुलगी व वऱ्हाडाची पाठवणी झाल्यावर आईने बहिणीला विश्वासात घेऊन सगळं सांगितलं. बहिणीने स्वत:च्या थोबाडीत मारून घेतलं; कारण संशयाचा काटा मावशीच्या नणंदेच्या मुलाकडे इंगित करत होता. मावशीने अक्षरश: आईचे पाय धरले. ‘‘कृपा करून विषय वाढवू नकोस. पोरीच्या आयुष्याचा प्रश्न आहे. अळीमिळी गुपचिळी…कुणाला काही कळणार नाही.’’

आपल्या घरी परत आलेली सुधा पार बदलली होती. तिच्या चेहऱ्यावरचा तजेला अन् हसू मावळलं होतं. ती सदैव घाबरलेली असायची. बाबांना, दादाला हा बदल खूप खटकला होता. पण सुधाने अवाक्षराने त्यांना काही कळू दिलं नाही.

सुधाच्या ताईने मात्र आईचा पिच्छाच पुरवला तेव्हा आईने तिथे घडलेला प्रसंग सांगितला, सुधा त्यावेळी अंघोळ करत होती अन् बाजारात गेलेले बाबा अन् दादा घरी परतले आहेत हे आईला कळंल नव्हतं. त्यामुळे इतके दिवस कळू न दिलेलं सत्य आता घरात सगळ्यांना कळलं होतं. प्रत्येक जण कळवळला, हळहळला अन् सुधाला आधार देण्यासाठी खंबीरपणे तिच्या पाठीशी उभा राहिला.

बलात्कार एका स्त्रीवर होतो पण मानसिकदृष्ट्या त्या घृणित कृत्याचा परिणाम संपूर्ण कुटुंबावर होतो. सुधाने बाहेरच्या जगाशी जणू संबंधच तोडले होते. पण ती अभ्यासात पार बुडाली होती. दहावी, बारावी, बी.एस.सी ऑनर्स, एमएससी फिजिक्स प्रत्येक वर्षीं तिने मेरिटलिस्ट घेतली. बीएससी व एमएसीला तर प्रथम क्रमांक व सुवर्णपदकही मिळवलं. इतके मार्क मिळवायचे तर झोकून देऊन अभ्यास करावाच लागतो. सोशल रिलेशन्समध्ये वेळ घालवून असं मेडल मिळत नाही असं आता लोकच बोलत होते. युनिव्हर्सिटीत तिला नोकरीही मिळाली. इतक्या वर्षांत आता सुधा सावरली. तिचा आत्मविश्वास वाढला पण अजूनही लग्नाला ती नकारच देत होती. दादा व ताईच्या लग्नात करवली म्हणून कौतुक करून घेतलं तरी एरवी कुणाच्याही लग्नाला ती कधी गेली नाही.

बाबांचे खास मित्र घनश्याम काकांचा मुलगा लग्नाचा होता. सुधासाठी सर्वाथाने योग्य होता. बाबांनी डोळ्यात पाणी आणून तिला विनवलं. अक्षरश: तिच्या पाया पडले अन् सुधा हेलावली. लग्नाला कबूल झाली. खूप थाटात लग्न झालं. पण लग्नानंतरही कित्येक वर्ष तिला मूल झालं नाही. रवीने साधा स्पर्श केला तरी ती थरथर कापायची. भितीने पांढरीफटक व्हायची. रवी खरोखर समजूतदार व थोर मनाचा, त्याने तिला समजून घेतलं. तिच्या आईवडिलांशी तो एकांतात बोलला. मानसोपचार सुरू झाले. त्याच्या जोडीने औषधोपचारही सुरू झाले.

रवीचा समजूतदारपणा, त्यांचं प्रेम अन् शारीरिक व मानसिक उपचारांचा चांगला परिणाम झाला. दोन मुलांची आई झालेल्या सुधाने नोकरी, संसार सांभाळून मुलांनाही उत्तम वळण लावलं. त्यांचं शिक्षण, लग्न वेळेवारी होऊन आज ती चार नातवंडांची आजी झाली होती.

अशा घटना विसरू म्हणता विसरता येत नाहीत. त्यावर मुद्दाम कुणी चर्चाही करत नाही. पण सुधाने ठरवलं. आपल्या आयुष्यातली ही घटना ती रिचाला सांगेल…रिचाला बळ मिळेल. शिवाय जे मानसोपचार व इतर उपचार तिने फार उशिरांच्या वयात घेतले ते रिचाला आताच मिळाले तर ती तिचं आयुष्य अधिक चांगल्या प्रकारे, अधिक आत्मविश्वासाने ती जगू शकेल.

दुसऱ्या दिवशी सुधाने रिचाच्या आवडीचा स्वयंपाक केला व तिचा अन् स्वत:चा डबा घेऊन ती नर्सिंग होममध्ये पोहोचली. आता रिचाचे आईबाबाही सावरले होते. डॉक्टरनेही त्यांना समजावलं होतं. सुधानेही चांगलं बौद्धिक घेतलं होतं. सुधाने त्यांना घरी जाऊन विश्रांती घ्यायला सांगितलं अन् रिच्याजवळ ती दिवसभर राहिल असंही म्हटलं.

सुधाला बघून रिचाला पुन्हा रडण्याचा उमाळा आला. लहानशी, निरागस पोर…पार कोलमडली होती. मनातून काहीतरी वाईट, विपरीत पाप घडल्याची बोच होती. सुधाने प्रथम तिला बरोबर आणलेलं जेवण व्यवस्थित वाढलं. गप्पा मारत आनंदात जेवण करायला लावलं. नर्स येऊन काही गोळ्या देऊन गेली.

‘‘हे बघ रिचा, मी तुझी टीचर आहे. मी आधी कॉलेजात शिकवत होते हे तुला माहिती आहे. पेपरमध्ये माझे लेख अन् फोटो छापून यायचे, दूरदर्शनवर मुलाखत आलेली हे सगळं तुला माहिती आहे. आता मी तुला माझ्या आयुष्यातली एक घटना सांगणार आहे. ती फक्त तुझ्यात अन् माझ्यातच असेल. बाहेर तू कुठेही कुणालाही काही बोलणार नाहीस. घरीही बाबाला आईला काही सांगायचं नाही…प्रॉमिस?’’ सुधाने शांतपणे बोलायला सुरूवात केली.

‘‘प्रॉमिस!’’ रिचाने म्हटलं.

मग आपल्या आयुष्यात घडलेली ती घटना, तो अपघात, त्यामुळे बालमनावर झालेला परिणाम…आई बाबा, ताई दादा सगळ्यांनी दिलेला भक्कम आधार, अभ्यासात गुंतवून घेणं वगैरे सगळं रिचाला समजेल, पटेल अशा पद्धतीने सुधाने सांगितलं. रिचाच्या चेहऱ्यावरचे बदलते भाव, तिच्या प्रतिक्रिया ती बोलत असताना लक्षपूर्वक बघत होती.

‘‘आणि असे प्रसंग अनेक मुलींच्या बाबतीत घडतात. म्हणून कुणी मरायच्या गोष्टी करत नाही. उलट आपण ठामपणे उभं राहायचं. कारण आपली काही चूकच नाहीए ना? कशाला रडायचं? कशाला मरून जायचं? इतकं सुंदर आयुष्य मिळालंय. चांगलं कुटुंब, घर, आईवडील, मित्रमैत्रिणी सगळं सगळं आहे तुझ्याजवळ मग आपण का रडायचं…तुला काहीही झालेलं नाहीए. तू उद्या घरी पोहोचशील, त्यानंतर रोजच्यासारखी शाळेत जा. ग्राउंडवर खेळायला जा. समजलं ना? मी जर आज तुला ही घटना सांगितली नसती तर तुला माझ्याकडे बघून कल्पना तरी आली असती का?’’

‘‘मावशी…’’ म्हणत रिचाने सुधाला मिठी मारली.

‘‘उद्यापासून काही दिवस एक डॉक्टर मावशी माझ्याकडे येणार आहे. त्यावेळी मी तुला बोलावून घेईन. तिच्याशी छान गप्पा मारायच्या. काही गोळ्या ती देईल त्या घ्यायच्या. पण हेसुद्धा उगाच कुणाला कळू द्यायचं नाही. ओके?’’

‘‘ओके…’’ रिचाने म्हटलं.

सुधाला खूप हलकंहलकं वाटलं. रिचा अन् तिच्या वयाच्या मुलींना स्वसंरक्षणाचं शिक्षण देण्यासाठी एखादी कराटे कोचही ती बघणार होती. मुलींनी मनाने अन् देहानेही कणखर व्हायलाच हवं अन् मुख्य म्हणजे अशी घटना घडलीच तर त्यामुळे स्वत:ला दोषी समजणं बंद करायला हवं हेही ती शिकणार होती.

इंद्रधनुष्याचा आठवा रंग

कथा * आशा शहाणे

वसुधा अजूनही दाराकडे बघत होती. नुकतीच त्या दारातून रावी आपल्या पतीसोबत बाहेर पडली होती. अंगावर प्रसन्न पिवळ्या रंगाची साडी, मॅचिंग ब्लाउज, हातात बांगड्या, कपाळावर छानशी टिकली, केसांचा सुरेखसा अंबाडा, गळ्यात मंगळसूत्र, कानांत कर्ण फुलं अगदी सोज्वळ सात्त्विक भारतीय सौंदर्याची मूर्ती दिसत होती. हातातल्या तान्हुल्यानं तिच्या मातृत्त्वाचं तेज अधिकच वाढवलं होतं.

वसुधाच्या नजरेपुढे काही वर्षांपूर्वीचा प्रसंग एखाद्या सिनेमातल्यासारखा दिसू लागला. रावीचे आईबाबा तिला समुदेशनासाठी वसुधाकडे घेऊन आले होते.

वसुधा हॉस्पिटलमध्ये मानसोपचारतज्ज्ञ आहे. त्याच्याच जोडीनं ती पेशंटना समुपदेशही देते. या दोन्ही कामांमुळे तिच्याकडे वेळ कमी असतो. पण सामाजिक बांधिलकी म्हणून हे काम ती अत्यंत निष्ठेनं करते. मानसिक दृष्टीनं खचलेल्या, निराशेनं ग्रासलेल्या पेशंटना त्या गर्तेतून बाहेर काढून पुन्हा नव्यानं आयुष्य जगण्याची उमेद देणं, त्यांचं आयुष्य मार्गी लावणं हेच तिच्या आयुष्याचं उद्दीष्ट होतं.

रावीला वसुधाच्याच हॉस्पिटलमध्ये अॅडमिट केलं होतं. तिनं पंख्याला ओढणी बांधून गळफास घ्यायचा प्रयत्न केला होता. वेळेवर आईनं बघितलं, आरडाओरडा केला. रावीला गळफासातून सोडवून हॉस्पिटलमध्ये आणलं. योग्य वेळेत योग्य ते उपचार मिळाले आणि रावी वाचली. डॉ. वसुधाला त्या क्षणीच लक्षात आलं, तिच्या शरीरापेक्षाही तिचं मन घायाळ झालेलं आहे. गरज मनावरच्या उपचारांची आहे.

वसुधानं खरं काय ते जाणून घेण्यासाठी रावीच्या आईशी, शांताशी संवाद साधला. आधी तर ती काही बोलायलाच तयार नव्हती. पण वसुधानं हळूहळू तिला विश्वासात घेतलं. रावीच्या उपचारांसाठी सगळी माहिती गरजेची आहे. ही सगळी माहिती अगदी गुप्त ठेवली जाते. असं सगळं पटवून दिलं, तेव्हा त्यांनी कसंबसं एकदाचं काय ते सांगितलं. ते ऐकून वसुधेच्या मनात निरागस रावीबद्दल ममता दाटून आली.

शांतानं सांगितलं, ‘‘रावीवर बलात्कार झाला आहे आणि तो ही तिच्या वडिलांच्या खास मित्राकडून. वडिलांचे मित्रच असल्यामुळे त्या घरी ती केव्हाही जात होती. त्यांची मुलगी रावीची मैत्रिणच होती. दोघी एकाच वर्गात होत्या. एक दिवस रावी एक प्रोजक्ट फाईल घ्यायला त्यांच्या घरी गेली. तेव्हा मैत्रीण व तिची आई बाहेर गेलेल्या होत्या. ‘तिची बॅग आत आहे, तू हवं तर त्यातून फाईल काढून घे’ तिचे बाबा म्हणाले. त्यानंतर रावी घरी आली. ती सरळ खोलीत जाऊन झोपली. रात्री तिला तापच भरला. असेल वायरल म्हणून आम्ही डॉक्टरांचं औषध दिलं. तार उतरल्यानंतरही रावी कॉलेजला जात नव्हती. आम्हाला वाटलं, अॅन्युअल गॅदरिंग, स्पोर्ट्स वगैरे चालू असेल म्हणून क्लासेस लागत नसतील. म्हणजे फारसं गंभीरपणे आम्ही ते घेतलंच नाही.

मग एक दिवस यांचे मित्र घरी आले. हॉलमध्ये वाचत बसलेली रावी घाबरून तिथून उठली आणि खोलीत जाऊन तिनं दार लावून घेतलं. एरवी काकांसाठी पाण्याचा ग्लास घेऊन ती स्वत:च जायची. मला ते खूप खटकलं. मग मी हळूवारपणे रावीला विश्वासात घेतलं. तिनं रडत रडत त्या किळसवाण्या घटनेबद्दल सांगितलं. तेव्हा माझा संताप संताप झाला. असं वाटलं, ताबडतोब पोलिसात तक्रार द्यावी. पण रावीचे बाबा म्हणाले, ‘‘संयम ठेवायला हवा, पोलिसांत तक्रार दिली तरी पुढले सोपस्कार अवघड असतात. कोर्टात केस गेली तर अजूनच अब्रूचे वाभाडे निघतील. कोर्ट पुरावा मागतं. आपला पुरावा कुठून देणार? वकील अत्यंच वाईट भाषेत प्रश्न विचारतात. आपली भाबडी पोर तिथं कशी टिकून राहील? तिला पुन्हा त्या सगळ्या घटनाक्रमातून गेल्यासारखं वाटेल. आता ही गोष्ट फक्त आपल्यातच आहे, उद्या सर्वतोमुखी झाली तर पोर पार कोलमडेल. सगळं आयुष्य काढायचंय तिला…कुणी तिच्याकडे निर्दोष म्हणून बघणार नाही…आपण शांत रहायचं, रावीचं आयुष्य मार्गी लावायचं…तिला या धक्क्यातून सावरायला मदत करायची.’’

शांतानं हे सगळं सांगितलं तेव्हा संतापानं, भावना अनावर झाल्यानं ती थरथरत होती. एक दीर्घ श्वास घेऊन तिनं म्हटलं, ‘‘लेकीची अवस्था बघून आतडं तुटायचं. वाटायचं त्या नराधमाला भर बाजारात फोडून काढावं. पण पुन्हा विचार यायचा तिचा आज तर उध्वस्त झालाच आहे, निदान उद्या तरी नीट सावरायला हवा. आम्ही तिला खूप समजावलं. ती कॉलेजात जाऊ लागली. भाऊ सतत तिच्यासोबत असायचे. मीही सतत तिच्याभोवती असायची. तिचं हसणंबोलणं बंद झालं होतं. पण असं वाटलं होतं ती हळूहळू सावरते आहे, आज मी थोडा वेळ शेजारी गेले होते तेवढ्यात तिनं हा आत्मघातकी प्रयत्न केला.’’ शांताला रडू अनावर झालं.

वसुधानं सर्व काही शांतपणे अन् मनापासून ऐकून घेतलं. तिनं शांताला सांगितलं, ‘‘रावीला माझ्या घरी घेऊन या. तिला समुपदशनाची गरज आहे. ती नक्की यातून बरी होईल. तिचा भविष्यकाळ उज्ज्वल आहे, याबद्दल तुम्ही निश्चत असा..’’

पहिल्या भेटीत वसुधाशी रावी एक चकार शब्दही बोलली नाही. वसुधा बोलत होती अन् रावी खाली मान घालून नुसती बसून होती. दुसऱ्या मिटिंगमध्येही तसंच घडलं. तिसऱ्या भेटीत रावीनं फक्त नजर उचलून वसुधाकडे बघितलं. याप्रमाणे अजून एक दोन मिटिंग्ज झाल्या. वसुधा तिला परोपरीनं समजावत होती अन् रावी निर्विकार मुद्रेनं फक्त भिंतीकडे बघत बसायची.

एका मिटिंगमध्ये मात्र रावी कठोरपणे म्हणाली, ‘‘सगळं काही विसरून जगणं सुरू करा हे सांगणं खूप सोपं आहे. पण जे माझ्या बाबतीत घडलंय ते वाळूवर लिहिलेल्या अक्षरासारखं नाही. एक लाट आली अन् सगळं धुवून घेऊन गेली…मी काय भोगलयं हे तुम्ही समजू शकणार नाही अन् हे करणारा कुणी आपलाच असतो तेव्हा मनाला होणाऱ्या यातना कुणाला कशा कळणार?’’ बोलता बोलता ती स्फुंदून स्फुंदून रडू लागली.

वसुधानं तिला जवळ घेतलं. काही वेळ ती रावीला थोपटत होती. रावीच्या मनातली खळबळ अश्रूंच्या रूपानं वाळळून जात होती. काही वेळानं वसुधानं तिचा चेहरा हाताच्या ओंजळीत घेतला अन् ती कोमल शब्दात म्हणाली, ‘‘या यातना माझ्याखेरीज कोण जाणून घेईल…माझ्या पोरी, शांत हो…’’

रावीनं दचकून तिच्याकडे बघितलं…वसुधाच्या चेहऱ्यावरची वेदना अन् डोळ्यातले अश्रू बघून ती आपले हुंदके विसरली. वसुधानं तिला स्वत:च्या आयुष्यात घडलेला प्रसंग सांगितला…वीस वर्षांपूर्वीचा.

‘‘शाळेचं ते शेवटचं वर्ष होते. शाळेनं जंगी फेयरवेल पार्टी दिली होती. भाषणं, मनोरंजनाचे कार्यक्रम, जेवण वगैरे आटोपेपर्यंत बराच अंधार पडला होता. मी अन् माझी मत्रिण रागिणी शाळेपासून थोडया अंतरावर उभ्या होतो. तिथं रिक्षा नेहमीच मिळायच्या. पण त्यादिवशी एकही रिक्षा नव्हती. आम्ही थोड्या घाबरलो होतो. काळजीत होतो. कारण रस्त्यावर दिवेही नव्हते. तेवढ्यात एक कार आमच्यापाशी येऊन थांबली. काही कळायच्या आत दोन धटिंगणांनी मला कारमध्ये ओढून घेतलं. अंधाराचा फायदा घेऊन रागिणी कशीबशी निसटली. तिनं माझ्या घरी जाऊन ही बातमी दिली. पोलिसांच्या मदतीनं घरचे लोक माझ्यापर्यंत पोचेतो त्या गुंडांनी माझ्या अब्रूची लक्तरं करून मला बेशुद्ध अवस्थेत रस्त्याच्या कडेला फेकलं होतं. कोण, कुठले काही कळायला मार्ग नव्हता.’’

मला घरी आणलं, तेव्हा मी अर्धमेल्या अवस्थेत होते. आईबाबा सुन्न झाले होते. डॉक्टरांनी मला औषध दिलं. सलाइन लावलं…शुद्धीवर आले अन् त्या प्रसंगाच्या आठवणीनं धाय मोकलून रडायला लागले. आई बाबा समजूत घालत होते. धीर देत होते. पण मला काहीच समजत नव्हतं. तो ओंगळ स्पर्श दूर व्हावा म्हणून घासून घासून अंघोळ करायचे. तरीही वाटायचं अनेक झारळं अंगावरून फिरताहेत…कशीबशी परीक्षेला बसले. मुळात हुशार होते. अभ्यास छानच झालेला होता म्हणून पेपर लिहिता आले…

तेवढ्यात माझ्या लक्षात आलं माझी मासिकपाळी चुकली आहे. आता जगण्यात काय अर्थ होता. मी जीव द्यायचा प्रयत्न केला पण आईनं मला वाचवलं. तिनं अन् बांबानी पुन्हा पुन्हा मला समजावलं. मी स्वत:ला हकनाक अपराधी मानते आहे. विनाकारण त्रास करून घेते आहे. अपराधी तर ते गुंड आहेत. लाज त्यांना वाटायला हवी.

