marathi society article Archives - Page 13 of 14

चुगली मजा बनू नये सजा

* प्रतिभा अग्निहोत्री

आज वनिता सोसायटीच्या आवारात प्रचंड खळबळ उडाली होती. मिसेस वर्माचा कर्कश्श आवाज सगळयांच्या कानठळया बसवत होता. ‘‘कोण म्हणाले की माझ्या मुलाचा घटस्फोट होणार आहे? घटस्फोट होवो माझ्या अशा शत्रूचा. माहीत नाही लोक अशाकशा अफवा पसरवतात. आधी आपल्या घरात डोकावून बघा आणि मग दुसऱ्याबाबत बोला. जे बोलायचे ते माझ्यासमोर येऊन बोला. मागून बोलून काय फायदा?’’

सर्वाना हे ऐकवून मिसेस वर्मा तर बडबडत घरात निघून गेल्या, पण सोसायटीतील इतर स्त्रियांना मात्र गॉसिप करायला छान मसाला देऊन गेल्या.

‘‘आम्ही तर ऐकले होते…अगं पण आपण परवाच बोलत होतो. कोणी सांगितले मिसेस वर्माना…काल रात्री तर मिसेस वर्मा आणि त्यांचा मुलगा आणि सुनेचा जोरजोरात आवाज येत होता. त्यांच्या घरात नेहमीचेच नाटक आहे. कधी सासूच्या रडण्याचा आवाज येतो तर कधी सुनेच्या. मिसेस वर्मा त्यांच्या सुनेवर टीका करत असतात तर त्यांची सून त्यांच्यावर. कोणीच कोणापेक्षा कमी नाही,’’ सगळया शेजारणी मिसेस वर्मांबाबत आपापले कयास लावत होत्या. आश्चर्य म्हणजे या घटनेच्या तिसऱ्या दिवशीच त्यांच्यातील काही स्त्रिया मिसेस वर्माकडे बसून हसत गप्पा करत चहानाश्ता करत होत्या.

वीणा आणि तिची शेजारीण रश्मी यांचे पारिवारिक घनिष्ठ संबंध होते. दोघी आपल्या घरातील प्रत्येक गोष्ट एकमेकींशी बोलत असत. एकदा रश्मीला आपल्या शेजारिणीकडून त्या गोष्टी कळल्या, ज्या तिने फक्त वीणालाच सांगितल्या होत्या. रश्मीला हे ऐकून खूप वाईट वाटले की ज्या मैत्रिणीवर आपण विश्वास ठेवून आपल्या व्यक्तिगत गोष्टी शेअर केल्या, तिने आपल्याशी असे वागावे. हळूहळू रश्मीने वीणाशी संबंध कमी केले. वीणाच्या मूर्खपणामुळे दोन परिवारांमधील वर्षानुवर्षांचे घनिष्ठ संबंध खराब झाले.

वास्तविक, ज्या मैत्रिणीला वीणाने रश्मीबाबत सांगितले होते, तिनेच रश्मीला फोन करून सगळे संभाषण ऐकवले.

अर्चना जेव्हा आपल्या नव्या घरात शिफ्ट झाली तेव्हा तिच्या एका शेजारणीने दुसरीबाबत सावध करताना सांगितले, ‘‘आपल्या त्या शेजारणीपासून जरा सावध राहा. जास्तच आगाऊ आहे.’’

अर्चना म्हणाली, ‘‘हं, ती जी नेहमी गाऊन घालून असते आणि जरा खेडवळ वाटते ती?’’

अर्चना सहज बोलून गेली. पण ही गोष्ट त्या शेजारणीने तिखटमीठ लावून त्या शेजारणीपर्यंत केव्हा आणि कशी पोहोचवली हे तिला कळलेच नाही. बऱ्याच दिवसांनी एक दिवस बोलण्याबोलण्यात तिने आपल्या शेजारणीला आपल्या घरी येण्याचे आमंत्रण दिले, तेव्हा ती म्हणाली, ‘‘नको गं बाई, आम्हा गावातल्या बेअक्कल लोकांना तुम्ही तुमच्या घरी बोलावले नाही तरच बरे.’’