आईनं ओळखीच्या लेडी डॉक्टरला सगळं सांगितलं. तिनं मला त्या संकटातून मोकळं केलं. तिनंही तेच सांगितलं, ‘‘मी स्वच्छ आहे. पवित्र आहे. ताठ मानेनं मी जगायचं आहे. त्याक्षणी मी ठरवलं…यापुढे आयुष्य माझ्यासारख्या मुलींसाठी वेचीन. निष्पाप, निरपराध मुलींना स्वाभिमानानं जगायला शिकवेल. तू जर पुन्हा ठामपणे उभी राहिलीस, तर मला आनंद होईल…’’ वसुधानं आपली कहाणी संपवली अन् एक दीर्घ श्वास घेतला.

‘‘पण…पण तुम्हाला समाजाची भीती नाही वाटली?’’ रावीनं विचारलं.

‘‘कुणाची भीती? कुठला समाज? आता मला कुणाचीच भीती वाटत नव्हती. जे घडायचं ते घडून गेलं होतं. आता फक्त मला मिळवायचं होतं.’’

‘‘मग काय झालं? म्हणजे…तुम्ही आजच्या या मुक्कामावर कशा पोहोचलात?’’ अजूनही रावीचा विश्वास बसत नव्हता वसुधाच्या बोलण्यावर.

‘‘तो प्रसंग आयुष्यातून पुसून टाकण्यासाठी मी ते शहर सोडलं. पुढचं सगळं शिक्षण मी विद्यापीठाच्या वसतीगृहात राहून पूर्ण केलं. तेव्हा माझ्या डोळ्यापुढे एकच ध्येय होतं मानस शास्त्रातील सर्वोच्च पदवी मिळवायची. माणसाच्या मनांत अगदी आतवर जाऊन शोध घ्यायचा. मनाच्या तळाशी जिथं माणूस आपले विकार, निराशा, विचार अन् अनेक रहस्य लपवून ठेवतो, तिथपर्यंत पोहोचायचं. माझ्या वीकनेसलाच मी माझी शक्ती बनवली. ती लढाई माझी एकटीची होती अन् मी जिंकले.’’

काही वेळ कुणीच बोललं नाही. मग रावीच्या खांद्यावर हात ठेवून वसुधा म्हणाली, ‘‘हे बघ रावी, आपलं आयुष्य फार फार मौल्यवान आहे. ते भरभरून जगण्यासाठी मिळालं आहे. दुसऱ्या कुणाच्या पापाची शिक्षा स्वत:ला का म्हणून द्यायची? तुलाही आता तुझी लढाई एकट्यानंच लढायची आहे. धीर खचू द्यायचा नाही, निराश व्हायचं नाही. तुझं वयच असं कितीसं आहे गं? तू आपलं शिक्षण पूर्ण कर. छानसा जोडिदार शोधून लग्न कर. मला लग्नाला बोलवायला विसरू नकोस.’’

रावीनं लगेच प्रश्न विचारला, ‘‘तुम्ही लग्न का नाही केलंत?’’

एक नि:श्वास सोडत वसुधानं म्हटलं, ‘‘त्यावेळी मी एक चूक केली…माझ्याबरोबर शिकणाऱ्या डॉ. नमननं मला मागणी घातली होती. मलाही तो आवडत होता. पण आयुष्याच्या जोडीदारापासून आपला भूतकाळ लपवून ठेवण्यापेक्षा त्याला सगळं स्वच्छ सांगावं असा विचार करून मी माझ्या आयुष्यातली ती घटना त्याला सांगितली. त्यानंतर त्यानं लग्नाला नकार दिला नाही पण त्याची वागणूक बदलली. त्याच्या प्रेमात आता दयेची, उपकाराची झाक होती. ती मला सहन होईना. या मुक्कामावर पोहोचल्यानंतर मला कुणाचीची दया नको होती. मीच मग पाऊल मागे घेतलं. कारण पुढल्या आयुष्यात मला नमनच्या पुरूषी अंहकाराचा नक्कीच त्रास झाला असता. ते मला नको होतं.’’

‘‘मग तुम्ही मला लग्न करायला का सांगताय? ही परिस्थिती माझ्याही बाबतीत उद्भवू शकते ना?’’

‘‘तेच मी तुला सांगते आहे. जी चूक मी केली ती तू करू नकोस. स्वत:ला अनेक गर्लफ्रेंडस् असणाऱ्या पुरूषाला पत्नीचा बायफ्रेंड चालत नाही. बायको व्हर्जिनच हवी असते. हे कटूसत्य आहे. तुला कुणालाही काहीही सांगायची गरज नाहीए. तू सांगितलं नाहीस तर कुणालाही यातलं काहीही कळणार नाहीए…’’

‘‘पण…मग ही फसवणूक नाही का ठरणार?’’ रावी अजूनही गोंधळलेलीच होती.

‘‘फसवणूक तुझ्या बाबांची झालीय…त्यांच्या मित्रानं केलीय. फसवणूक त्या मित्राच्या कुटुंबीयांची झालीय. फसवणूक माणुसकीची अन् एका निरागस आयुष्याची झालीय. तू या एका गोष्टीचं काय घेऊन बसली आहेस? आता मुलींनी, स्त्रियांनी थोडं चतुर आणि स्वार्थी व्हायला हवंय. आयुष्याच्या सप्तरंगी इंद्रधनुष्यात आता एक आणखी म्हणजे आठवा रंग जोडावा लागणार आहे. झगमगत्या आत्मविश्वासाचा, झळाळत्या मन:शक्तीचा, थोड्याशा बेदरकारपणाचा.’’ रावीच्या डोळ्यात रोखून बघत वसुधा अगदी शांत पण ठाम स्वरात बोलत होती.

ते शब्द रावीच्या मनांत खोलपर्यंत झिरपत होते. वसुधा पुन्हा म्हणाली, ‘‘असं बघ, तुझे ते तथाकथित अंकल तर आजही समाजात उजळ माथ्यानं वावरताहेत. खरं ना? मग तू का खाली मान घालून भीत भीत जगायचं? अगं शुद्ध सोन्यावर चिखल उडाला तरी सोनं ते सोनंच असतं. तू स्वत: शंभर नंबरी सोनं आहेस. फक्त त्यावरचा त्या घटनेचा डाग आत्मविश्वासाच्या फडक्यानं पुसून टाक. समाजात वावरताना बेदरकारपणे वावर.’’

रावी विचार करत होती. मग तिनं म्हटलं, ‘‘पण जर त्यांनी मला कधी ब्लॅकमेल केलं तर?’’

‘‘तसं होणार नाही. माझ्या ओळखीच्या एका पोलीस अधिकाऱ्यानं त्याला चांगलाच दमात घेतलाय. यापुढे तो या गावातही दिसणार नाही. स्वत:च्या बायको अन् मुलांसमोर आपलं पाप उघड व्हावं हे कुणाही पुरूषाला सहन होणार नाही. त्या बाबतीत तू नि:शंक राहा.’’

त्यानंतर एकदोन मिटिंग्ज अजून झाल्या. रावी आता पूर्ण आत्मविश्वासानं आयुष्याला सामोरी जाणार होती. तिनं शिक्षण पूर्ण केलं. चांगली नोकरीही मिळाली. चांगलं स्थळ सांगून आलं. लग्नही झालं.

मधल्या काळात वसुधा रावीला भेटली नाही. पण ती शांताच्या सतत संपर्कात होती. वेळोवेळी मार्गदर्शन करत होती. रावीची प्रगती ऐकून तिला समाधान वाटत होतं. लग्न होऊन रावी सासरच्या गावी निघून गेली होती. ती आज आपल्या तान्हुल्याला घेऊन त्याच्या बारशाचं आमंत्रण द्यायला वसुधाकडे आली होती.

एक कळी कोमेजता कोमेजता पुन्हा उमलली होती. वसुधाला अगदी कृतकृत्य वाटत होतं. ती समाधानानं उठली. रावीच्या बाळासाठी अन् रावीसाठी काहीतरी आहेर करायचा होता. पर्स घेऊन घराबाहेर पडताना प्रसन्न हास्य तिच्या मुखावर होतं.

अपूर्ण

कथा * अर्चना पाटील

धारीणी आज प्रथमच नोकरीसाठी बाहेर पडली होती. रूद्र गेल्यापासून ती खूपच एकटी पडली होती. समीराची जबाबदारी पार पाडताना तिची दमछाक होत होती. समीराच्या आयुष्यातील वडील म्हणून रूद्रची रिकामी झालेली जागा धारीणीलाच भरून काढावी लागत होती. नोकरीमुळे तर धारीणीचे प्रश्न अजुनच वाढले. पण घरात बसुन किती दिवस निघतील? त्यामुळे धारीणीसाठी नोकरी ही गरज बनली होती. एका हॉटेलमध्ये रिसेप्शनीस्ट म्हणून तिला जॉब मिळाला. पण रोजच रेल्वेने अपडाऊन हा सर्वात मोठा प्रश्न होता तिच्यासाठी, कारण सवय नव्हती त्या गोष्टींची. पहिल्या दिवशी धारीणी तिचा भाऊ सारंगसोबत आली. सारंगने त्याच्या मित्रांशी तिची ओळख करून दिली.

‘‘ताई, हे सर्वजण तुला मदत करतील. कोणालाही हाक मार.’’

‘‘नक्कीच, टेन्शन नका घेऊ मॅडम तुम्ही.’’ घोळक्यातून एक आश्वासक आवाज आला.

‘‘ताई, हा मंदार शेटे. हा आणि तू सोबतच उतरणार आहात. संध्याकाळीही हा तिकडून तुझ्यासोबत असेल. तर मग मी निघू आता.’’

‘‘हो, निघ,’’ धारीणी नाराज होऊनच म्हणाली.

दोनच मिनिटात ट्रेन आली. धारीणी लेडीज डब्यात चढण्याचा प्रयत्न करत होती. सारंगचे सर्व मित्रही त्याच डब्यात चढले.

‘‘अहो, हा लेडीज डबा आहे ना. मग तुम्ही सगळे याच डब्यात कसे?’’

‘‘अहो मॅडम, आम्ही रोज इथेच असतो. आपल्या गावाकडच्या ट्रेनमध्ये सगळं चालतं. ही काय मुंबई थोडीच आहे.’’ मंदारच परत बोलला.

धारीणी आता गप्पच बसली. मनातल्या मनात तिचा दिवस चांगला जावा असा विचार करू लागली. सावरगाव येताच धारीणी आणि मंदार ट्रेनमधून उतरले.

‘‘चला मॅडम, मी सोडतो तुम्हाला हॉटेलला.’’

‘‘नाही, नको उगाच तुम्हाला कशाला त्रास…’’

‘‘अहो, त्यात कसला त्रास. तुम्ही सारंगच्या बहीण…. सारंग माझा चांगला मित्र…सोडतो मी तुम्हाला…’’

धारीणीचाही पहिलाच दिवस होता. तीसुद्धा घाबरलेली होती. मंदारमुळे थोडसं हलकं वाटत होतं…म्हणून तीसुद्धा मंदारच्या गाडीवर बसून गेली. दिवस चांगलाच गेला. संध्याकाळी रेल्वेत पुन्हा ती मंदारला भेटली.

‘‘काय मग, कसा गेला आजचा दिवस धारीणी….सॉरी हं, मी जरा पटकनच एकेरीवर आलो.’’

‘‘नाही, नाही. इट्स ओके. तुम्ही बोला. काहीही बोला. बिनधास्त बोला. मला राग येणार नाही.’’

दोघेही घरी पोहोचले. दुसऱ्या दिवशी परत तोच किस्सा. हळूहळू मंदार आणि धारीणी चांगले मित्र बनले. सकाळ संध्याकाळ मंदार आणि धारीणी रेल्वेत भेटत होते. अधून मधून मंदार धारीणीला हॉटेलमध्ये सोडतही असे. कधीतरी घ्यायलाही येत असे. रात्री अपरात्री व्हॉट्सअॅप चँटींगही होत असे. धारीणी तिचे सगळेच प्रश्न मंदारशी शेअर करत असे.

‘‘जाउ दे गं, काही होत नाही…’’ या शब्दात मंदार धारीणीला समजावून सांगत असे.

धारीणीसाठी मंदार म्हणजे तिचं स्ट्रेस रीलीफ औषध होतं. समीरा, आईबाबा, सारंग हे सर्वजण रूद्रची कमतरता भरून काढू शकत नव्हते, पण मंदार रूद्रसारखा मानसिक आधार देत होता. मंदारमुळे धारीणी पुन्हा नटायला शिकली, हसायला शिकली. चांगले कपडे घालून मिरवायला शिकली. तिच्यासाठी तो नक्कीच तिचा एक चांगला मित्र होता. बाईकवर ती कधीतरी पटकन त्याच्या खांद्यावरही हात ठेवत असे. बोलताना पट्कन त्याच्या पाठीवर एखादी चापटही मारत असे. पण या हालचाली तिच्याकडून केवळ एक चांगला मित्र म्हणूनच होत असत. एके दिवशी सकाळी नऊला सावरगावला उतरताच दोघांनी चहा घेतला.

‘‘तू खुपच बोलतेस माझ्याशी, का गं?’’

‘‘तू आवडतोस खुप मला. तुझ्यासोबत टाइम स्पेंड करायला आवडतं मला. तुझी पर्सनॅलिटीही खूप छान आहे. रेल्वेत बोलता येत नाहीत या गोष्टी सगळयांसमोर. आता आपण दोघंच आहोत म्हणून बोलते आहे.’’

‘‘ओ बापरे, काय खाऊन आलीस आज घरून?’’

‘‘काही नाही, खरं तेच सांगते आहे. तुझ्याशी जी मुलगी लग्न करेल ती खुपच लकी असेल.’’

‘‘हो का, इथून पुढे पस्तीस किलोमीटरवर लेण्या आहेत. येतेस का पहायला?’’

‘‘वेडा आहेस का तू, मी घरी काहीच सांगितले नाहीए. उशीर झाला तर आईबाबा चिंता करतील.’’

‘‘उशीर होणार नाही, ट्रेनने तू रात्री नऊला पोहोचतेस घरी. मीसुद्धा तुला शार्प नऊ वाजताच तुझ्या घरासमोर उभं करेन.’’

‘‘काहीही सांगतोस तू, आईबाबा काय म्हणतील?’’

‘‘तू माझ्यासोबत लेण्या पहायला येते आहेस हे सांगूच नकोस ना त्यांना. एक दिवस खोटं बोललीस तर काय फरक पडणार आहे तुला. सहा महिन्यात कधी काही मागितलं का मी तुझ्याजवळ? फिरून येऊ ना. तेवढाच तुलाही चेंज मिळेल. तुझ्याचसाठी सांगतो आहे. मी तर हजारवेळा जाऊन आलोय लेण्यांमध्ये.’’

‘‘नाही, मी जाते कामावर.’’

‘‘निघ, आत्ता थोड्या वेळापूर्वी बोलत होतीस की म्हणे मला तुझ्यासोबत टाईम स्पेंड करायला आवडतं. प्रत्यक्षात कृती करण्याची वेळ आली तर घाबरते आहेस.’’

‘‘अरे, मला आवडतं. म्हणून काय मी तुझ्यासोबत गावभर कुठेही फिरायचं का?’’

‘‘बरं, इथे माझा आणि सारंगचा मित्र आहे. संध्याकाळी त्याच्या बाळाला पहायला येशील का?’’

‘‘ट्रेन निघून जाईल ना मग?’’

‘‘मी सोडेन तुला घरी, माझे आई. त्याचा विचार मी अगोदरच केलेला आहे.’’

‘‘ठीक आहे, जाऊ सोबत.’’

धारीणीने केवळ मंदार नाराज होऊ नये म्हणून होकार दिला.

‘‘जरा एक तास लवकर निघ आज, म्हणजे घरी जायला उशीर होणार नाही तुला,’’

‘‘हो रे बाबा, प्रयत्न करेन. मालकाने सोडायला हवं ना.’’

‘‘एक दिवसही माझ्यासाठी लवकर येऊ शकत नाहीस का तू?’’

‘‘संध्याकाळी येते ना मी तुझ्यासोबत. अजून काय पाहिजे. निघते मी. उशीर होतोय.’’

संध्याकाळी धारीणी तिच्या रोजच्याच वेळेल म्हणजे साडेपाचला हॉटेलबाहेर येऊन उभी राहिली. मंदार पाचपासुनच तिची वाट पाहत होता. धारीणी बाइकवर बसताच बाईक निघाली.

‘‘कुठे राहतो तुझा मित्र?’’

‘‘नेतो आहे ना मी तुला. कशाला हव्यात चौकश्या.’’

टुव्हीलर गावाच्या बाहेरच जात होती. धारीणीला समजत होते, पण मंदार बोलूही देत नव्हता. शेवटी गावाबाहेर एका घराजवळ गाडी थांबली. घराला कुलूप होते. आजुबाजुला शेत होते. त्याठिकाणी लोकांची वस्ती नव्हती आणि फारशी वर्दळही नव्हती.

‘‘या घराला कुलूप का आहे मंदार?’’

‘‘चावी माझ्याकडे आहे, चल आत जाऊ.’’

‘‘पण का? तू मला घरी सोड.’’

‘‘बावळट आहेस का तू? कधी नव्हे तो निवांत वेळ मिळाला आहे आपल्याला. अर्धा तास बसू आणि लगेच निघू.’’

‘‘मी नाही येणार आत.’’

‘‘हे बघ, तू फक्त डोळे बंद करून उभी रहा. मी फक्त एक मनसोक्त कीस करणार आहे आणि आपण लगेच निघू. तुझा माझ्यावर विश्वास नाही का?’’

‘‘हे बघ मंदार, तू मला मित्र म्हणून आवडतोस. पण या गोष्टींसाठी माझी लॉयल्टी रूद्रशी होती आणि मरेपर्यंत त्याच्याशीच राहील.’’

‘‘पण मलाही तू आवडतेस आणि मला जर तुला स्पर्श करावासा वाटत असेल तर त्यात काय चुकीचं आहे.’’

‘‘कदाचित माझं चुकलं असेल. मी तुझ्यापासुन दूर रहायला हवं होतं.’’

‘‘अगं ऐक ना, अर्धाच तास आहे आपल्याकडे. कशाला वेळ वाया घालवते आहे? मी कोणती तुझ्याकडे एवढी धनदौलत मागतो आहे.’’

‘‘मला फसवलंस मंदार तू. पुरूषांना मोहाचा शाप असतो हेच खरं. मी माफी मागते तुझी. मी मर्यादेत राहिले असते तर तुझा गैरसमज झाला नसता आपल्या रीलेशनशीपबाबत. आता माझी ट्रेनही गेली असेल. सारंगची बहीण म्हणून तरी मला सुखरुप घरी सोड.‘‘

‘‘अगं ए बये, तू टेन्शन नको घेऊस. तु?झ्या संमतीशिवाय मी काहीही करणार नाही.’’

मंदारने पटकन बाईकला किक मारली आणि साडेआठलाच गाडी धारीणीच्या घरासमोर आणून सोडली. बाईकचा वेग आणि मंदारचा राग हे दोन्ही सोबतीला होतेच, पण रस्त्यात दोघंही एकमेकांशी एक चकार शब्दही बोलले नाहीत. घर येताच धारीणी पटपट चालू लागली.

‘‘अहो मॅडम, तुम्हाला सुखरूप कोठेही हात न लावता तुमच्या घरी सोडलंय बरं का मी? तुम्ही जिंकलात, माझी एक इच्छा पुर्ण केली असती तर काय बिघडलं असतं तुमचं? मी काही झोपायला सांगत नव्हतो तुम्हाला माझ्यासोबत. मलाही माझ्या मर्यादा समजतात, मॅडम.’’

‘‘हे बघ मंदार,प्लीज तू या अॅटीट्युडने माझ्याशी बोलु नकोस. संस्कार नावाचीही काही गोष्ट असते की नाही? या गोष्टींसाठी माझं मन कधीच तयार होणार नाही. तुझ्यामुळे मी रूद्र गेल्यानंतर पुन्हा जगायला शिकले, पण तुला जर माझा स्पर्शच हवा असेल तर मला कधीच भेटू नको.’’

‘‘एकीकडे म्हणतेस तू मला आवडतोस. अगं वेडे, स्पर्शातूनही प्रेमच व्यक्त होतं ना.‘‘

‘‘मंदार, एकमेकांबद्दल फील करणं वेगळं आणि स्पर्श करणं वेगळं. माझ्या शरीरावर रूद्र्चाच हक्क होता आणि राहणार. तू जे सांगतोस, ते माझ्या नीतिमत्तेत बसत नाही. माझी विचारसरणी अशीच आहे.’’

‘‘पुन्हा विचार कर माझ्या बोलण्यावर. मी वाट पाहेन तुझी.’’

‘‘मंदार, अरे यावर्षी तुझं लग्न होणार आहे. तुझ्या बायकोला कोणत्या तोंडाने भेटणार आहे मी? तू माझा मित्र आहेस आणि कदाचित मित्रापेक्षाही जास्त आहेस. पण प्रत्येक गोष्ट पूर्ण व्हायलाच पाहिजे असं नसतं मित्रा, त्यामुळे आजपासुन मी तुला कधीच त्रास देणार नाही. आपण यापुढे कधीच भेटायचं नाही. माझ्यामुळे तुझं मन दुखावलं गेलं म्हणून मला माफ कर.’’

उपाय आहेच

कथा * डॉ. नीरजा श्रीपाल

दीप्तीनं फोन उचलला अन् पलीकडून प्रसन्न, मनमोकळा, आनंदानं ओथंबलेला आवाज ऐकू आला. ‘‘हाय दीप्ती, माझी लाडकी मैत्रीण, सॉरी गं, दीड वर्षांनंतर तुला फोन करतेय.’’

‘‘शुची? कशी आहेस? इतके दिवस होतीस कुठं?’’ प्रश्न तर अनेक होते, पण दीप्तीला विचारण्याचा उत्साहच नव्हता.

शुचीच्या ते लक्षात आलं. तिनं विचारलं, ‘‘काय झालं? दीप्ती, इतकी थंड का? सॉरी म्हटलं ना मी? मान्य करते, चूक माझीच आहे, इतके दिवस तुला फोन करू शकले नाही पण काय सांगू तुला, अगं सगळाच गोंधळ होता. पण प्रत्येक क्षणी मी तुझी आठवण काढत होते. तुझ्यामुळेच मला माझा प्रियकर पती म्हणून मिळाला. तुझ्यामुळेच माझं मलयशी लग्न झालं. तू माझ्या आईबाबांना त्याचं नाव मलय म्हणून सांगितलंस. मोहसीन ही त्याची खरी ओळख लपवलीस. अगं, लग्नानंतर लगेचच मलयला अमेरिकेला जावं लागलं. त्याच्या बरोबरच मीही गेले पण पासपोर्ट, व्हिझा, अमुक तमुक करत वेळेत विमान गाठण्यासाठी खूप पळापळ झाली. त्यातच माझा मोबाइल हरवला.

प्रत्यक्ष तुला येऊन भेटायला तेव्हा वेळच नव्हता गं! कालच आलेय इथं, आधी तुझा नंबर हुडकला. सॉरी गं! आता तरी क्षमा केली म्हण ना? आता आम्ही इथंच राहणार आहोत. कधीही येऊन उभी राहीन. बरं आता सांग घरी सगळे कसे आहेत? काका, काकू, नवलदादा अन् उज्ज्वल?’’ एका श्वासात शुची इतकं बोलली पण दीप्तीची काहीच प्रतिक्रिया नव्हती. ‘‘अगं, मीच मघापासून एकटी बडबडतेय, तू काहीच बोलत नाहीएस…बरी आहेस ना? घरी सगळी बरी आहेत ना?’’ शुचीच्या आवाजातला उत्साह ओसरून त्याची जागा आता काळजीनं घेतली होती.

‘‘खूप काही बदललंय शुची, खूपच बदललंय या दिड वर्षांत. बाबा वारले. आई अर्धांगवायुनं अंथरूणाला खिळली आहे. नवलदादाला दारूचं व्यसन लागलंय. सतत दारू पितो. त्यामुळे कंटाळून वहिनीही लहान बाळासकट माहेरी निघून गेली आहे….’’

‘‘आणि उज्ज्वल?’’

‘‘तोच एक बरा आहे. आठवीत आहे. पण पुढे किती अन् कसा शिकू शकेल कुणास ठाऊक?’’ बोलता बोलता दीप्तीला रडू कोसळलं.

‘‘अगं, अगं तू रडू नको दीप्ती…बी ब्रेव्ह. अगं कॉलेजमध्ये तू सगळ्यांचे प्रॉब्लेम सोडवायची, प्रत्येकाच्या समस्येवर तुझ्याकडे उत्तर असायचं. तुझ्या हुशारीमुळे तुला सगळे लेडी बिरबल म्हणत होते. आठवतंय ना? कम ऑन दीप्ती, मी पुढल्या आठवड्यात येतेय. आपण ही समस्या सोडवू. अजिबात काळजी करू नको.’’ फोन बंद झाला.

दीप्तीनं डोळे पुसले. तेवढ्यात डोअर बेल वाजली. तिनं दार उघडलं. रोजच्याप्रमाणे दारूचा भपकारा अन् सेंटचा एकत्रित वास आला. दारू प्यायलेल्या नवलला त्याचे चार मित्र उचलून घेऊन आले होते. प्यायले तर तेही होते, पण थोडेफार शुद्धीवर होते. नवल तर शुद्ध हरपून बसला होता. ते मित्र विचित्र नजरेनं दीप्तीकडे बघत होते. नवलला सांभाळण्यासाठी ती त्याच्याजवळ गेली, तेव्हा ते तिच्या अंगचटीला आले. कुणी हात कुरवाळला, कुणी गालावरून हात फिरवला, कसंबसं तिनं नवलला सोफ्यावर झोपवलं अन् त्यांना सगळ्यांना घराबाहेर काढून दार लावून घेतलं.

वडिलांच्या मृत्यूनंतर वडिलांचा सगळा बिझनेस, पैसा नवलच्या हातात आला. बँकेची नोकरी सोडून त्यानं बिझनेसमध्ये लक्ष घातलं. बिझनेस वाढत गेला, पैसा भरपूर मिळत होता. नवलला त्यातूनच दारू, महागड्या गाड्या, पैसे उडवणं अशा सवयी लागल्या. वडिलांच्या आकस्मिक मृत्युनं आई खचली होती. जणू बधीर झाली होती. नवलचं ठरलेलं लग्न आई जरा सावरली की करू म्हणून लांबवलं होतं. मुलीकडच्या लोकांना हा विलंब खटकत होता. शेवटी त्यांनी आईची समजूत काढली. नवलचं लग्न झाल्यावर तो उधळेपणा, दारू वगैरे थांबवेल. लग्न किती थांबवयाचं? ते लवकरात लवकर उरकून घ्यायला हवं, वगैरे वगैरे.

शेवटी एकदाचा लग्नाचा मुहूर्त निघाला. त्या दिवशी नवलनं खूप गोंधळ घातला. अवचित पाऊस आल्यामुळे मुलीवाल्यांची बरीच धांदल झाली. त्यांनी केलेली व्यवस्था पार कोलमडली. त्यांनी पुन्हा नव्यानं, घाईघाईनं व्यवस्था केली तेवढ्यात नवल व त्याच्या मित्रांनी दारू पिऊन धुमाकुळ घातला. नवलनं तर कमालच केली. घाणेरड्या शिव्या देत तो ओरडू लागला. ‘‘दाखवतोच साल्यांना, लग्नाची अशी व्यवस्था ठेवतात…! माझ्या वडिलांनी वचन दिलं होतं म्हणून हे लग्न करतोय मी. नाही तर या लोकांचं स्टॅन्डर्ड आहे का आमच्या घरात मुलगी देण्याचं? हरामखोर लेकाचे…समजतात काय स्वत:ला?’’

जयंती म्हणजे नवलची आई एकीकडे मुलाला आवरत होती, दुसरीकडे व्याह्यांची क्षमा मागत होती. तिला मुलाच्या वागण्यानं खूपच त्रास होत होता.

वधुवेषातही लतिका तिच्यासमोर येऊन उभी राहिली. हात जोडून म्हणाली, ‘‘आई, हे काय करताय तुम्ही? तुमची चूक नसताना का क्षमा मागताय? मला वाटतं, नवलचं ‘स्टन्डर्ड’ जरा जास्त हाय झालंय. त्यामुळे मीच हे लग्न मोडते. लग्नाला नकार देते…’’

कशीबशी समजूत घालून एकदाचं लग्न लागलं. लतिका सून म्हणून घरात आली. पण नवलचं व्यसन सोडवणं तिला जमलं नाही. एक सुंदर मुलगीही झाली. पण नवलचं वागणं अधिकच बिघडत गेलं. शेवटी मुलीला घेऊन लतिका माहेरी निघून गेली. जयंतीला अर्धांगवायूचा झटका आला आणि लोळागोळा होऊन ती अंथरूणाला खिळली.

शुद्धीवर असायच्या तेव्हा नवलला आपली चूक कळायची. तो बहिणीची, धाकट्या भावाची, आईची क्षमा मागायचा. पण पुन्हा संध्यकाळ होता होता तो मित्रांच्या गराड्यात जायचा अन् पिऊनच घरी परतायचा.

‘‘नवल अरे थोरला भाऊ आहेस, लग्नाला आलेली तुझी धाकटी बहिण आहे घरात. शिकणारा धाकटा भाऊ आहे, त्यांची काळजी नाहीए का तुला? कसले घाणेरडे मित्र आहेत तुझे? का त्यांच्याशी मैत्री ठेवतोस? सोड त्यांना…स्वत:कडे बघ,’’ जयंती कशीबशी बोलायची.

‘‘आई, हजारदा सांगितलंय, माझ्या मित्रांना नावं ठेवू नकोस. बाबा गेल्यावर त्यांचा धंदा व्यवसाय सांभाळायला त्यांनीच मदत केलीय मला. मला कुठं काय धंद्यातलं कळत होतं. त्यांच्यामुळेच हा इतका पैसा घरात आलाय.’’

अशी तशी नाहीत ती मुलं. चांगल्या कुटुंबातली आहेत. थोडं फार पिणं तर चालतंच गं! ती कंट्रोलमध्ये असतात, मलाच जरा भान राहत नाही…पण आता नाही पिणार आणि ती मुलंही दीप्तीला धाकटी बहीणच मानतात. तू त्यांच्याविषयी वाटेल तसं बोलू नकोस.

दीप्ती सांगायचा प्रयत्न करायची की त्याचे मित्र तिचा कसा अपमान करतात, कसे तिच्या अंगटीरीला येतात, पण ते तिलाही बोलू द्यायचा नाही. उज्ज्वलला ओरडायचा. घरातला सगळा खर्च नवलच्याच हातात होता. त्याचा त्यामुळेच सगळ्यांवर वचक होता. दीप्ती बी.एड.चा अभ्यास करत होती. उज्ज्वल आठवीला होता.

दीप्तीला नवलचे मित्र आवडत नव्हते. कारण तिलाच त्यांचा सर्वात जास्त त्रास व्हायचा. पण नवलला ते कसं पटवून द्यावं ते तिला समजत नव्हतं. मनावरचा ताण असह्य झाला की ती बाथरूममध्ये जाऊन रडून घ्यायची. आजारी, असह्य आईसमोर मात्र ती शांत व हसतमुख राहण्याचा प्रयत्न करायची.

चार दिवसातच शुची घरी येऊन थडकली. तिला बघताच दीप्तीचा संयमाचा बांध फुटला. शुचीच्या गळ्यात पडून तिनं पोटभर रडून घेतलं. आपली व्यथाकथा तिला ऐकवली.

लाडक्या मैत्रिणीच्या दुर्दैवाची कहाणी ऐकून शुचीचे डोळेही पाणावले. तिनं प्रथम थोपटून दीप्तीला शांत केलं. मग ती म्हणाली, ‘‘मी आले आहे ना, आपण आता नवलला एकदम वठणीवर आणू. तू अजिबात काळजी करू नकोस. अगं प्रत्येक समस्येवर उपाय असतो, असं तूच आम्हाला सांगायचीस ना? आता मी सांगते तुला. नवलला ताळ्यावर आणायचाही उपाय आहे. तू आता मी सांगते तसं करायचं. धीर सोडायचा नाही.’’

दीप्ती आता खूपच सावरली. शुची मग आईला भेटली. त्यांनाही तिनं धीर दिला. जेवण झाल्यावर शुची म्हणाली, ‘‘तुला आठवतंय का? मी जेव्हा तुला सांगितलं होतं की मलयला मावा, गुटका खायची सवय आहे, तेव्हा तू एक उपाय सुचवला होतास…एकदा एका लग्नाला गेलो होतो आम्ही, तेव्हा तू सांगितल्याप्रमाणे मी त्याच्या पॅन्टच्या खिशातली मावा गुटक्याची पाकिटांची माळ बदलून त्या जागी कंडोमची पाकिटं ठेवली. अगं कसले हसले आहेत सगळे अन् मलया मात्र खूपच ओशाळला. त्या दिवसापासून त्यानं खिशात गुटका ठेवणं बंद केलं. मग त्याला व्यसन मुक्ती केंद्रात नेऊ लागले. त्याचाही खूप फायदा झाला. मलय आता पूर्वीप्रमाणे गुटका किंवा इतर कुठल्याही व्यसनापासून मुक्त आहे. आपण नवलचंही व्यसन सोडवू शकतो.’’

मग शुचीनं आपण आणलेला हॅडी व्हिडिओ कॅमेरा तिला दाखवला. ‘‘ही माझी तुझ्यासाठी आणलेली अमेरिकेची भेट.’’ तिला म्हटलं.

‘‘बापरे! अगं, इतकी महागडी वस्तू कशासाठी आणलीस.’’

‘‘सगळं सांगते. आधी हा कसा वापरायचा ते समजून शिकून घे.’’

तेवढ्यात उज्ज्वल शाळेतून आला. ‘‘शुचीताई, कधी आलीस?’’ त्यानं आल्या आल्या तिला मिठी मारली.

‘‘अरे, उज्ज्वल किती उंच झालास रे?’’ शुचीनं कौतुकानं म्हटलं.

उज्ज्वलला तर तो कॅमेरा खूपच आवडला. ‘‘ताई, मी कपडे बदलून येतो, मग तू माझा ब्रेकडान्स शूट कर हं!’’ तो म्हणाला. शुचीनं हसून संमती दिली.

‘‘हे बघ दीप्ती आता आज आपण एक प्रयोग करू हं! रात्री नवल जेव्हा मित्रांबरोबर घरी येईल तेव्हा मी अन् उज्जू पडद्याआड लपून सर्व प्रसंगाचं चित्रण करू. त्यांना कुणालाही काही कळायचं नाही. सकाळी नवलला आपण टीव्ही कॅमेरा अॅटॅच करून ते सगळं शटिंग दाखवू. शुद्धीवर असताना त्याला आपल्या मित्राचं गलिच्छ वागणं लक्षात येईल मित्रांचा खरा चेहरा समोर आला की पुन्हा तो त्यांच्या नादाला लागणार नाही. तू आता अगदी शांत राहा.’’

शुचीमुळे आज दीप्तीला खूपच धीर वाटत होता. रात्रीचे दहा वाजले, शुची आणि उज्जू सीक्रेट एजंटप्रमाणे आपापल्या पोझिशन घेऊन पडद्याआड उभे होते.

शुचीच्या हातात कॅमेरा होता. दाराची बेल वाजली. दीप्तीनं दार उघडलं. शुचीनं कॅमेरा चालू केला.

‘‘घ्या…आपल्या बंधूराजांना सांभाळा. घरापर्यंत सुखरूप आणून सोडलंय.’’

‘‘आम्हालाही जरा आधार द्या ना हो,’’ एकजण बोलला.

‘‘आम्हाला घाबरतेस कशाला? तुझी ओढणी फक्त नीट करतोय…’’ दुसऱ्यानं तिची ओढणी ओढायचा प्रयत्न केला.

तिसरा तर नवलला आधार देण्याच्या निमित्तानं दीप्तीच्या कंबरेलाच विळखा घालू बघत होता.

‘‘जानेमन, तुझ्या गालाला काय लागलंय?’’ गालावरून हात फिरवून घेत अजून एकानं म्हटलं. रागानं त्याचा हात हिसडत दीप्तीनं नवलला सोफ्यावर झोपवलं. आपल्या बहिणीवर काय संकट आलंय याची त्याला जाणीवच नव्हती.

उज्ज्वलनं पाण्याचा ग्लास आणला. दीप्ती नवलला लिंबू पाणी पाजण्याचा प्रयत्न करत होती.

‘‘थोडं लिंबू पाणी मलाही दे गं दीपू. तुला बघूनच मला दारू चढते.’’ तिला चिकटून बसत एकानं म्हटलं. दीप्ती त्याला दूर ढकलायचा प्रयत्न करत होती.

‘‘भिऊ नकोस गं! मी काही खात नाहीए तुला.’’ असं म्हणत त्यानं दीप्तीच्या केसांमधून हात फिरवला.

‘‘दूर सरका…ताईपासून दूर राहा.’’ उज्ज्वल ओरडला. तसा एकानं त्याला धक्का दिला. उज्ज्वल कोलमडून पडला.

हे सगळं रेकॉर्ड करणाऱ्या शुचीच्या मनात आलं दीप्ती कसं हे सगळं सहन करत असेल. पोलीसाना बोलवावं का? नको, त्यामुळे नवलही तुरुंगात जाईल. तिनं ताबडतोब शूटिंग थांबवलं. कॅमेरा बाजूला ठेवला अन् ती एकदम पडद्याआडून बाहेर आली. संतापून ओरडली, ‘‘हे काय चालवलंय तुम्ही? लाज नाही वाटत? धाकट्या बहिणीशी असं वागताय? नवलचे मित्र आहात की कोण? त्याला शुद्ध नाहीए अन् दीप्ती असह्य आहे म्हणून जोर आलाय तुम्हाला? ताबडतोब चालते व्हा. मी पोलीसांना बोलावते. तिनं मोबाइलवर खरंच १०० नंबर फिरवला.’’

तिचं ते रणचंडीचं रूप, तो कर्कश्श आवाज, मोबाइलवर पोलिसांना बोलावणं यामुळे सगळी मंडळी पटपट घराबाहेर पडली.

उज्ज्वलनं दार बंद केलं. तिघांनी मिळून नवलला त्याच्या खोलीत अंथरूणावर नेऊन झोपवलं. आईला औषध देऊन, तिला काय हवं नको बघून शुची आणि दीप्तीही आतल्या खोलीत अंथरूणावर येऊन झोपल्या.

सकाळी आठ वाजता नवलला जाग आली. डोळे अजून जड होते. त्यानं केसांतून खसाखसा बोटं फिरवली. काल रात्री पुन्हा जरा जास्तच झाली वाटतं. थँक्स मित्रांनो, राजन, विक्की, राघव, सौरभ तुम्हा सर्वांना धन्यवाद. मला सुखरूप घरी पोहोचवल्याबद्दल. मित्रांना फोन करावा म्हणून त्यानं मोबाइल हातात घेतला, तेवढ्यात शुची खोलीत आली.

‘‘अरेच्चा? शुची कधी आलीस? अन् इतके दिवस आम्हाला सोडून कुठं गेली होतीस? मोहसीन काय भेटला, तू तर आम्हाला विसरलीस!’’ बोलताना जीभ जडच होती त्याची. पण बोलला.

‘‘हॅलो दादा, मी मोहसीन नाही. मलयबरोबर लग्न केलं अन् अमेरिकेत गेले होतो. पण तू तर इथं असून आपल्या माणसात नसतोस. तूच सर्वांना विसरलास…’’ शुची बोलली.

‘‘म्हणजे काय?’’

‘‘किती वाईट घडलंय इथं…सगळंच बदललं. काका गेले, काकी अंथरूणाला खिळल्या. वहिनी परीला घेऊन माहेरी गेली अन् तू…’’

‘‘हो गं! बदल होतो…तू थांब, मी आलोच ब्रश करून. बस ना, उभी का?’’