तिचे बोलणे ऐकून अर्चनाला काहीच सुचले नाही. दुसऱ्यांच्या चुगल्या करण्याबाबत स्त्रिया बदनाम असतात अशी म्हण आहे की स्त्रिया आपल्या पोटात कोणतीही बातमी पचवू शकत नाही, त्यांना स्वत:पेक्षा दुसऱ्याच्या घरात काय चालले आहे याचीच काळजी असते. दुसऱ्यांच्या चुगल्या करण्यात त्यांचे तासन्तास खर्च होतात हे त्यांना कळतसुद्धा नाही.

गॉसिप्सची मजा

हरिशंकर परसाईजी यांनी अनेक वर्षांपूर्वी निंदा रसाबाबत एक लेख लिहिला होता की हा एक असा रस आहे जो प्राशन करण्यात महिलांना सर्वात जास्त मजा वाटते. पण पृथ्वी गोल आहे या सिद्धांताप्रमाणे ४ महिलांद्वारे ५वीबद्दल झालेल्या चुगल्या एकीकडून दुसरीकडे जात ५ विपर्यन्त सहज पोहोचतातच. ही चुगली करणारी असते तिला हे कळतसुद्धा नाही आणि याचा परिणाम कित्येकदा भयानक स्वरूपात समोर येतो.

अस्मीची नवी शेजारीण राहायला आली, तेव्हा हिवाळयात अस्मी नेहमी तिच्याकडून चहा मागवून घ्यायची. आजुबाजूच्या फ्लॅट्समधील स्त्रियासुद्धा यायच्या. चहासोबत काही चर्चा होणे सहाजिक होते. तिकडे अस्मीची नवी शेजारीण इतर शेजारणींकडे जाऊन तिथले संभाषण तिखटमीठ लावून सांगायची, ज्यात ती स्वत:ला सुरक्षित ठेवून इतरांना फसवायची.

तसे याप्रकारच्या गॉसिप्समध्ये नोकरदार स्त्रिया वेळ नसल्याने जरा कमीच सहभागी होऊ शकतात. पण घरातील काम संपवून आजूबाजूच्या घरांबाबत गप्पा करणे साधारणत: स्त्रियांच्या सवयींमध्ये समाविष्ट असते याचे कारण आहे की त्यांची मानसिकता संकुचित असते व वायफळ गप्पांसाठी त्यांच्याकडे भरपूर वेळ असतो. अनेकदा नकळत दुसऱ्याविषयी आपण दिलेली प्रतिक्रिया जेव्हा बाहेर येते, तेव्हा आपली स्थिती अत्यंत लाजिरवाणी होते व आपल्याला वारंवार स्पष्टीकरण द्यावे लागते. म्हणूनच शक्य तितके या सगळयापासून दूर राहण्याचा प्रयत्न करायला हवा.

तोलून मापून बोला

हे बरोबर आहे की निंदा रसात मजा खूप येते, पण हा रस आपल्यात नकारत्मकता आणतो. अनेकदा आपल्याबद्दल दुसऱ्यांचे मत खराब होऊ शकते. असे म्हणतात की भिंतीलासुद्धा कान असतात, म्हणून आज आपण दुसऱ्यांबाबत म्हणतो ते कधीना कधी त्याच्यापर्यंत पोहोचणार असतेच. अशात आपले संबंध बिघडायला वेळ लागत नाही.

आपल्या शेजाऱ्यांशी समान वर्तणूक करा. ना तुम्ही कोणाच्या व्यक्तिगत जीवनाविषयी जाणून घ्यायचे कुतूहल ठेवा आणि ना इतरांना आपल्याबाबत जास्तीची माहिती देण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या कुटुंबासंबंधित जर एखादी समस्या तुमच्या जीवनात असेल तर शेजाऱ्यांमध्ये त्याचे रडगाणे गाऊ नका. कारण ते तुमच्या समस्येवर कोणताच उपाय सुचवू शकत नाही, मग त्यांच्यासमोर रडगाणे गाऊन काय फायदा. समस्या नेहमी त्यालाच सांगा जो आपल्या समस्येवर काही उपाय सुचवू शकेल.