तो वॉशरूममध्ये होता तेवढ्या वेळात शुचीनं कालचा शूटिंग केलेला कॅमेरा टीव्हीला जोडून ठेवला दीप्तीही सर्वांसाठी चहा घेऊन त्याच खोलीत आली. नवल आल्यावर रिमोट त्याच्या हातात देत शुचीनं म्हटलं, ‘‘दादा, हा व्हिडिओ बघ जरा. या कॅमेऱ्यानं शूट केलाय. हा कॅमेरा मी दीप्तीला अमेरिकेतून आणलाय.’’

‘‘व्हेरी गुड,’’ चहाचा कप घेऊन नवल उशीला टेकून बसला. रिमोटनं त्यानं टीव्ही सुरू केला. नवल बघत होता. अरे, हा मी…माझे मित्र, आमची ड्राइंग रूम..माझ्या अंगावरचे तेच कपडे…म्हणजे कालच. ते सर्व बघता बघता संताप अन् लाजेनं तो लालेलाल झाला. हे माझे मित्र असे बोलतात, असे वागतात. माझी बहिण दीप्ती किती काळवंडली आहे लाजेनं…शी. हे कसले मित्र त्याला स्वत:चाच खूप राग आला होता. त्यानं दोन्ही हातांच्या ओजळीनं आपला चेहरा झाकून घेतला.

व्हिडिओ संपला होता. शुची समोर आली. ‘‘दादा, म्हणत तिनं त्याचे हात चेहऱ्यावरून बाजूला केले.’’

‘‘दादा, तू दीप्ती आणि काकीचं सांगणं ऐकून घेत नव्हतास, म्हणून मला हे करावं लागलं. आता तरी तुला तुझ्या मित्रांचं खरं स्वरूप समजलं ना? सॉरी दादा.’’

‘‘तू कशाला सॉरी म्हणते आहेस? चूक माझी आहे. तिही अशी घोडचूक. तू चांगलं केलंस, माझे डोळे उघडले. मी फार फार अन्याय केलाय आई, दीप्ती आणि उज्जवलवर. दारूच्या इतका आहारी गेलो की आपलं कोण परकं कोण तेही मला समजेना. माझ्या या व्यसनामुळेच लतिका मला सोडून गेली. माझी लहानशी परी मला दुरावली.’’ नवलला रडू आवरेना.

‘‘रोज सकाळी ठरवतो, दारू पिणार नाही अन् रोज सायंकाळी पुन्हा दारू पितो.’’ चेहरा झाकून घेऊन तो पुन्हा रडू लागला.

दोघींनी त्याला मुक्तपणे रडू दिलं. मग दीप्ती म्हणाली, ‘‘दादा तुझं व्यसन नक्की सुटेल…चलशील?’’

‘‘कुठं?’’

‘‘जिथं मी माझ्या नवऱ्याचं गुटक्याचं व्यसन सोडवलं, तिथंच. व्यसन मुक्ती केंद्रात. तिथला मुख्य. माणूस माझ्या ओळखीचा आहे, येशील ना?’’

नवलनं होकारार्थी मान हलवली, तशी दीप्तीनं दादाला मिठी मारली. दोघं बहीणभाऊ रडत होते. दोघांमधला दुरावा संपला होता.

शुची, दीप्ती, अमन आणि खुद्द नवलच्या प्रयत्नांनी नवल खरोखर बदलला. व्यसनमुक्त झाला. लतिकाही परीला घेऊन घरी आली. आईचीही प्रकृत्ती सुधारत होती.

शुचीनं दीप्तीला म्हटलं, ‘‘व्यसन मुक्ती केंद्राचा प्रमुख अमन तुझी नेहमी आठवण काढतो.’’

प्रश्नार्थक नजरेनं तिच्याकडे बघत दीप्तीनं म्हटलं, ‘‘का बरं?’’

‘‘कारण तू त्याला आवडतेस. तुझ्या प्रेमात पडलाय.’’

दीप्ती लाजेनं लाल झाली. ‘‘अमन खूप चांगला मुलगा आहे. नवलदादालाही तो पसंत आहे. तू हो म्हण मग मी त्याला काकींना भेटायला घेऊन येते.’’

दीप्तीनं फक्त लाजून मान डोलावली. कारण अमन तिलाही आवडला होता. त्याचं काम, व्यसन मुक्ती केंद्रातल्या पेशंटशी त्याची वागणूक, सगळ्यात महत्त्वाचं म्हणजे तिच्या दादाचं आयुष्य सुधारण्यासाठी त्याची झालेली मदत. खरं तर ती त्याच्या ऋणातच होती, त्यातून होऊन त्यानं तिला जीवनसाथी होणार का म्हणून विचारून तिचा सन्मानच केला होता.

दीप्तीनं शुचीला मिठी मारली, तिच्यामुळेच हे सगळं घडून आलं होतं ना?

कोण माझा सोबती

कथा * अर्चना पाटील

मेजर प्रभास आपल्या मोठा भाऊ वीरच्या लग्नासाठी घरी आलेला होता. घरात आनंदी वातावरण होते. वीर बँगलोरला एका कंपनीत इंजिनिअर होता. कुलकर्णी कुटुंबातील तीनही मुलींमध्ये दिया मोठी मुलगी. कुलकर्णी लवकरात लवकर दियाचा विवाह आटपून एका जबाबदारीतून मोकळया होण्याच्या मार्गावर होते. दियासुद्धा काही दिवसांपासून पुण्यात जॉब करत होती. पण आता सर्वकाही मागे सुटून जाणार होते. त्या मैत्रिणी, त्या पार्ट्या, ते होस्टेल…

प्रभास आर्मीत असल्याने सर्वचजणांना त्याचे खूप कौतुक होते. लग्नाच्या गडबडीतही त्याचे चहापाणी, जेवण यांची सर्वजण आवर्जून चौकशी करत. हळदीच्या रात्री सर्वजण खूप नाचले. लग्नाच्या दिवशी पहाटे पहाटे प्रभासला त्याच्या सवयीप्रमाणे चार वाजता जाग आली. प्रभासने शेजारी पाहीले तर वीरचा पत्ता नव्हता. प्रभासने पूर्ण घरात चक्कर टाकली. फिरून परत पलंगावर बसला तर वीरची चिठ्ठीच सापडली. चिठ्ठीत लिहिले होते ,‘‘प्रभास, मला माफ कर. पण माझे अनन्या नावाच्या मुलीशी अगोदरच रजिस्टर मॅरेज झाले आहे. ती दुसऱ्या जातीची आहे. त्यामुळे आईबाबा अनन्याला कधीच स्वीकारणार नाहीत. म्हणूनच मी कायमचे घर सोडून जातो आहे.’’

चिठ्ठी वाचताच प्रभास बाबांकडे गेला. घरातील सर्वजण चिंतेत पडले. मुलीकडच्यांना काय सांगायचे हा प्रश्न त्यांना पडला. शेवटी घरातील सर्व वडीलधाऱ्या लोकांनी प्रभासलाच नवरदेव म्हणून उभे केले. परिस्थिती पाहून प्रभासचाही नाईलाज झाला. मुलीकडच्यांच्या संमतीने दिया व प्रभासचा विवाह थाटामाटात पार पडला. पण प्रभास या लग्नाने आनंदी नव्हता. त्याची सुट्टी संपण्यापूर्वीच तो ड्युटीवर हजर होण्याच्या हालचाली करु लागला. दियाच्या सासुनेही दोघांमधील दुरावा कमी व्हावा यासाठी दियाला सोबतच घेऊन जा म्हणून हट्टच धरला. आईबाबांची कटकट नको म्हणून प्रभास दियाला घेऊन श्रीनगरला निघाला. तेथे एका मित्राची बायको बाळंतपणासाठी माहेरी गेली असल्याने घर रिकामे होते. तेथेच दियासोबत काही दिवस राहण्याचे ठरले. रेल्वेच्या पूर्ण प्रवासात प्रभास एक मिनीटही दियाजवळ बसला नाही. प्रभास पूर्ण वेळ रेल्वेच्या दरवाज्यातच उभा होता. प्रभासचे हे वागणे पाहून दियाच्या डोळयात नकळतपणे पाणी येऊ लागले.

दियाला हे लग्न नकोसे झाले होते. पण माहेरी जाण्याचे दरवाजे बंद होते कारण अजून दोन बहिणींची लग्ने बाकी होती. पुण्याला पळून जावे असेही तिच्या मनात येत होते. दिया आपल्या आयुष्याबदल चिंता करत असतानाच प्रभास आला.

‘‘चल, श्रीनगर आले. बॅग घे.’’

दिया बॅग घेऊन प्रभासच्यामागे अवघडल्यासारखी थोडे अंतर ठेऊनच चालत होती. दोघांनी टॅक्सी पकडली. रात्रीचे बारा वाजले होते. काही अंतर दूर गेल्यावर लगेचच एक दहशतवादी टॅक्सीसमोर येऊन उभा राहिला.

‘‘चला, चला खाली उतरा. नाही तर गोळी घालेन डोक्यात. उतर रे. बघतोस काय?’’

‘‘निघा, पटकन बाहेर निघा.’’ ड्रायव्हर घाबरून ओरडायला लागला.

‘‘तिकडे व्हा. गाडीपासून दूर जा,’’ दहशतवादी ओरडू लागला.

तेवढयात आर्मीवाले बंदूका घेऊन तेथे पोहोचले. दिया आणि प्रभास एकमेकांपासून दूरदूरच उभे होते. त्या दहशतवादीने तिच संधी साधून दियाला आपल्या मिठीत ओढले आणि तिच्या डोक्याला बंदूक लावून ओरडू लागला.

‘‘खबरदार, जर कोणी पुढे आले तर. या मुलीचा जीव प्यारा असेल तर मला इथून जाऊ द्या.’’

‘‘मेजर शर्मा, बंदूका खाली करा. त्याला जाऊ द्या. बादल तू इथून जा, पण त्या मुलीला सोड.’’ कॅप्टन बोस म्हणाले

‘‘अधी बाजूला हो.’’

काही क्षणात बादल नावाचा तो दहशतवादी दियाला घेऊन फरार झाला. प्रभास आता पश्चाताप करू लागला. ‘दियाला काही झाले तर मी स्वत:ला माफ नाही करू शकणार. मी विनाकारण दियाशी इतका वाईट वागलो. खरी चुक तर माझ्या भावाचीच होती आणि मी माझा राग मात्र निष्पाप दियावर काढत होतो,’ प्रभास खूपच निराश झाला होता.

‘‘मेजर प्रभास, मी तुमची परीस्थिती समझू शकतो. आपण प्रत्येक रस्त्यावर चेकिंग करत आहोत. दिया लवकरच सापडेल.’’

बादल दियाला घेऊन जंगलात पोहोचला. त्याच्या पायातून रक्त निघत होते. त्याने दियाला गाडीतून बाहेर काढले. दोघेही एका झाडाखाली बसले.

‘‘हे बघा, मला जाऊ द्या, प्लीज.’’

‘‘सोडेन तुला. काही वेळ चूप बस. मी पळूनपळून थकलो आहे. बसू दे मला आता थोडावेळ.’’

दिया शांतपणे बसून राहिली. प्रभासकडे परत जाऊन तरी ती काय करणार होती? त्यापेक्षा हा दहशतवादी मला इथेच मारून टाकेल तर बरे होईल असे विचार तिच्या मनात येत होते. बादल एक तास बसून राहिला. मधूनमधून तो दियाकडेही बघत होता. दियाचे हवेने उडणारे कुरळे केस, घारे डोळे, सुंदर चेहरा बादलचे मन आकर्षून घेत होता. बादल एकेक पाऊल हळूहळू दियाकडे टाकू लागला. दिया तिच्या विचारांमध्येच गुंग होती.

थोडयावेळाने बादल अचानक दियाजवळ आला. तिचे दोन्ही हात आणि तोंड बांधून तिला जंगलाच्या बाहेर असणाऱ्या हायवेकडे घेऊन गेला. हायवेच्या जवळ येताच बादलने दियाला आपल्या मिठीत घेऊन ‘‘ही भेट मला नेहमी आठवेल,’’ असे म्हटले. हायवेवर एक फोरव्हीलर येताच बादलने दियाला गाडीसमोर ढकलले आणि क्षणात तो गायब झाला. फोरव्हीलरमधील लोकांनी दियाला आर्मीवाल्यांकडे सोपवले.

‘‘कशी आहेस तू?’’ प्रभास प्रेमाने विचारत होता.

‘‘मेजर प्रभास, आधी आर्मीवाले दियाची चौकशी करतील. नंतरच तुम्ही नवराबायको एकमेकांना भेटा.’’

आर्मीवाले दियाला चौकशी करण्यासाठी आत घेऊन गेले. खोलीच्या खिडकीतच प्रभास उभा होता. आता प्रभास दियाला एक मिनीटही सोडायला तयार नव्हता.

‘‘बादल, तुम्हाला कोठे घेऊन गेला?’’

‘‘गाडी एका जंगलात जाऊन थांबली.’’

‘‘त्याने तुम्हाला काही त्रास दिला का?’’

‘‘नाही.’’

‘‘तुम्ही त्याच्यासोबत कमीत कमी एक तास होत्या. तो काय बोलत होता?’’

‘‘काहीच नाही. मी पळूनपळून खूप थकलो आहे असे सांगत होता.’’

‘‘अजून काही आठवतंय का?’’

दियाने मान खाली घालून, थोडावेळ विचार करून ‘नाही’ म्हटले. पण दियाचे हे उत्तर मेजर शर्मांना खोटे वाटले. प्रभास दियाला घेऊन घरी आला. प्रथम प्रभासने दियाची माफी मागितली आणि यापुढे त्याच्याकडून कोणतीही चूक होणार नाही याची ग्वाही दिली. संध्याकाळी प्रभास मित्रांसोबत फिरायला बाहेर गेला. दिया घरी एकटीच होती. अखेरीस दियाला आज बऱ्याच दिवसांनी तणावमुक्त वाटत होते. ती निश्चिंत होऊन बेडवर लोळत होती. तेवढयात डोअरबेल वाजली. दियाने दरवाजा उघडला. एक बुके आणि चिठ्ठी पडलेली होती. दियाने पटकन चिठ्ठी उघडली तर त्यात ‘ही भेट माझ्या नेहमी लक्षात राहील’ असे लिहिलेले होते. ते वाक्य वाचून दियाने लगेच तो बुके आणि चिठ्ठी रस्त्यावर फेकले. दिया पळत पळतच घरात आली. घराचा दरवाजा बंद करून ती रडायला लागली. आता कुठे प्रभास आणि ती जवळ आले तर पुन्हा वेगळेच संकट समोर येऊन उभे राहिले. प्रभास रात्री आठला घरी आला. पण दियाला प्रभासजवळ बादलचा विषय काढण्याची हिंमत झाली नाही. दुसऱ्या दिवशी ते दोघे शॉपिंगसाठी मॉलमध्ये गेले. दिया जेव्हा चेंजिंग रूममध्ये गेली तर बादलने पटकन तिचे तोंड आपल्या हाताने दाबले. दिया शांत झाल्यावर त्याने आपला हात उचलला.

‘‘हे बघ, माझा पाठलाग करू नको. तू का म्हणून मला त्रास देतो आहे?’’

‘‘तुझा आवाज तर तुझ्यापेक्षाही सुंदर आहे.’’

‘‘काय बोलतोस, तुझे काहीच नाही होऊ शकत,’’ दियाने जोरात दरवाजा आपटला आणि बाहेर पडली.

‘‘अगं ये, आपण फक्त रोज असेच भेटत राहू. तुझ्या नवऱ्याला काहीच समजणार नाही.’’

‘‘का भेटू? मुळीच नाही.’’ दिया पटकन पळाली आणि प्रभासजवळ जाऊन उभी राहिली.

थोडयाच वेळात आर्मीवाल्यांकडे बातमी पोहोचली की बादल मॉलमध्ये आला होता. मॉलमधील सीसीटीव्हीत तो दियासोबत दिसत होता. प्रभास हे प्रकरण ऐकून हैराण झाला. प्रभास आर्मीवाल्यांसोबत घरी पोहोचला.

‘‘तू बादलला कशी ओळखते?’’

‘‘मी नाही ओळखत त्याला. तोच माझा पाठलाग करतो आहे.’’

‘‘कदाचित त्याला प्रेमरोग झाला असेल. हे बघ दिया, आजपासून तू आम्हाला बादलला पकडण्यात मदत करणार आहेस.’’ कॅप्टन बोस म्हणाले.

‘‘ठीक आहे. मी प्रयत्न करेन.’’

प्लननुसार प्रभास आणि दिया काही दिवस एका हिलस्टेशनवर गेले. एक आठवडा राहिले. पण बादल आला नाही. शेवटी ते घरी परतले. प्रभास नेहमीप्रमाणे संध्याकाळी फिरायला गेला. दियाच्या डोक्यात बादलचेच विचार चालू होते. तेवढयात बादलने खिडकीतून उडी मारली.

‘‘माझा विचार करते आहेस ना.’’

‘‘हो, पण तू कुठे गायब होतास एवढे दिवस?’’ बादलला घरात थांबवून ठेवण्यासाठी दिया गोडगोड बोलू लागली.

‘‘हे बघ, आता तूसुद्धा पण मला भेटल्याशिवाय राहू शकत नाहीस. यालाच प्रेम म्हणतात.’’

‘‘हो ना. आपण उद्या परत भेटू’’

‘‘शिवमंदिरात ये उद्या सकाळी.’’ आता निघतो मी नाहीतर तुझा नवरा येऊन जाईल.

बादल गेला आणि पाचच मिनीटात प्रभास आला.

‘‘तो आला होता.’’ दिया म्हणाली.

‘‘कोण? बादल.’’

‘‘हो. उद्या शिवमंदीरात बोलवले आहे त्याने.’’

‘‘वेरी गुड. उद्या तू एकटीच जाशील मंदीरात.’’

‘‘का?’’

‘‘घाबरू नकोस. आर्मीवाले साध्या वेशात तुझ्या आजुबाजुला राहतील. मी जर तुझ्यासोबत राहिलो तर उद्याही तो आपल्याला सापडणार नाही.’’

दुसऱ्या दिवशी सकाळी दिया शिवमंदिरात जायला निघाली. काही अंतर पार केल्यावर बादलही तिच्या मागेमागे चालू लागला. दिया मंदिरात पोहोचली. तिने घंटा वाजवण्यासाठी घंटेवर हात ठेवताच बादलनेही तिच्या हातावर आपला हात ठेवला. त्याने हात ठेवताच आर्मीवाले बंदूका घेऊन त्याच्या चारही बाजूने वर्तूळात उभे राहीले. त्याला पळण्याची संधीच मिळाली नाही. आर्मीवाल्यांकडे पाहताच बादल ओरडू लागला.

‘‘धोका. दीया तू हे बरोबर केले नाहीस. तुला हे खुप महागात पडेल.’’

‘‘अरे तू, माझ्या भारतमातेला धोका देतो आहेस. त्यामुळे तुझा विश्वासघात करण्याचे मला कोणतेच दु:ख नाही.’’

थोडयाच वेळात प्रभास तेथे पोहोचला. त्याला पाहताच दिया रडायला लागली.

‘‘बस, बस. आता रडायचे दिवस संपले. आपण काही दिवस आता गावी जाऊन येऊ.’’

प्रभासच्या शब्दांनी दियाला धीर मिळाला आणि तिचे आयुष्य सुरळीत झाले. पण आजही कधीकधी बादलचे डोळे आणि आवाज तिला घाबरवून सोडतात.

लाच

कथा * अर्चना पाटील

‘‘बाबा, मिठाई वाटा.’’

‘‘का, काय झालं?’’

‘‘मला शिक्षिकेचा जॉब मिळालाय जवळच्याच गावात.’’

‘‘ही तर खूप आनंदाची गोष्ट आहे. शेवटी माझी मुलगी जीवनात काहीतरी बनलीच.’’

आज शाळेचा पहिला दिवस होता. मी खूप खूश आहे. माझे बाबाही माझ्यासोबत शाळेत आले आहेत. पहिला दिवस तर बरा होता. दुसऱ्या दिवशी आम्ही प्रार्थनेसाठी उभे होतो. इतक्यात हेडमास्तर जवळ आले आणि सांगू लागले, ‘‘मॅडम, नोकरी मिळालीय, तर चहा तरी पाजा स्टाफला.’’

‘‘अं.. अजून मला पहिला पगारही मिळाला नाही. नंतर सर्वांना चहा पाजेन.’’

‘‘अहो मॅडम, एक कप चहासाठी महिनाभर वाट पाहायला लावणार का?’’

‘‘सर, मी सांगितलं ना, पहिला पगार झाल्यावर देणार. मला माफ करा.’’

अजित सर बाजूलाच उभे होते. हेडमास्तर निघून गेले.

‘‘मी काही बोलू का?’’ अजित सर हळू आवाजात म्हणाले.

‘‘बोला…’’

‘‘चहा पाजा, जर पैसे नसतील, तर मी देतो. पगार झाल्यावर परत करा.’’

‘‘मला उधार घ्यायला आवडत नाही.’’

सर्वजण वर्गात गेले. माझ्या वर्गात २० विद्यार्थी होते. १० मुले व्यवस्थित शिकत होती. १० मुलांना वेगळं शिकवावं लागत होतं. मी जशी ऑफिसमध्ये जायचे, तसे स्टाफचे लोक कोणत्या ना कोणत्या बहाण्याने चहावरच येऊन थांबत असत आणि माझी मस्करी करत असत. एके दिवशी माझं डोकं गरम झालं व मी बोलून गेले, ‘‘एक कप चहासाठी एवढे का मरत आहात, आता तर पहिल्या पगाराचा चहाही पाजणार नाही मी तुम्हाला.’’

शाळेचे मिश्रा, गुप्ता, शर्मा आणि हेडमास्तर माझं उत्तर ऐकून क्रोधित झाले, पण कोणी काही बोलले नाही. पण माझ्या रोखठोक उत्तराने शाळेत माझ्या विरोधात राजकारण सुरू झाले.

एके दिवशी मोठे साहेब अग्रवाल सर शाळेत आले. साहेबांसाठी मिश्राजी पटकन नाश्ता घेऊन आले. मलाही ऑफिसमध्ये बोलावण्यात आले. मीही सर्वांसोबत एक समोसा खाल्ला. अग्रवाल सर जाताच हेडमास्तर २० रुपये मागू लागले.

‘‘एका समोशाचे २० रुपये?’’

‘‘मॅडम, गाडीला पेट्रोल नाही लागले का?’’ गुप्ताजी म्हणाले. मी पटकन वीस रुपये काढून त्यांच्या तोंडावर फेकले आणि माझ्या वर्गात गेले. माझ्यामागून अजित सरही माझ्या वर्गात आले.

‘‘तुम्हाला पैशांचा प्रॉब्लेम आहे का?’’

‘‘नाही, का बरं?’’

‘‘तर मग वीस रुपयांसाठी एवढा राग का?’’

‘‘पाच रुपयांच्या समोशासाठी वीस रुपये का?’’

‘‘कारण मिश्रा, गुप्ता आणि शर्मा पैसे देणार नाहीत, ते आपल्याकडून वसूल करण्यात आले. हेडमास्तर व अग्रवाल सरांचे पैसे मी दिले.’’

‘‘हा तर अन्याय आहे ना…’’

‘‘इथे असंच चालतं. कोणत्याही सरकारी शाळेत असंच होतं. सीनिअर लोक जसं सांगतात, तसं करावं लागतं. तुम्ही अजून नवीन आहात.’’

एका आठवड्यानंतर ऑफिसमधून ट्रेनिंगसाठी पत्र आलं. मला माहीत होतं, मलाच पाठवलं जाणार. दुसऱ्या आठवड्यात पुन्हा ट्रेनिंगसाठी पत्र आलं. पुन्हा मलाच पाठवण्यात आलं. कधी एखादी मिटिंग असली की मलाच जावं लागायचं. वर्गात वीस मुले होती, परंतु केवळ १२ विद्यार्थीच शाळेत येत होते. मी खूप वेळा त्यांच्या घरी जाऊन आले, परंतु जोपर्यंत त्यांना बोलावण्यासाठी कोणी जात नसे, तोपर्यंत ते शाळेत येत नसत. ही रोजचीच गोष्ट होती. दर दिवशी त्या विद्यार्थ्यांना बोलवावं लागत असे.

एके दिवशी माझ्या बाजूला राहणाऱ्या राजूची जुनी स्कूल बॅग मी एका विद्यार्थिनीला दिली. पहिली आणि दुसरीच्या वर्गात ती शाळेत बसतच नव्हती. आपली पुस्तकांची पिशवी वर्गात ठेवून पळून जात असे. परंतु जुनी का होईना, स्कूल बॅग मिळाल्यानंतर ती रोज शाळेत येऊ लागली. एका स्कूल बॅगमुळे ती रोज शाळेत येऊ लागली, तेव्हा मला जरा बरं वाटू लागलं. आता या शाळेत मला ३ वर्षे झाली होती. गुप्ता, मिश्रा, शर्मा आणि हेडमास्तर रोज एखादी गोष्ट तर वाकडी बोलतच असत. परंतु अजित सर आपल्या शांत आणि विनोदी स्वभावाने मला शांत करत असत. अजित सरांचे माझ्याशी प्रेमळ वागणे स्टाफला आवडत नसे. एके दिवशी अजित सर आणि ते चार सैतान ऑफिसमध्ये एकत्र बसले होते.

‘‘काय मग लग्न करायचा विचार आहे का मॅडमशी?’’

‘‘नाही तर?’’

‘‘करूही नका. मॅडम आपल्या समाजाच्या नाहीत आणि शिवाय शाळेत लव्ह मॅरेजच्या नादात सस्पेंड व्हाल. टीचर लोकांना लव्ह मॅरेज करणे अलाऊड नसते, माहीत आहे ना…’’

अजित सर काहीच बोलले नाहीत. कारण मनातल्या मनात ते माझ्याशी लग्न करण्याची स्वप्न पाहात होते. एके दिवशी अग्रवाल सर वर्गात आले. वर्गात मुले कमी होती.

‘‘वीसमधील फक्त १५ विद्यार्थी?’’

‘‘अं.. रोज तर येतात.’’

‘‘आज मी आलोय, म्हणून आली नाहीत का?’’

‘‘हो…’’ काय उत्तर द्यावे मला कळत नव्हते.

‘‘उठ बाळा, तुझं नाव काय आहे?’’

‘‘निखिल.’’

‘‘फळ्यावर आपल्या मित्राचं नाव लिही.’’

निखिलने फळ्यावर आपल्या मित्राचं नाव पियूषच्या ऐवजी पिउष लिहिलं.

‘‘मॅडम, काय शिकवता तुम्ही मुलांना. तू उठ, तुझं नाव काय आहे?’’

‘‘स्नेहल.’’

‘‘सूर्योदय आणि सूर्यास्त कोणत्या दिशेला होतो?’’

‘‘सूर्योदय पूर्वेला होतो आणि सूर्यास्त…’’

स्नेहलने उत्तर दिलं नाही. अग्रवाल सर ओरडू लागले, ‘‘तुम्हाला नोटीस देऊ का, देऊ का नोटीस?’’

मी नजर झाकवून उभी होते. हेडमास्तर हसत होते. अग्रवाल सर वर्गातून निघून गेले. मी स्वत: अजित सरांच्या वर्गात गेले.

‘‘मला माहीत आहे, हेडमास्तर जाणीवपूर्वक अग्रवाल सरांना माझ्या वर्गात घेऊन आले. सर मला ओरडले, तेव्हा त्यांचा जीव शांत झाला असेल.’’

‘‘जर तुम्ही एक चहा दिला असता तर…’’

‘‘माझ्यापेक्षा जास्त पगार तर हे लोक घेतात आणि सर्व कामे माझ्याकडूनच करून घेतात. मिश्रा, गुप्ता आणि शर्माजींना का नाही ट्रेनिंगला पाठवत? कारण ते अग्रवाल सर आणि त्यांच्या बायको-मुलांना मोठमोठी गिफ्टस् देतात.’’

‘‘जर तुम्ही कधीतरी काही गिफ्ट दिलं असतं तर…’’

मला माहीत होतं, अजितसरांकडे माझं मन शांत होणार नाही. मी पुन्हा माझ्या वर्गात गेले. संध्याकाळी घरात भांड्यांचा जोरजोरात आवाज येत होता. बाबांनी हाक मारली.

‘‘एवढा आवाज का करतेस?’’

‘‘मोठे साहेब आले होते शाळेत. सांगत होते नोटीस देणार.’’

‘‘मग देऊ दे ना, सरकारी नोकरीत तर ही नेहमीची गोष्ट आहे.’’

‘‘सांगत होता, जर मी शिकवत नाही, तर पगार का घेते? मी तर रोज शिकवते, मुले शिकत नाही, तर मी काय करू? मिश्रा, गुप्ता आणि शर्माच्या वर्गात गेले नाहीत. माझ्याच वर्गात तोंड वर करून येतात. रोज येणारी मुले आज घरी राहिली होती. मी काय करणार?’’

‘‘अगं बेटा, एवढी उदास होऊ नकोस. एके दिवशी सर्व नीट होईल.’’

पण तरीही मुलांनी अग्रवाल सरांच्या समोर उत्तर का नाही दिले? नोटीस देईन, हे शब्द कानाला टोचत होते आणि मिश्रा, गुप्ता, शर्माचे हसणारे चेहरे डोळ्यांसमोरून जात नव्हते. जे होते, ते चांगल्यासाठी होते, असा विचार करून नवीन सुरुवात केली. बहुतेक माझ्या शिकवण्यातच काहीतरी कमतरता आहे, असा विचार करून नवीन उत्साहाने शिकवायला सुरुवात केली आणि एके दिवशी ट्रान्सफरची ऑर्डर आली. अग्रवाल सरांनी ऑफिसमधून ऑर्डर पाठवली होती.

आज या शाळेतील शेवटचा दिवस होता.

हेडमास्तर बोलू लागले, ‘‘तुमच्या ट्रान्सफरमध्ये माझा काही हात नाहीए. मी अग्रवाल सरांना सांगितलं होतं, मुलगी आहे, जाऊ द्या. पण त्यांनी माझं काही ऐकलं नाही.’’

‘‘५०० रुपये हातावर ठेवले असतेस, तर ही पाळी आली नसती,’’ मिश्राजी म्हणाले.

‘‘अग्रवाल एवढा स्वस्त आहे मला माहीत नव्हतं.’’

‘‘जा आता जंगलात, प्राण्यांमध्ये. रोज एक तास बसने जावे लागेल. त्याच्यापुढे ५ किलोमीटर चालत जावे लागेल. रात्री घरी यायला ८ वाजतील. माझ्या मुलीसारखी आहेस, म्हणून सांगतोय, दुनियादारी शिक. लाच देणे सामान्य गोष्ट आहे,’’ शर्माजी म्हणाले.

‘‘तुमच्यासारख्या माणसांमध्ये राहण्यापेक्षा उत्तम आहे, मी प्राण्यांसोबत राहीन. जर तुम्ही पहिल्या दिवशीच मुलगी म्हणाला असता, तर आज ही पाळी आली नसती, शर्माजी.’’

ऑफिसच्या बाहेर अजित सर माझी वाट पाहात होते.

‘‘कधी काही समस्या असेल, तर मला फोन जरूर करा.’’

‘‘हो नक्कीच. या शाळेत फक्त तुम्हीच माझी आठवण काढाल असं वाटतंय.’’

थोर तुझे उपकार

कथा * राजलक्ष्मी तारे

रात्रभर नंदना बेचैन होती. झोप लागत नव्हती. असं का होतं ते तिला समजत नव्हतं. सगळं अंग मोडून आल्यासारखं वाटत होतं.

सकाळी उठली अन् तिला घेरीच आली. कशीबशी पलंगावर बसली. डोकं गरगरत होतं. ती तशीच बसून राहिली. तेवढ्यात तनुजा वहिनीचा आवाज ऐकू आला.

‘‘नंदू, उठतेस ना? ऑफिसला जायला उशीर होईल…’’

‘‘उठलेय वहिनी, आवरून येतेय.’’ नंदनानं तिथूनच म्हटलं.

पण नंदनाच्या थकलेल्या आवाजावरून तनुजाला थोडी शंका आली. ती हातातलं काम तसंच टाकून नंदनाच्या खोलीत आली. ‘‘काय झालं गं? बरं नाहीए का?’’

‘‘हो गं!’’ नंदनानं म्हटलं.

तिच्या अंगाला हात लावून तनुजानं म्हटलं, ‘‘ताप नाहीए, पण डोकं दुखतंय का? नेमकं काय होतंय?’’

तेवढ्यात नंदना उठून बाथरूममध्ये धावली. तिला ओकारी झाली. तनुजानं तिच्या पाठीवरून हात फिरवला. चुळा भरून झाल्यावर नंदनाला हाताला धरून तिनं बेडवर बसवलं.

तनुजाला काळजी वाटली, ‘‘नंदुला काय झालं?’’ नंदनाचा भाऊ म्हणजे तनुजाचा नवरा सध्या परगावी गेलेला होता. तिनं नंदनाला दिलासा देत म्हटलं, ‘‘नंदू, आज ऑफिसला जाऊ नकोस, घरीच विश्रांती घे. मी तुझ्यासाठी चहा आणते. तू फक्त ऑफिसात फोन करून कळव.’’

नंदनानं केवळ मान हलवली.

तनुजा तिच्यासाठी चहा घेऊन आली, तेव्हा नंदना अश्रू गाळत होती. ‘‘काय झालं गं?’’ तिचे डोळे पुसत तनुजानं विचारलं.

‘‘वहिनी, किती काळजी घेतेस गं माझी. तुझ्यामुळे मला आई नाही ही जाणीवच कधी झाली नाही. कायम माझ्यावर माया करतेस, माझ्या चुका पोटात घालतेस, माझी इतकी काळजी घेतेस…पण तरीही आज मला बरंच वाटत नाहीए.’’

‘‘काळजी करू नको, चहा घे. आवर…आपण दोघी ब्रेकफास्ट घेऊन डॉक्टरकडे जाऊन येऊ. बरं वाटेल तुला,’’ तनुजानं तिच्या खांद्यावर थोपटत दिलासा दिला.

थोड्या वेळानं दोघी घराबाहेर पडल्या. डॉ. माधवी तनुजाची मैत्रिण होती. निघण्यापूर्वीच तनुजानं तिला फोन केला होता.

माधवीनं नंदनाला जुजबी प्रश्न विचारले, तपासलं अन् नंदनाला बाहेर पाठवून तनुजाला केबिनमध्ये बोलावलं, ‘‘तनुजा, नंदना विवाहित आहे का?’’ तिनं विचारलं.

‘‘नाही माधवी, तिचं लग्न बरंच लांबलंय. आता एका स्थळाकडून होकार येण्याची आशा आहे. का गं? तू हे का विचारते आहेस?’’

‘‘तनुजा, प्रसंग गंभीर आहे. नंदनाला दिवस गेलेत.’’

‘‘बाप रे!’’ तनुजाच्या पायाखालची जमीन सरकली. असं कसं घडलं? नंदनाचं पाऊल घसरलं कसं? मला तिनं कसं सांगितलं नाही?

तात्पुरतं बरं वाटावं म्हणून डॉ. माधवीने लिहून दिलेल्या गोळ्या घेऊन दोघी घरी आल्या. नंदनाला कसं विचारावं तेच तनुजाला कळत नव्हतं. तिनं पटकन् स्वयंपाक केला. नंदनाला जेवू घातलं. गोळ्या दिल्या अन् नंदनाला झोपायला लावलं.

सायंकाळपर्यंत नंदनाला थोडं बरं वाटेल. मग तिला शांतपणे सर्व विचारू असं तनुजानं ठरवलं.

पाच वाजता तनुजानं चहा केला अन् ती नंदनाच्या खोलीत गेली. नंदना रडत होती. ‘‘नंदू, चहा घे. मला जरा तुझ्याशी बोलायचं आहे.’’ तनुजा म्हणाली.

डोळे पुसून चहाचा कप घेत नंदनानं म्हटलं, ‘‘हो वहिनी, मलाही तुला काही सांगायचं आहे.’’

दोघी चहा घेऊन एकमेकींकडे बघत बसल्या. सुरूवात कुणी करावी हेच कळत नव्हतं.

शेवटी तनुजानं धीर एकटवून विचारलं, ‘‘नंदू, तू प्रेग्नंट आहेस हे तुला माहीत आहे का?’’

नंदूनं दचकून तिच्याकडे बघितलं, ‘‘नाही वहिनी, पण मला बरं वाटत नाहीए,’’ ती म्हणाली.

तनुजाला काय बोलावं तेच कळेना, ‘‘नंदना, अगं, तू तिशीला येतेस अन् तुला दिवस गेलेत हे ही कळलं नाही? अगं, इतकी मोठी गोष्ट तू माझ्यापासून लपवलीस कशी? आता तुझ्या दादाला अन् तुझ्या बाबांना मी काय तोंड दाखवू? काय उत्तर देऊ? त्यांनी तुझी जबाबदारी माझ्यावर सोपवली आहे गं!…’’

रडत रडत नंदना म्हणाली, ‘‘वहिनी, अगं माझी मासिक पाळी खूप अनियमित आहे. चार चार महिने मला पाळीच येत नाही. मागे तू मला डॉक्टरांकडून औषधोपचार घ्यायला लावले, तेव्हा बरी नियमित झाली होती. मग मी कंटाळून औषधं बंद केल्यावर पुन्हा तसंच सुरू झालं.’’

‘‘बरं, मला सांग, तुझे कुणावर प्रेम आहे का? तुला मर्यादा ओलांडण्याचा मोह कोणामुळे झाला? कुणी पुरूष आवडला आहे तर मला का सांगितलं नाहीस? अजूनही सांग, तुझं त्याच्याशी लग्न करून देऊया.’’

‘‘वहिनी…दादाचे बॉस वीरेंद्र…ते आणि मी…’’

‘‘सत्यानाश! बापरे. अगं वीरेंद्रचं तर लग्न झालंय, दोन मुलंही आहेत त्याला…तो तुझ्याशी लग्न करणार आहे का?’’

‘‘मला नाही माहीत…’’ नंदना घाबरून म्हणाली, ‘‘दादानं त्यांच्याशी माझ्या एका पार्टीत ओळख करून दिली. तेव्हापासून ते माझ्या मागे आहेत. त्यांचं लग्न झालंय हेही मला आत्ता तुझ्याकडूनच कळतंय…’’

नंदनाचं बोलणं ऐकून तनुजाला काय करावं तेच समजेना. तिला नंदनाचा राग आला अन् मग कीवही आली. वीरेंद्रला तर फटके मारावेत इतका त्याचा राग आला. ‘‘नंदना, अगं चार दिवसांत तुझे दादा अन् बाबा येतील घरी…त्यांना काय सांगायचं आपण…?’’

‘‘वहिनी, काहीही कर, पण मला वाचव. दादा तर जीवच घेईल माझा…’’ भीतिनं पांढरी फटक पडली होती नंदना.

‘‘शांत हो, आपण काही तरी मार्ग काढूया.’’ तनुजानं तिला मिठीत घेऊन दिलासा दिला.

रात्रभर दोघींना झोप नव्हती. खूप विचार केल्यावर तनुजानं ठरवलं की रजतला म्हणजे नवऱ्याला विश्वासात घेऊन सर्व सांगायचं. तो संतापेल, त्रागा करेल, पण काहीतरी मार्ग काढेलच.

सकाळीच तनुजानं रजतला फोन करून सर्व सांगितलं.

तनुजाचं बोलणं ऐकून रजत अवाक् झाला. काही क्षण तसेच गेले. मग म्हणाला, ‘‘मी दुपारच्या फ्लाइटनंच निघतोय तोपर्यंत तू माधवीशी बोलून अॅबॉर्शन करता येईल का विचार. बाकी सर्व मी आल्यावर बघूयात. पण तो वारेंद्र इतका हलकट असेल असं मला वाटलं नव्हतं. माझाच विश्वासघात केला हरामखोरानं,’’ रजतनं फोन ठेवला.

तनुजानं नंदनाला चहा आणि ब्रेकफास्ट दिला. स्वत:ही घेतला अन् आवरून दोघी डॉक्टरकडे निघाल्या. नंदना सतत रडत होती. तिला जवळ घेत तनुजानं म्हटलं, ‘‘अशी सारखी रडू नकोस. थोडी धीट हो.’’

तनुजानं माधवीला अॅबार्शन करायचं आहे असं सांगितलं. माधवीनं नंदनाला काळजीपूर्वक तपासलं. तिचा चेहरा गंभीर झाला.

नंदनाला तपासल्यावर माधवीनं तनुजाला बोलावून घेतलं, ‘‘आय एम सॉरी तनु, पण आपल्याला अॅबॉर्शन करता येणार नाही. अंग साडे चार महिने झाले आहेत. नंदनाच्या जिवाला त्यात धोका आहे.’’

नंदना हताश झाली. हवालदिल झाली. काही दिवसांत ही गोष्ट जगजाहीर होईल. नंदनाचं कसं होणार? आता हिच्याशी लग्न कोण करणार? भोळी भाबडी पोर…कशी त्या वीरेंद्रला भुलली अन् मर्यादा ओलांडून या परिस्थितीत अडकली. नंदनाची एक चूक तिला केवढी महागात पडणार होती. तनुजाचेही डोळे आता भरून आले होते.

ती माधवीच्या व्हिजिटर्स लाउंजमध्ये दोन्ही हातात डोकं धरून बसली होती. तेवढ्यात रजत तिथं पोहोचला. ‘‘कशी आहेस तनू? माधवी काय म्हणाली? सगळं ठीक आहे ना?’’

त्याला बघताच तनुजाचा बांध फुटला. त्याला मिठी मारून ती रडू लागली.

‘‘काहीही ठिक नाहीए रजत, माधवीनं सांगितलं की अॅबॉर्शन करता येणार नाही. त्यात नंदनाचा जीव जाऊ शकतो. भाबडी पोर, केवढी मोठी चूक करून बसलीय…’’

रजत संतापून म्हणाला, ‘‘जाऊ दे जीव, तसंही आता आपण लोकांना काय तोंड दाखवणार आहोत?’’

‘‘असं नको म्हणूस रजत…अरे, आपल्या मुलीसारखी आहे ती…चुकली ती, पण आपण तिला सावरायला हवं ना? तू धीर सोडू नकोस…मार्ग काढूया आपण…’’

तिघंही घरी परतली. संतापलेल्या रजतनं नंदूकडे बघितलंही नाही. बोलणं तर दूरच. त्याला स्वत:चाही राग येत होता. त्यानंच तर वीरेंद्रशी नंदूची ओळख करून दिली होती. ‘हिच्यासाठी मुलगा बघ’ असंही सांगितलं होतं. पण तो तर हलकटच निघाला.’’

घरी पोहोचातच नंदूनं दादाचे पाय धरले अन् ती धाय मोकलून रडू लागली. ‘‘दादा, मला मार, माझा जीव घे, पण बोल माझ्याशी…’’

रजतचेही डोळे पाणावले. तिला आवेगानं मिठीत घेतली. तिला थोपटलं…शांत केलं अन् तो खोलीत निघून गेला.

तनुजानं पकटन् स्वयंपाक केला, पण जेवण कुणालाच गेलं नाही. तनुजानं रजतला म्हटलं, ‘‘चार सहा दिवसातच बाबाही येतील…त्यांना काय सांगायचं? नंदनाचं हे असं ऐकून तर त्यांना हार्ट अटॅकच येईल.’’

विचार करून रजतनं म्हटलं, ‘‘मी बाबांना फोन करून सांगतो की अजून काही दिवस तुम्ही काकांकडेच राहा. घरात थोडं रिपेअरिंगचं काम काढलंय. तोवर विचार करायला वेळ मिळेल.’’

दुसऱ्या दिवशी तनुजा रजतला म्हणाली, ‘‘मी काही दिवस नंदनाला घेऊन सिमल्याला जाते.’’

‘‘तिथं काय करशील? तुझा भाऊ तिथं एकटाच असतो ना?’’

‘‘हो. त्यानं लग्न केलं नाही…एकदम माझ्या मनात आलं, त्याला विचारावं, नंदनाशी लग्न करशील का?’’

‘‘अगं, पण…नंदनाच्या अशा अवस्थेत…तो होकार देईल?… पण एक सांग, आता तो ३७-३८ वर्षांचा असेल, त्यानं लग्न का केलं नाही?’’

‘‘ही एक टॅ्रजेडीच होती. ज्या मुलीवर त्याचं प्रेम होतं, तिनं त्याला लग्नाचं वचनही दिलं होतं अन् लग्न त्याच्या मित्राशी केलं. त्यामुळे तो खूप दुखावला गेला. त्यानंतर त्यानं बरीच वर्षं लग्नाचा विचार केला नाही. आम्ही मुली दाखवल्या पण तो नाकारत होता. मला आता एकदम आठवलं, मागे एकदा तो आपल्याकडे आला असताना त्यानं नंदूला बघितली होती. ती त्याला आवडली असल्याचंही तो बोलला होता. पण तेव्हा सासूबाई खूप आजारी होत्या. त्यानंतर त्या गेल्या. बाबांना धक्क्यातून सावरायचं, नंदूला सांभाळायचं या सगळ्या गडबडीत मी ते विसरले. आपण नंदूसाठी नंतर स्थळ बघायला लागलो, तेव्हाही माझ्या डोक्यात माझ्या भावाचं स्थळ आलं नाही…आता बघते विचारून…’’

दुसऱ्याच दिवशी नंदूला घेऊन तनुजा भावाकडे सिमल्याला गेली. तिनं प्रवासात नंदूला स्वत:च्या भावाबद्दल सांगितलं अन् तो तयार असेल तर तुझेही मत मला सांग असंही समजावलं.

अचानक आलेल्या बहिणीला बघून विमलेश आनंदला. त्यानं प्रेमानं, अगत्यानं दोघीचं स्वागत केलं तनुजानं आपल्या येण्याचा हेतू त्याला सांगितला. नंदनाची परिस्थितीही सांगितली.

विमलेश म्हणाला, ‘‘एकीनं माझा विश्वासघात केला. त्यानंतर मला आवडलेली मुलगी म्हणजे नंदनाच होती. पण तेव्हा काही लग्नाचा योग आला नाही. तिच्याकडून अजाणता चूक घडली आहे. पाप नाही. मी तिला तिच्या बाळासकट स्वीकारायला तयार आहे. तिला फक्त तिची इच्छा विचार.’’

‘‘विमलेश, मी तुम्हाला खात्री देते…आपला संसार खूप सुखाचा होईल. त्या संसारात फक्त प्रेम, विश्वास अन् समर्पण असेल…’’ खोलीतून बाहेर येत नंदनानं म्हटलं. विमलेशनं तिला जवळ घेतलं. ‘‘होय नंदना, आपलं पूर्वायुष्य विसरून आपण एकमेकांना साथ देऊ,’’ तो म्हणाला.

तनुजालाही अश्रू अनावर झाले. तिच्या अत्यंत प्रेमाची दोन माणसं एकमेकांच्या आधारानं उभी राहत होती. त्यांची आयुष्य आता बहरणार होती.

तिनं फोन करून रजतला सगळं सागितलं. रजतही मोठेपणानं भारावला. त्यानं बाबांना फोनवर नंदनाचं लग्न ठरलंय एवढंच सांगितलं. बाबा घरी आल्यावर त्यांनी विमलेशच्या आईवडिलांना बोलावून घेतलं. नंदनाच्या गरोदरपणाविषयी कुणालाच काही सांगितलं नव्हतं. अजून पोट दिसत नसल्यानं कुणाला काहीच शंका आली नाही. नंदना विमलेशचं लग्न थाटात झालं.

निघताना नंदनानं तनुजालाही मिठी मारली. रडत रडत ती म्हणाली, ‘‘वहिनी, खूप उपकार आहेत तुझे…आणि विमलेशचे…मी जन्मभर लक्षात ठेवीन. तुझ्यासारखी चांगली वहिनी मीही होईन…मला आशीर्वाद दे…’’

सल

कथा * कुमुद भटनागर

‘‘गाडीचा स्पार्क प्लग तर धड लावता येईना अन् म्हणे यांना इंजिनियर व्हायचंय…’’ साहिलला लेकावर डाफरताना बघून रहिलला हसायला आलं.

‘‘यात हसण्यासारखं काय आहे?’’ आता साहिल अजून वैतागला.

‘‘काही नाही. सहजच एक जुनी आठवण आली. या वर्षी दिल्लीच्या ख्यातनाम स्वाइन सर्जन डॉ. गुलाम रसूलला पद्मविभूषण मिळालंय ना, तो लहानपणी आमच्या शेजारी रहायचा. एकदा त्यांचा स्वयंपाकी आला नव्हता. त्याच्या आईनं त्याला मासळी कापून दे म्हणून म्हटलं. त्याला काही ते जमणारं नव्हतं, थरथरत्या हातात मासळी घेऊन तो माझ्या घरी आला अन् ही कापून स्वच्छ करून दे म्हणून मला गळ घालू लागला. गयावया करत होता…आज इतका यशस्वी सर्जन झालाय.’’

‘‘एकदम इतका फरक कसा काय पडला?’’

‘‘कुणास ठाऊक…नंतर माझ्या अब्बूची तिथून बदली झाल्यामुळे आमचा त्या कुटुंबाशी संबंधंच उरला नाही. नंतर परत लखनौला आल्यावर भेट झाली, तेव्हा कळलं तो पी.एम.टी. ची तयारी करतोय. त्याचं इंग्रजी कायम कच्चं होतं. त्यामुळे आमची भेट होताच त्यानं माझी मदत मागितली.’’

‘‘अन् तू ती केलीस?’’

‘‘हो ना, लहानपणापासून मी त्याला मदत करतेय. इंग्रजीत मदत मिळाल्यावर त्याला पी.एम.टीमध्ये चांगले मार्क मिळाले अन् लखनौ मेडिकल कॉलेजात प्रवेशही मिळाला. तरीही इंग्रजीची त्याला धास्ती वाटायची. म्हणून रोज माझा अभ्यास सांभाळून मी त्याला इंग्रजी अन् इंग्रजीतून संभाषण करायला शिकवायचे.’’

तेवढ्यात फोनची घंटी वाजली अन् हे संभाषण तिथंच संपलं. आज त्याच संभाषणाचा धागा पकडून साहिल रहिलाला म्हणत होता की तिनं त्याच्या बॉसच्या कुटुंबाबरोबर दिल्लीला जावं अन् डॉ. रसूलच्या ओळखीच्या बळावर ताबडतोब अपॉइंटमेंट घेऊन बॉसचं ऑपरेशन करवून घ्यावं.

साहिलचे बॉस म्हणजे जनरल मॅनेजर राजेंद्र यांना फॅक्टरीत अपघात झाला होता. त्यांच्या मणक्यांना गंभीर इजा झाली होती. डॉक्टरांनी लवकरात लवकर तज्ज्ञ सर्जनकडून ऑपरेशन व्हायला हवं असं सांगितलं होतं. थोडाही उशीर घातक ठरला असता. जन्मभराचं पंगुत्त्व आलं असतं.

याक्षणी सगळे पद्मविभूषण डॉ. गुलाम रसूल यांचंच नाव सुचवत होते. ते फक्त अत्यंत गुंतागुंतीचीच ऑपरेशन्स करायचे. ऑपरेशनला सात आठ तास लागतात. पेंशट शुद्धीवर आल्यावरच ते घरी जातात. थकवा उतरला की दुसरं ऑपरेशन सुरू होतं. त्यांची भेट मिळणं दुरापास्तच होतं.

‘‘इतक्या वर्षांनंतर आता पद्मविभूषण डॉ. गुलाम रसूलना रहिलाची आठवण तरी असेल का?’’

‘‘काहीतरीच काय बोलतेस रहिला? तुझ्या इतकी मदत करणारी बालपणीची मैत्रीण कुणी विसरू शकेल का?’’ साहिलनं म्हटलं.

‘‘मदत लक्षात ठेवली असती तर संबंध बिघडलेच कशाला असते?’’ अवचित रहिला बोलून गेली.

‘‘म्हणजे? काही भांडण तंडण झालं होतं का?’’ साहिलनं विचारलं.

नकारार्थी मान हलवत रहिला म्हणाली, ‘‘नाही, तसं नाही. नेहमीप्रमाणे अब्बूंची बदली झाली. आमच्या बरेलीच्या घराचा पत्ता रसूल कुटुंबानं मागितला नाही, आम्हीही दिला नाही. दिवस तर भराभर जातातच. आत्ता पेपरला त्याच्या पद्मविभूषणची बातमी वाचली, तेव्हा कळलं की तो दिल्लीला असतो.’’

‘‘आता कळलंच आहे तर त्याचा फायदा घेत राजेंद्र आणि त्यांच्या कुटुंबाला नवं आयुष्य मिळवून दे रहिला, अजून त्यांचं वय किती लहान आहे. नोकरीत प्रमोशन ड्यू आहे. वेळेवर उपचार नाही मिळाले तर सगळंच संपेल गं! त्याची लहान लहान मुलं, त्याची बायको यांचा तरी विचार कर. तिच्याशी तर चांगली मैत्री आहे तुझी.’’

‘‘साहिल, प्रश्न मैत्रीचा नाही, माणुसकीचा आहे, अन् मला का कुणास ठाऊक असं वाटतंय की त्या माणसाकडून माणुसकीची अपेक्षा करणं व्यर्थ आहे. भेटणं तर दूरच, मला कदाचित तो फोनवर ओळखणारही नाही. त्यात वेळ घालवण्याऐवजी आपण इंटरनेटवर अजून पर्याय शोधूयात.’’

‘‘सगळे तेच करताहेत पण टक रेकॉर्ड डॉ. गुलाम रसूलचाच सर्वोत्तम आहे. प्लीज, एकदा तू त्यांना फोन करून तर बघ.’’ अत्यंत अजीजीनं साहिलनं म्हटलं.

‘‘पण त्यांचा नंबर कुठाय?’’

‘‘अगं, तू त्यांना ओळखतेस म्हटल्यावर राजेंद्र सरांची बायको सारिका मॅडमनं, डॉ. रसूलचा मोबाइल नंबर, लँडलाइन नंबर आणि पत्ता मागवून घेतलाय. तू लवकर फोन केला नाहीस तर सारिका मॅडम स्वत: येतील इथं, तुझ्या मदतीच्या अपेक्षेनं, ते आवडेल का तुला?’’

रहिला शहारली. बॉसची बायको असली तरी सारिका तिच्याशी कायम मैत्रिणीसारखी वागायची. केवळ सारिकासाठी रहिलानं आपला स्वाभिमान, अभिमान बाजूला ठेवत त्याचा नंबर लावला. डॉ. रसूलकडून जरी अपमान अवेहलना झाली असती तरी सहन करण्याच्या तयारीनं रहिलानं नंबर लावला. तो स्विच्ड ऑफ होता.

घरचा फोन तिथल्या घरगड्यानं उचलला.

‘‘डॉक्टरसाहेबांचा फोन ऑपरेशन थिएटरच्या बाहेर आल्यावरच सुरू होईल. तुम्ही मोबाइलवरच प्रयत्न करत रहा. डॉक्टर घरी कधी येतील काहीच सांगता येत नाही.’’

‘‘तू सतत प्रयत्न करत रहा. काहीही करून राजेंद्रसरांच्या ऑपरेशनसाठी त्यांना राजी करून घे. प्रश्न माझ्या नोकरीचा नाहीए रहिला…ती मला कुठेही मिळेल. एका भल्या माणसाच्या आयुष्याचा अन् त्याहून अधिक माणुसकीचा आहे.’’ साहिल गंभीरपणे म्हणाला.

‘‘तुझी नोकरी तर राजेंद्र सरांच्या परिस्थितीनं अधिकच पक्की झली आहे. त्यांची सगळी जबाबदारी तुझ्यावर आहे. खरा प्रश्न आपल्या नैतिकतेचा अन् प्रामाणिकपणाचा आहे. आपल्याला त्यांच्यासाठी जे काही शक्य आहे ते करावंच लागेल. डॉ. रसूलला सतत फोन करत राहते.’’ रहिलानं म्हटलं.

‘‘कर प्रयत्न. तोवर मी हॉस्पिटलमध्ये सारिका मॅडमजवळ थांबतो.’’ गडबडीनं साहिल निघून गेला. रहिला जुन्या आठवणींमध्ये दंग झाली.

गुलाम रसूलवर तिचं लहानपणापासून प्रेम नव्हतं. पण कॉलेजात मुलामुलींची प्रेमप्रकरणं बघून ऐकून तिला उंच, सडपातळ रसूल आपल्या स्वप्नांचा राजकुमार वाटू लागला होता. एक दिवस त्यानं तिला विचारलं, ‘‘तुझ्या इंग्लिश लिटरेचरमध्ये माझ्यासारखा हॅन्डसम हिरो आहे का? कारण तुम्ही मुली पुस्तकातल्या हिरोवरच प्रेम करता,’’ असं म्हणून तिच्या अबोल प्रेमाला जणू त्यानं फुंकर घातली होती.

अभ्यासाच्या ओझ्याखाली त्यांच्या भेटीगाठी तशा कमी झाल्या होत्या. मग रसूलही होस्टेलला रहायला निघून गेला. घरी यायचा तेव्हा भेटायचा, पण भेटीही ओझरत्या असायच्या. रहिलाला एम.ए. झाल्याबरोबर कॉलेजात नोकरी मिळाली. गुलाम रसूलही डॉक्टर झाला.

रहिलाच्या अब्बूंनी रसूलच्या अब्बूंना विचारलं, ‘‘गुलाम अली, या दोघांचं लग्न करून देऊयात का?’’

ते आनंदाने बोलले, ‘‘शम्शुल हक, छान सुचवलंत. प्रोफेसर आणि डॉक्टरची जोडी छान आहे. सुखाचा संसार करतील. मी रसूल आणि त्याच्या अम्मीला सांगतो. उद्या चांगला दिवस आहे. मिठाई वाटून सगळ्यांना बातमी देऊयात.’’

मात्र दुसऱ्या दिवशी अब्बूंनी विचारलं, तेव्हा गुलाम अली जरा तुटकपणेच म्हणाले, ‘‘रसूल अजून लग्नाला तयार नाहीए. एमडी करायचं म्हणतोय.’’

‘‘तसंही इतक्यात लग्न कोण करतंय? रहिलाला एम फिल अन् पुढे पीएचडी करायचं आहे. दोघांचं एवढं शिक्षण आटोपल्यावरच लग्न होईल ना?’’

‘‘हो, पण त्याला प्रोफेसर मुलगी नकोय. त्याच्या व्यवसायातली, डॉक्टर मुलगीच हवीय त्याला. शाळाकॉलेजात शिकवणारी शिक्षिका नकोय.’’ गुलाम अलींनी सांगून टाकलं.

अब्बूंना अन् रहिलाही हा आपला अपमान वाटला. दोन्ही कुटुंबातला जिव्हाळा कमी झाला. खरं तर दुरावाच निर्माण झाला. संबंध अधिक बिघडण्याआधीच अब्बूंची बदली झाल्यानं त्या गावचा संपर्कच उरला नाही. रहिलासाठी अब्बूंनी इंजिनियर साहिलला पसंती दिली.

तेवढ्यात साहिल आणि सारिका धापा टाकत आले, ‘‘रहिला, डॉ. रसूलला फोन लाव. दिल्लीहून माझ्या भावाचा फोन आलाय, डॉ. रसूल ऑपरेशन थिएटरबाहेर आले.’’ सारिका म्हणाली.

रहिलानं स्पीकर ऑन करून नंबर लावला. पलीकडून अत्यंत थकलेल्या आवाजातलं हॅलो ऐकायला आलं. रहिलानं आवाज ओळखला.

‘‘हॅलो, नमस्कार, मी रहिला बोलतेय, रहिला शम्स.’’

‘‘बोल रहिला.’’ थकलेल्या आवाजात आता उत्साह जाणवला. ‘‘शम्स वगैरे सांगायची काय गरज आहे?’’

‘‘नाही, मला वाटलं एकदम रहिला म्हटल्यावर ओळखाल की नाही. मी फार महत्त्वाच्या कामासाठी फोन करतेय, एका व्यक्तिच्या संपूर्ण आयुष्याचा प्रश्न आहे.’’ एका श्वासात संपूर्ण परिस्थिती तिने सांगून टाकली.

‘‘अगं, पण अशा पेशंटला भोपाळहून दिल्लीला कसं आणता येईल?’’

‘‘एयर अॅब्युलन्सनं, डॉक्टर,’’ साहिलनं सांगितलं.

‘‘कारण ऑन ड्यूटी अॅक्सिडेंट झालाय म्हणून कंपनीनं एयर एब्युलन्सची व्यवस्था केली आहे.’’

‘‘तर मग ताबडतोब निघा. एब्युलन्समध्ये जे डॉक्टर पेशंटबरोबर असतील, त्यांची माझी बोलणी करून द्या. मी इथं माझ्या स्टाफला सगळया सूचना देऊन ठेवतो. इथं पोहोचताच पेशंटला इमर्जन्सीत शिफ्ट करतील, स्पेशल आयसीयू रूमही देतील. तुम्हाला काहीही त्रास होणार नाही. तुम्ही निश्चिंत मनानं पेशंटला घेऊन या.’’ एवढं बोलून डॉक्टरांनी फोन बंद केला.

साहिल आणि सारिका तर आनंदानं वेडेच झाले. पण रहिला मात्र पुन्हा एकदा आपला अपमान झाल्यासारखं वाटलं. तिच्याशी काहीही न बोलता रसूलनं फोन कट केला हे तिला फारच लागलं.

साहिलनं सारिकाला म्हटलं, ‘‘मॅडम, तुम्ही ताबडतोब दिल्लीला जाण्याची तयारी करा. मी तुम्हाला घरी सोडतो अन् मग हॉस्पिटलमध्ये जाऊन सरांबरोबर जाणाऱ्या डॉक्टरशी डॉक्टर रसूलची फोनवर गाठ घालून देतो. रहिला, तुलाही चारपाच दिवस दिल्लीला रहावं लागेल.’’

‘‘मी?…मी कशाला? दिल्लीला जाऊन मी काय करणार? डॉक्टर रसूलशी बोलणं महत्त्वाचं होतं, ते झालं.’’

‘‘अगं, अजून खूप गरज आहे तुझी अन् मुख्य म्हणजे मला तुझा आधार हवा आहे रहिला. दिल्लीला तुझं जाणं फार गरजेचं आहे.’’ रहिलाचे दोन्ही हात आपल्या हातात घेत साहिलनं म्हटलं.

मुकाट्यानं रहिलानं आपली बॅग भरायला घेतली.

थोड्याच वेळात साहिल परत आला. ‘‘रहिला, इथून बरोबर जाणाऱ्या डॉक्टरांशी डॉक्टर रसूलचं बोलणं झालं आहे. प्रवासात काय काय सावधगिरी बाळगायची हे त्यांनी नीट समजावून सांगितलं आहे. अन् तुम्ही काळजी करू नका. तुम्ही माझे पाहुणे आहात. नि:शंक मनानं या हे पण सांगितलं.’’ तो म्हणाला.

‘‘अरे व्वा! आता तर मी जाण्याची गरजच नाहीए,’’ रहिलानं म्हटलं.

‘‘अगं, गरज कशी नाहीए? सरांचं ऑपरेशन कितीतरी तास चालेल. त्या दरम्यान सारिका मॅडमना तुझाच आधार असणार आहे.’’

‘‘पण हॉस्पिटलमध्ये फक्त सारिकाच पेशंटपाशी थांबू शकेल. मी कुठं राहणार?’’

‘‘हॉस्पिटलच्या समोरच एक गेस्ट हाउस आहे. तिथं कंपनीनं दोन तीन खोल्या बुक केल्या आहेत. कंपनीची पीआरओ अनिता अन् फायनान्स डिपार्टमेंटचा जितेंद्रही तुमच्या बरोबर असेल. दोघांनाही तू छान ओळखतेस.’’

रहिलानं सुटकेचा नि:श्वास सोडला.

‘‘इतकी सगळी मंडळी अॅम्ब्युलन्समध्ये बसतील?’’

‘‘नाही, फक्त डॉक्टर, पेशंट अन् मॅडम. तुम्ही तिघं सायंकाळच्या फ्लाइटनं जाताहात.’’

रहिला हॉस्पिटलमध्ये पोहोचली, तेव्हा राजेंद्रना तिथं अॅडमिट करून झालं होतं. सारिकाचा भाऊ तिच्याबरोबर होता. दोघंही डॉ. रसूलबद्दल अत्यंत आदरानं अन् कौतुकानं बोलत होते. डॉक्टरांनी अत्यंत आत्मीयतेनं त्यांची चौकशी केली होती. पेशंट पूर्ण बरा होईल याची खात्री दिली होती. त्यांच्या राहण्या जेवण्याच्या व्यवस्थेबद्दलही बोलले होते.

‘‘माझ्याबद्दल चौकशी नाही ना केली?’’ धडधडत्या हृदयावर हात ठेवून आपल्या भावनांना आवर घालत रहिलानं विचारलं.

‘‘एवढा वेळच नव्हता ना त्यांच्याकडे.’’ भाबडेपणानं सलीलनं, सारिकाच्या भावानं म्हटलं.

रहिलाचं मन कडवट झालं, तिच असते रिकामटेकडी कधी अभ्यासात मदत करायला नाही तर कुणाची तरी शिफारस करायला. तिनं वरवर काही दाखवलं नाही पण मनात ठरवून टाकलं, सारिकाच्या सोबतीला तिचा भाऊ आहे, तेव्हा ती उद्याच ऑपरेशन झाल्यावर भोपाळला परत जाईल.

सकाळपासून सायंकाळपर्यंत रहिला सारिकाच्याबरोबर ऑपरेशन थिएटरच्या बाहेर उभी होती. ओ.टीचं दार उघडलं अन् डॉ. रसूल बाहेर आला. दोघांची नजरानजर होताच त्याच्या डोळ्यात ओळखीची चमक दिसली. पुढच्याच क्षणी तो सारिकाकडे वळून बोलला. ‘‘मी ऑपरेशन अगदी उत्तम केलंय. आता तुम्ही त्यांची छान काळजी घ्या. लवकरच ते पूर्ववत होतील. सध्या ते रिकव्हरीत आहेत. त्यांना आयसीयूत शिफ्ट करण्याआधी क्षणभर तुम्ही पाहू शकता, आता तुम्हीही रिलॅक्स होऊन विश्रांती घ्या. पेशंटची सेवा करण्यासाठी तुम्ही ठणठणीत असणं गरजेचं आहे.’’

‘‘तुमचे किती अन् कसे आभार मानू डॉक्टर…’’

‘‘आभार माझे नाही,’’ रसूल पुढे बोलणार तेवढ्यात नर्सनं सारिकाला आत जायची खूण केली. रहिलाही पटकन् पाठोपाठ निघाली.

‘‘आत फक्त पेशंटची पत्नी जाऊ शकते, तू नाही.’’ रसूलनं तिला अडवलं, ‘‘तशी तू थांबली कुठं आहेस?’’

‘‘समोरच्या गेस्ट हाउसमध्ये.’’

‘‘मग आता तिकडेच जा. हॉस्पिटलमध्ये विनाकारण गर्दी नको,’’ एवढं बोलून रसूल भराभर चालत निघून गेला.

संताप संताप झाला रहिलाचा. चिडचिडून ती गेस्ट हाउसच्या रूममध्ये आली. किती अपमान सहन करायचा? आता पुरे झालं. ऑपरेशन तर झालेलंच आहे. जितेंद्रला सांगून उद्याच्या पहिल्या फ्लाइटचं बुकिंग करून घ्यायचं. तेवढ्यात तिचा मोबाइल वाजला.

‘‘मॅडम तुम्ही कुठं आहात?’’ जितेंद्रनं विचारलं.

‘‘ताबडतोब हॉस्पिटलच्या स्पेशल रूममध्ये या. सरांची परिस्थिती बघून सारिका मॅडम खूपच घाबरल्या आहेत. खूपच बेचैन आहेत.’’

‘‘अनिताला सांग, त्यांची समजूत घालेल…सलीलही असेलच ना तिथं? अन् जितेंद्र, तिथून सवड मिळाली की ताबडतोब इथं या, गेस्ट हाऊसवर.’’ तिनं फोन बंद केला.

थोड्याच वेळात प्रचंड घाबरलेल्या सारिकाला सांभाळत अनिता अन् त्यांचं सामान घेऊन जितेंद्र अन् सलील गेस्ट हाउसवर पोहोचले.

‘‘आम्ही मॅडमना इथंच घेऊन आलो…’’

‘‘हॉस्पिटलच्या नियमानुसार आयसीयूत पेशंटचे लोकच राहू शकतात.’’ रहिलानं अनिताला सांगितलं.

‘‘ताई फार अपसेट आहे. मी रात्री राहीन तिथं भावजींसोबत. भाओजींचा चेहरा सुजला आहे. निळा निळा झालाय…’’ सलील म्हणाला.

‘‘ते सगळं अगदी स्वाभाविकच आहे.’’ सारिकाला स्वत:जवळ बसवून घेत, तिच्या पाठीवरून हात फिरवत रहिलानं म्हटलं, ‘‘स्पायनल कॉर्डचं ऑपरेशन होतं त्यामुळे त्यांना इतके तास पालथं झोपवावं लागलं. ते अनेस्थिशिया दिल्यामुळे बेशुद्ध होते. त्यामुळे रक्त प्रवाह नेहमीसारखा नव्हता. त्यामुळे चेहऱ्यावर सूज आणि निळेपणा आलाय. सूज हळूहळू उतरेल. अजिबात घाबरायचं नाही.’’ रहिलानं सारिकाचे दोन्ही हात आपल्या हातात घेऊन चोळले…आता ती थोडी सावरली होती.

‘‘रहिलाताई, हेच मी ताईला सांगतोय पण तिला माझं म्हणणं समजतच नव्हतं.’’ सलीलही बिचारा रडकुंडीला आला होता. ‘‘तुम्ही ताईला तुमच्याच जवळ ठेवा. तिच्या जेवणाचं अन् झोपेचं बघा, भाओजींजवळ मी राहतो.’’

‘‘पण मी तर उद्या परत जातेय.’’ जरा तुटकपणे रहिलानं म्हटलं.

‘‘हे…हे कसं शक्य आहे?’’ अनिता अन् जितेंद्र एकदमच बोलले. दोघंही बावचळले होते.

सारिका तर रडायलाच लागली. ‘‘मला इथंच टाकून तू कशी जाऊ शकतेस रहिला? अगं, राजेंद्र अजून आयसीयूत आहेत. शुद्धीवर आलेले नाहीत. डॉ. रसूल सांगतील, तेव्हाच त्यांना क्लीनचिट मिळेल. दोन दिवस सतत ऑपरेशन करून डॉ. रसूल खूपच दमले आहेत अन् दोन दिवस इकडे फिरकणारही नाहीएत म्हणे…अशात काही झालं तर मी काय करणार? रहिला, मला सोडून जाऊ नकोस…’’

हे सगळं कमी होतं म्हणून की काय साहिलचा फोन आला. कंपनीचे चेयरमन तिला धन्यवाद देत होते. ते म्हणाले, ‘‘मॅडम, अजून काही दिवस तुम्ही दिल्लीला थांबा.’’ साहिलही तिच्याशी थोडा बोलला. फोन बंद झाला. रहिलाला अगदी नको नको झालं होतं. रात्री तिनं सारिकाला बळेबळे जेवायला घातलं. झोपेची गोळी देऊन निजवलं. पण रहिलाला मात्र झोप येत नव्हती. या सगळ्यांना वाटतंय डॉ. रसूलशी रहिलाची मैत्री म्हणजे फारच मोठी गोष्ट आहे. सगळ्यांना तेवढ्यासाठी ती हवीय. पण तिच्या दृष्टीनं डॉ. रसूलशी मैत्री व ओळख म्हणजे एक शाप होता. उपलब्धी इतरांच्या दृष्टीनं होती.

रसूलनं तिचा मास्तरीण म्हणून केलेला उपहास तिच्या जिव्हारी लागला होता. त्या उपेक्षेमुळे ती इतकी दुखावली होती की अभ्यासातलं तिचं लक्षच उडालं. कसंबसं तिनं एमफिल पूर्ण केलं. पण पीएचडीला अॅडमिशन मिळेल असे मार्क नव्हते पडले. तिच्या अब्बूंनी तिच्यासाठी इंजिनियर साहिलचं स्थळ आणलं होतं. तिनं साहिलशी लग्न करून संसार थाटला. साहिल खरोखर प्रेमळ, काळजी घेणारा नवरा होता. ती त्याच्याबरोबर पूर्णपणे सुखात होती. तिच्या शैक्षणिक योग्यतेमुळे अन् शिकवण्याच्या अनुभवामुळे तसंच कौशल्यामुळे ती एमबीए अन् यूपीएससीचं कोचिंग देणाऱ्या संस्थांमध्ये, पी.जी.च्या विद्यार्थ्यांना इंग्रजी शिकवायची. छान चाललं होतं तिचं…एकच खंत होती की रसूलच्या नाकावर टिचून तिनं उत्तम अभ्यास करून एमफिल अन् पीएचडी करून घ्यायला हवं होतं. डॉ. रहिला कॉलेजची प्रिंसिपल म्हणून मिरवली असती.

रात्री किती तरी उशीरापर्यंत तमळत ती जागी होती. नंतर केव्हा तरी झोप लागली. सकाळी अर्थात्च खूप उशीरा जाग आली. सारिका खोलीत नव्हती. स्व:तचं सर्व आवरून ती खोलीबाहेर आली, तेव्हा अनिता तिची वाट बघतच होती.

‘‘सलीलचा फोन आला होता, सर शुद्धीवर आले आहेत, म्हणून सारिका मॅडम व जितेंद्र तिकडे गेलेत. तुम्ही ब्रेकफास्ट आटोपून घ्या. मग आपणही जाऊ.’ तिनं म्हटलं.

त्या दोघी पोहोचल्या, तेव्हा सलील आणि जितेंद्र हॉस्पितळच्या बाहेरच भेटले.

‘‘थोड्या वेळापूर्वी डॉ. रसूल आले होते. त्यांनी भाओजींना उभं करून काही पावलं चालवलं. ते म्हणाले सगळं काही उत्तम आहे. आता त्यांना आयसीयूमधून साध्या रूममध्ये शिफ्ट करताहेत. इथेही पेशंटसोबत एकच कुणी राहू शकतो. आता ताई आहे तिथं. नंतर तिला लंच आणि विश्रांतीसाठी तुमच्याकडे पाठवून मी इथं थांबेन.’’ सलील इतका भारावला होता की सांगता सोय नाही. ‘‘इथला स्टाफ सांगत होता की प्रथमच सलग दोन दिवस डॉक्टरांनी ऑपरेशन केलंय अन् इतके थकलेले असतानाही पुन्हा पेशंटला बघायला तत्परतेनं आले. रहि ताई, हे सगळं तुमच्यामुळे होतंय. तुमची शिफारस कामी येतेय.’’

‘‘मी काहीच केलेलं नाहीए सलील. फक्त पेशंटची अत्यंत सीरियस अवस्था सांगितली होती. अशा नाजूक अवस्थेत असलेल्या पेशंटला बरा करण्याचं आव्हान कोणताही कुशल सर्जन स्वीकारतोच! ती संधी असते त्यांच्यासाठी स्वत:ला सिद्ध करण्याची.’’ रहिला म्हणाली.

‘‘मॅडम, इथं आपल्याला थांबता येणार नाही. अन् गेस्टहाउसमध्ये तुम्ही एकट्या काय करणार? दिल्लीचा फेरफटका करून येणार असलात तर गाडीची व्यवस्था करून देऊ का?’’ जितेंद्रने विचारलं.

‘‘नको, त्यापेक्षा असं करा, तू अन् अनिता, दोघं दिल्लीचेच आहात, तेव्हा वाटल्यास तुम्ही तुमच्या घरी भेटून या. मी गेस्टहाउसमध्येच विश्रांती घेते. सारिका मॅडमच्या लंच अन् विश्रांतीचंही बघते. सायंकाळपर्यंत तुम्ही दोघंही परत या.’’ घरी जायला मिळाल्यानं आनंदी झालेल्या त्या दोघांनी रहिलाचे मनापासून आभार मानले.

ती गेस्टहाउसमध्ये रूमवर परतली. तिला थोडा एकांत हवा होता. तेवढ्यात दारावर टक्टक् झाली. समोर रसूल उभा होता. वयपरत्वे अंगानं भरला होता. पण डोळ्यातली चमक अन् चंचलपणा तसाच होता.

‘‘क्षमा कर रहिला. माझ्या शहरात येऊनही तुला असं गेस्ट हाउसमध्ये रहावं लागतंय…पण इच्छा असूनही मी तुला माझ्याघरी चल, असं म्हणू शकत नाही…’’ रसूलनं एकदम बोलून टाकलं.

‘‘का बरं? तुझ्या बेगमला अनोळखी पाहुणे घरी आलेले आवडत नाही का?’’ इच्छा नसतानाही तिरकसपणे बोलून गेली ती.

रसूलनं एक दीर्घ श्वास घेतला. मग म्हणाला, ‘‘बेगम स्वत:च पाहुण्यांसारख्या घरात येतात, रहिला, ती उत्तम गायनॉकॉलिजिस्ट आहे. कितीही गुंतागुंतीचं बाळंतपण ती सहज करते अन् मुलं होऊ नये म्हणून करायची ऑपरेशन्स पण म्हणजे हिस्टरेक्टोमी ऑपरेशन्स करताना तिला सवड नसते. वेळी अवेळी कॉल्स असतात.’’

‘‘अन् मुलं? त्यांना कोण बघतं?’’

‘‘दोन मुलं आहेत. नैनीतालच्या होस्टेलवर ठेवलंय त्यांना. सुट्ट्यांमध्ये ती इथं न येता लखनौला आजी आजोबांकडेच जातात.’’ पुन्हा एक दीर्घ श्वास घेऊन तो म्हणाला, ‘‘अत्यंत हुषार अन् कर्तव्यदक्ष गायनॅक आहे ती. कितीतरी राष्ट्रीय आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार मिळवले आहेत तिनं. डॉ. जाहिदा सुलताना.’’

‘‘व्वा! फारच छान. मियां पद्मविभूषण स्पाइन सर्जन अन् बेगम आंतरराष्ट्रीय कीर्तिच्या गायनॉकोलॉजिस्ट. तोडीस तोड आहात की, उत्तम जोडी!!’’

‘‘कसली जोडी रहिला. एकाच घरात राहतो आम्ही पण दोन दोन दिवस आमची भेट होत नाही….तुझे मियांजी काय करतात?’’

‘‘एका मल्टीनॅशनल कंपनीत डेप्यूटी जनरल मॅनेजर आहेत. कामात तर असतात. पण बायको मुलांसाठी वेळ काढतात. त्यांच्याकडे लक्ष देतात.’’

‘‘तू काय करतेस?’’

‘‘आयएएस, एमबीए करणाऱ्या मुलांना इंग्रजी शिकवते. पहिल्यापासून इंग्रजी उत्तम होतं माझं…मुलांचं बघते, घर सांभाळते. नवरा अन् मुलं खुष आहेत माझ्यावर.’’

‘‘एकूण तू सुखात आहेस तर!’’

‘‘होय. आयुष्य सुखाचं आहे आणि परिपूर्णही. तुझं कसं काय?’’

‘‘ठाऊक नाही रहिला. मला सांगता येत नाही. जाहिदाबद्दल काहीच तक्रार नाही. माझ्या बरोबरीनं ती व्यवसाय सांभाळते आहे. माझा साथीदार आहे पण फक्त व्यवसायापुरती. स्वत:चं म्हणून आयुष्य असतं हे तर आम्ही दोघं विसरलोच आहोत..’’ रसूलनं एक सुस्कारा सोडला. आता नेहमी वाटतं त्यावेळी अब्बूंनी डॉक्टर प्रोफेसरची जोडी जमवली होती, तर मी त्यांची टिंगल केली. तुलाही विनाकारण दुखवलं मी. तो सल रात्रंदिवस छळतोय मला. पण तू सुखात आहेस हे बघून खूप बरं वाटलं.

रहिला फक्त बघत होती त्याच्याकडे. तिच्या मनांत आलं, ‘रसूल, माझ्या मनांतला सल आता गेलाय पण तुझ्या मनांतलं सल बघून मी मुक्काम ठोकलाय याची गंमत वाटतेय. माझा सुखी संसार बघून तुला आनंद झाला असेलही पण तो सळ मात्र तुला होणाऱ्या पश्चात्तापाच्या रूपानं सतत तुला छळेल…सलंत राहील.’

उंच, अजून उंच…

कथा * ऋतुजा कांबळे

बरेच दिवसांपासून अर्धवट विणून ठेवलेला स्वेटर पूर्ण करण्याच्या प्रयत्नात मी लॉनवरच्या खुर्चीत बसून होते. थंडी असल्यामुळे दुपारचं ऊन सुखदायक वाटत होतं. झाडाच्या सावलीतही ऊब सुखावत होती. त्याचवेळी माझी बालमैत्रीण राधा अवचित समोर येऊन उभी राहिली.

‘‘अरेच्चा? राधा? काय गं, आता सवड झाली होय तुला मैत्रीणीला भेटायला? लेकाचं लग्न काय केलंस, मला तर पार विसरलीसच. किती गप्पा मारतेस सुनेशी अन् किती सेवा करवून घेतेस तिच्याकडून? कधी तरी आमचीही आठवण करत जा की…!’’

‘‘अगं, कसल्या गप्पा अन् कसली सेवा घेऊन बसली आहेस? माझ्या सुनेला तिच्या नवऱ्याशीच बोलायला वेळ नाहीए, ती काय माझ्याशी गप्पा मारेल अन् कसली सेवा करेल? मी तर गेले सहा महिने एका वृद्धाश्रमात राहातेय.’’

बापरे! हे काय ऐकतेय मी? माझ्या पायाखालची जमिनच सरकली जणू. मला काही बोलणंही सुधरेना. काय बोलणार? ज्या राधानं सगळं आयुष्य मुलासाठी वेचलं, आपलं सुख, आपला आनंद फक्त मुलासाठी दिला आज तोच मुलगा आईला वृद्धाश्रमात ठेवतोय?

मधुकर राधेचा एकुलता एक मुलगा. त्याला वाढवताना तिनं आपल्या सर्व सुखांचा त्याग केला. आपल्या म्हातारपणी पैसा आपल्याजवळ असायला हवा याचा विचार न करता त्याला मसुरीच्या महागड्या शाळेत शिकायला पाठवलं. तिथून पुढल्या शिक्षणासाठी तो दिल्लीला गेला. पैशांची फार ओढाताण व्हायची. पण उद्या मुलगा उच्चशिक्षित होऊन मोठ्या पगाराची नोकरी करेल, भरपूर पैसा मिळवेल. एवढ्याच आशेवर ती सर्व कष्ट आनंदानं सहन करत होती. भेटली की सतत मुलाच्या प्रगतीबद्दल सांगायची, ‘‘माझं पोरगं म्हणजे शंभर नंबरी सोनं आहे,’’ म्हणायची.

राधा खूप काही सांगत होती. बरंच काही मला कळतही होतं, पण वर्मावर बोट ठेवावं असं वाटत नव्हतं. सायंकाळ होण्यापूर्वीच राधा तिच्या वृद्धाश्रमात परत गेली.

ती निघून गेली तरीही माझं मन मात्र तिच्यातच गुंतून होतं. बालपण ते तारूण्याचा काळ आम्ही दोघींनी एकत्रच घालवला होता.

आम्ही एकाच शाळेत शिकत होतो. राधाला डॉक्टर व्हायचं होतं. ती हुषार होती. अभ्यासूही होती. दहावीला ती संपूर्ण राज्यात दहावी आली होती.

राधा सर्व भावंडात मोठी होती. त्यामुळे बारावीनंतर वडिलांनी तिचं लग्न करून टाकलं. नवऱ्याच्या घरी गेल्यावरही आपण शिक्षण पूर्ण करू असं भाबडं स्वप्नं बघत ती बोहल्यावर चढली. पण नवऱ्याला तिच्या शिक्षणात अजिबात रस नव्हता. तिथल्या एकूण सर्व वातावरणाची कल्पना येताच राधानं डॉक्टर होण्याच्या आपल्या स्वप्नाला तिलांजली दिली. नवरा, सासरचं घर अन् संसार यातच रमण्याचा ती प्रयत्न करू लागली.

तिच्या लग्नानंतर लगेचच सासरे गेले अन् तिचा मुलगा तीन वर्षांचा होतोय तोवर नवराही एका अपघातात दगावला. राधावर म्हातारी सासू अन् लहानग्या मुलाची जबाबदारी आली. वैधव्यानं ती एकदम खचली. पण तरीही तिनं धीर न सोडता नवऱ्याचा व्यवसाय कसाबसा सांभाळायला सुरूवात केली. अनुभव नव्हता, तरीही घर चालवण्याइतपत पैसे ती मिळवू शकली.

नवऱ्यालाही कुणी नातलग नव्हते. त्यामुळे सासरी मार्गदर्शन किंवा आधार देणारं कुणीच नव्हतं. पण राधानं परिस्थितीशी व्यवस्थित झुंज दिली. मुलाला उत्तम शिक्षण मिळेल याची दक्षता घेतली.

तिच्या त्या कष्टाचं फळ म्हणून मधुकर आज आयआयटीतून इंजिनियर झाला असून अहमदाबादच्या प्रसिद्ध कॉलेजमधून एम.बी.ए. पण झालाय. एका मल्टीनॅशनल कंपनीत तो खूप वरच्या पोस्टवर काम करतोय. मुलाच्या यशानं राधा हरखली. तिच्या चेहऱ्यावरचं हसू अन् तेजच तिची यशोगाथा सांगत होतं. आम्हालाही तिचा आनंद खूप सुखावत होता. आता तिला सुखाचे दिवस आले ही खात्री वाटत असतानाच ती वृद्धाश्रमात राहते अन् तेही मुलाच्या लग्नाला जेमतेम वर्षंच होतंय, तेवढ्यात…ही गोष्ट पचनी पडत नव्हती.

माझ्या लेकीला माझी घालमेल लक्षात आली, ‘‘काय झालंय आई? राधामावशी गेल्यापासून तुझं लक्ष लागत नाहीए कशात?’’ तिनं विचारलं.

‘‘अगं माझ्या मनात येतंय की हल्ली शिक्षण इतकं विचित्र झालंय की माणूस पैसे तर खूप कमवतो पण त्याला नात्यागोत्यांची, माया ममतेची किंमत राहात नाही. मोठ्यांना, निदान आईवडिलांना तरी मान द्यावा, त्यांना समजून घ्यावं, एवढीही शिकवण त्यांना मिळत नाही. मग इतक्या डिग्यांचा उपयोग काय?’’

‘‘मम्मा, अगं तू नेहमी तुमच्या वेळचे संस्कार अन् संस्कृतीबद्दल बोलत असतेस, पण तू हे का विसरतेस की काळानुरूप प्रत्येक गोष्टच बदलत असते. तशा या गोष्टीही बदलतीलच ना? आजचं शिक्षण फक्त नोकरी मिळवण्यापुरतंच मर्यादित झालंय, ती नोकरी मिळवण्यासाठी जर तेवढाच एक पर्याय किंवा उपाय म्हण, जर शिल्लक असेल तर माणूस मुल्य जपत बसेल की जगण्यासाठी प्रयत्न करेल? सॉरी मम्मा, तुला आवडायचं नाही माझं बोलणं, पण ही वस्तुस्थिती आहे.’’

शिक्षक तरी काय करतील? पालकांना वाटतं की शिक्षकांना भरपूर फी दिली की त्यांनी आपल्या मुलांना त्यांच्या ध्येयाकडे पोहोचवायला हवं. पालकच जर पाल्यांच्या जीवनमुल्यांविषयी असे उदासीन असतील तर शिक्षकांनाही वाटतंच, खड्ड्यात गेले ते संस्कार अन् खड्ड्यात गेली ती संस्कृती. पालक ज्यासाठी पैसे देताहेत तेवढंच करूया. आता हीच विचारसरणी इतकी फोफावली आहे की जीवनमूल्य, आदर्शवाद, देशाभिमान वगैरे गोष्टी बोलणारा किंवा आचरणात आणणारा मूर्ख आणि हास्यास्पद ठरतो. नातीगोती जपणं म्हणजे ‘विनाकारण वेळ घालवणं’ असंच त्यांना वाटतं. कारण आईवडिल तरी मुलांसाठी वेळ कुठं देतात? त्याच्यासाठी पैसा कमावायचं हेच त्यांचंही उद्दिष्ट असतं ना?

म्हणजे आईवडिलच मुलांच्या समोर पैसा कमवणं, प्रतिष्ठा मिळवणं, पॉवर मिळवणं हे आदर्श ठेवत असतात. आईवडिलांना आपला मुलगा फक्त पहिला यायला हवा असतो. त्याची मानसिक भावनिक भूक असते, त्याला प्रेम, प्रोत्साहन अन् प्रेमळ सहवास हवा असतो हे त्यांच्या लक्षातच आलेलं नसतं. तुझ्यासाठी आम्ही इतका खर्च करतोय, आम्हाला कधी असा पैसा बघायलाही मिळाला नव्हता. ऐपतीपेक्षा जास्त खर्च फक्त तुझ्या भल्यासाठी करतोय. असं सतत त्या मुलावर ठसवतात. एक प्रकारे मुलावर ते दडपणंच असतं.

कित्येकदा आईवडिलांच्या या अपेक्षा, महत्त्वाकांक्षा मुलं पूर्ण करू शकत नाहीत अन् निराश होतात, आत्महत्त्या करतात. कधी कधी आई वडिलांचाच खून करतात. त्यांना अपयशाला सामोरं जाणं आईवडिल शिकवतच नाहीत. हल्ली तर मुलीही करिअरच्या मागे आहेत. त्यांना नवरा, संसार, मुलबाळ अशी जबाबदारीही नको वाटते. कारण त्यामुळेच त्या करियरवर लक्ष केंद्रित करू शकतात.

लहानपणापासून मुलाला आपण वेगळी ट्रीटमेंट देतो. त्याचा अहंकार जोपासून त्याला समर्थ पुरूष करण्याचा प्रयत्न करतो. त्याला लग्न झाल्यावर घर, संसार, बायको, मुलांकडे दुर्लक्ष करून करियर करायला मुभा असते. पण मुलींच्या बाबतीत आपण वेगळेच वागतो. हल्ली मुलीही मुलांच्या बरोबरीनं सगळं करायला बघतात अन् नात्यात प्रेम न राहता शत्रुत्त्व येतं. पण दोष फक्त मुलांचाच असतो का? मुळात, खरं तर, अप्रत्यक्षपणे आई वडिलच यासाठी दोषी ठरतात,’’ नेहा म्हणाली.

‘‘बोल ना, अजूनही बोल. गप्प का झालीस? ‘‘नीतिमत्तेला तिलांजली द्या अन् सुखोपभोगात लीन व्हा. पैसा, पैसा, पैसा मिळवा अन् संसार विसरा…हेच का तुला शिकवलंय मी? मधुकरनं आपल्या सुखाचा विचार करून आईला वृद्धाश्रमात पाठवलंय, तूही पुढे तशीच वागशील कारण मधुकर पूर्वी तुझा पक्का मित्र होता…’’ मी चिडून बोलले.

‘‘आई, अगं अजून माझं शिक्षण पूर्ण होतंय, तू माझ्या पुढल्या आयुष्याशी कशाला भांडते आहेस? मला कळतंय, राधामावशी वृद्धाश्रमात राहतेय ही बाब तुला खूपच खटकते आहे. तुझ्या दृष्टीनं मधुकर अपराधी आहे. पण मी मधुकरला ओळखते. राधामावशीच तिच्या या परिस्थितीला जबाबदार आहे. मुलांच्या वागण्यात, त्यांच्या यश किंवा अपयशात आईवडिलांच्या विचारसरणीचा आणि त्यांना वाढवताना घडणाऱ्या घटनांचा प्रभाव दिसून येतो हे तुलाही मान्य आहे ना? राधामावशीला कायम वाटायचं की मधुकरनं नेहमी पहिला नंबर मिळवायला हवा. तो इतका, इतका उंच जायला हवा की इतर कुणी त्याच्या जवळपासही पोहोचता कामा नये. तिनं त्याला कायम नातेवाईकांपासून, मित्रमंडळींपासून तोडलं. दूर ठेवलं, कारण अभ्यासात व्यत्यय नको. पण तिला सर्वांकडून…म्हणजे नातलग अन् मित्रमंडळीकडूनही हेच ऐकायचं असायचं की ‘हा बघा राधाचा मुलगा…राधानं नवऱ्याच्या मागे एकटीनं वाढवलं त्याला…बघा तो किती मोठा झालाय…कुठल्या कुठं पोहोचलाय…खरंच कौतुक आहे हं राधेचं अन् तिच्या मुलाचंही.’

तुला आठवतंय ना मम्मा, जेव्हा यमुनाबाई म्हणजे राधामावशीची सासू, मधुकरची आजी शेवटच्या घटका मोजत होती, तेव्हा तिचा प्राण फक्त मधुकरच्या भेटीसाठी तळमळत होता. एकदा, फक्त एकदाच तिला तिच्या नातवाला, तिच्या मृत मुलाच्या एकुलत्या एका वारसाला बघायचं होतं. ती पुन्हा पुन्हा ‘त्याला बोलावून घे’ म्हणून राधामावशीला गळ घालत होती, पण राधामावशीनं शेवटपर्यंत त्याला आजीच्या आजारपणाची, तिच्या अंतिम समयाची बातमी लागू दिली नाही, कारण तो त्यावेळी दिल्लीला आयआटीच्या परीक्षेच्या तयारीत गुंतला होता. प्रश्न फक्त दीड दिवसाचा होता. विमानानं आला असता अन् आजीला भेटून निघून गेला असता. पण राधामावशीनं त्याला अभ्यासात डिस्टर्ब नको म्हणून काही कळवलंच नाही. खरं तर मधुकरचा आजीवर खूप जीव होता. आजीसाठी तो नक्कीच आला असता. इतका हुशार होता की तेवढ्या एकदीड दिवसाचा अभ्यास त्यानं कधीच भरून काढला असता. पण राधामावशीनं हटवादीपणा केला अन् यमुनाबाई ‘नातवाला बघताही आलं नाही,’ ही खंत घेऊनच वारल्या. त्या गेल्यानंतरही मधुकरला कळवलं नव्हतं.

आयआयटीत निवड झाल्यावर जेव्हा तो घरी आला तेव्हा त्याला आजी निवर्तल्याचं समजलं…किती रडला होता तो त्यावेळी. त्यानं आईला खूप दोषही दिला पण राधामावशी आपलं चुकलं हे मान्यच करेना. मी केलं ते बरोबरंच होतं, त्यामुळेच तू आयआयटीत निवडला गेलास हेच ती घोकत होती. अभ्यास, करिअर यापुढे आजी, आजीची इच्छा किंवा प्रेम याला काहीच महत्त्व नाही, हेच तिनं मधुकरला अप्रत्यक्षपणे शिकवलं ना? आता तो आईकडे लक्ष न देता करिअरच्या मागे लागलाय तर त्याचं काय चुकलं?

लहानपणापासून मधुकरनं आईचं ऐकलं. तिची प्रत्येक इच्छा पूर्ण केली. तनमनानं तो अभ्यास करत होता. आईच्या इच्छेला मान देताना त्यानं आपली आवड, इच्छा बाजूला ठेवल्या होत्या. त्याची फक्त एकच इच्छा होती ज्या मुलीवर त्याचं प्रेम आहे, तिच्याशी त्याला लग्न करू द्यावं.

पण राधामावशीनं तिथंही हटवादीपणा केला. कारण तिला सून तिच्या मुलासारखीच हुशार अन् मोठ्या पगाराची नोकरी असणारी हवी होती. मधुकरचं जिच्यावर प्रेम होतं तिचं अजून शिक्षण संपल नव्हतं. स्वत:ची महत्त्वकांक्षा राधामावशीला मुलाच्या प्रेमापेक्षाही मोठी वाटली. मधुकरची इच्छा तिनं साफ धुडकावून लावली. तिचे शब्द होते, ‘माझ्या मखमलीला मला गोणपाटताचं ठिगळ नकोय.’ तिनं जीव देण्याची धमकी दिली अन् तिच्या आवडीच्या, तिनं पसंत केलेल्या मुलीशीच मधुकरला लग्न करावं लागलं.

राधामावशीच्या मते, तिनं मुलाचं भलं केलं. त्याला साजेशी बायको मिळवून दिली. आज परिस्थिती अशी आहे की सून अन् मुलगा, दोघंही कामाच्या ओझ्याखाली दबली आहेत. ऑफिसच्या कामासाठी कधी मधुकर महिना महिना परदेशी असतो तर कधी सून…कधीकधी दोघंही. आता त्यांना एकत्र राहायला वेळ नाही. एकमेकांसाठी वेळ नाही. कसला संसार, कसली मुलंबाळं. अशात ती दोघं राधामावशीकडे कधी बघणार अन् कधी तिची काळजी घेणार? दोघांनाही आपली नोकरी, आपलं करिअर, आपली प्रमोशन्स सोडवत नाहीएत. मधुकरची बायको रश्मी तशी चांगली आहे, पण ती करिअर सोडणार नाही. हे तिला तिच्या आईवडिलांनीच शिकवलंय. ते तिच्या लहानपणापासून डोक्यात भरवलं गेलंय की ती मुलापेक्षा कमी नाही. लोकांना मुलगा हवा असतो, पण मुलगीही तेवढीच कर्तबगार असते.

जग कितीही बदलू दे मम्मा, पण कुठल्याही नात्यात सगळ्यात महत्त्वाचं असतं आपसातलं अंडरस्टॅडिंग. एकमेकांना समजून घेणं. एखादी गोष्ट माझ्या नजरेतून मला बरोबर वाटत असली तरी तुझ्या नजरेतून ती तशीच असेल असं होत नाही. तुला नाही वाटत की राधामावशीनं तिची प्रत्येक इच्छा मधुकरवर लादली म्हणून? तिच्या दृष्टीनं ते योग्य असेलही, पण मधुकरच्या दृष्टीनं ते बरोबर नव्हतं, मधुकर राधामावशीच्या इच्छेप्रमाणे घडला पण आज तो तिला खरं तर दुरावलाच आहे. त्याचं प्रेम जिच्यावर होतं तिला तो अजून विसरू शकला नाहीए.’’

नेहाचं बोलणं ऐकून मी खरं तर सुन्न झाले होते. खरोखर आपण मुलांना माणूस म्हणून वागवत नाही. त्याचं फक्त मशीन करून टाकतो अन् मग माणुसकी, संस्कृती वगैरे महान गोष्टींची अपेक्षा करतो.

एकाएकी मी दचकले. मी नेहाच्या डोळ्यांत बघत विचारलं, ‘‘मधुकरचं तुझ्यावर प्रेम होतं?’’

मनातली वेदना लपवण्याचा प्रयत्न करत असतानाच तिचा बांध फुटला अन् ती माझ्या गळ्यात पडून रडू लागली. मी पश्चात्ताप करत होते, माझ्या मुलीचं मन मला तरी कुठं कळलं होतं?

खरोखर विचार करण्याची वेळ आली आहे. मुलांवर आपल्या अपेक्षा लादायच्या की त्यांना हवं तसं घडू द्यायचं? परदेशातला पैसा किंवा इथंच भरपूर पगार, मोठा बंगला किंवा फ्लॅट, सुखासीन आयुष्य एवढंच महत्त्वाचं आहे की जीवनमूल्यही जपता येणं गरजेचं आहे. नातेसंबंधातून येणारी प्रेमाची जबाबदारी, कर्तव्याची जाणीव, त्यातून मिळणारा आधार आणि सुरक्षितपणाची भावना हे सगळंही महत्त्वाचं असतं ना? खरोखर आमचंही चुकतंच…मी नेहाला जवळ घेत म्हटलं, ‘‘आमच्याकडून फारच मोठी चूक घडली आहे. त्यामुळे तुझं अन् मधुकरचं आयुष्य…खरं तर तुम्ही विनाकारण शिक्षा भोगता आहात. पण आता घडून गेलं ते विसरून तुला पुढं जायला हवं. तुला अजून कुणी चांगला जोडादार भेटेल. एकच सांगते यापुढे प्रत्येक क्षणी मी तुझ्याबरोबर आहे…’’