इंटेरियरमध्ये अवश्य सामील करा या ५ गोष्टी

– पारुल भटनागर

वर्षभर व्यस्त राहिल्यामुळे आपण इच्छुक असूनसुद्धा घराच्या आतील बाजूस छेडछाड करण्यास असमर्थ असतात आणि ते बघत-बघत आपल्याला कंटाळा येतो. आपणदेखील यांत सामील असाल तर या घराच्या अंतर्गत गोष्टींमध्ये या ५ गोष्टींचा समावेश करुन घराला एक नवीन आणि उकृष्ट देखावा द्या :

प्रवेशद्वारापासून उत्सवाचा आवाज मिळवा

उत्सवाच्या आनंददायी वातावरणात प्रवेशद्वाराची सजावटदेखील फिकट राहू नये, कारण हे आपल्या प्रियजनांना घरात प्रवेशच देत नाही तर त्यांना बांधूनही ठेवते. अशा परिस्थितीत दरवाजाला विशेष सजावट असणे महत्वाचे आहे. आपण ते पेंटसह नवीन बनवू शकता, त्याचबरोबर तोरण आणि वंदनवारनेदेखील सजवू शकता, कारण याशिवाय उत्सवाची सजावट अपूर्ण दिसते.
इच्छित असल्यास आपण फुलांनी सजवलेले तोरण लावू शकता, किंवा मग घंटी, फिती, मिरर वर्कपासून बनवलेले वंदनवार सर्व दरवाजाचे आकर्षण वाढविण्याचे कार्य करतील. विशेषत: जेव्हा दारावरील सजावटी रिंगिंग बेलमधून निघणारे नाद कानी ऐकू येतील तेव्हा मन आनंदाने नाचून उठेल.

थोडे पुनव्यवस्थित थोडे रिलुक

एकसारखेच दिसणे, एकसारखीच स्टाईल, कोणालाही पुन्हा-पुन्हा पहायला आवडत नाही, विशेषकरुन सणांच्या आगमनावेळी. यावेळी मनाला काहीतरी वेगळे करण्याची आणि विचार करण्याची इच्छा असते. येथे सर्वकाही बदलण्याची आवश्यकता नाही, परंतु थोडयाशा पुनव्यवस्थेसह आणि काही प्रयत्नांद्वारे आपण आपल्या लिव्हिंग रूमला इच्छेनुसार नवीन देखावा देऊ शकता.
यासाठी सर्व प्रथम आपल्या लिव्हिंग रूमची जागा तपासा. जर खोली ऐसपैस असेल तर आपण साइड कोपरे लावून त्यांचे सौंदर्य अधोरेखित करू शकता. याशिवाय घराचे सौंदर्य वाढविण्यासाठी एक सुंदर इनडोर प्लांटही काम करेल. हो, खोलीत जागा कमी असल्यास आपण आपल्या सोफ्याच्या सेटिंगमध्ये थोडा बदल करून खोलीची जागा वाढवू शकता, सोफ्याबरोबर मोठया टेबलाऐवजी एक लहान कॉफी टेबल ठेवू शकता, ज्यामुळे वेगळया देखाव्यासह जागादेखील कमी वेढली जाईल.
खोलीत बदल घडवण्यासाठी आपण भिंतींवर पेंट करण्याऐवजी वॉलपेपरदेखील वापरू शकता, विश्वास ठेवा, हा भिंतींसह घरातदेखील जिवंतपणा आणेल आणि दर्शकदेखील पहातच राहतील.

नवीनतम कुशन कव्हर्स

प्रत्येक दिवाळीत सोफा बदलणे शक्य होत नाही, परंतु त्याचे स्वरूप बदलणे आपल्या हातात आहे, जे फक्त सोफ्यालाच नवीन रूप देत नाही तर खोलीत नवीन बदल देखील आणते. अनेक नवीनतम डिझाईन्सचे कव्हर्स बाजारात उपलब्ध आहेत, यात मुख्य म्हणजे – मुद्रित, भरतकाम केलेले, थीम आधारित, स्टोन वर्क, गोटा पट्टी वर्क, मल्टी कलर्ड कुशन कव्हर्स, टेक्स्ट वर्क ब्लॉक प्रिंट कुशन कव्हर, टील कव्हर, सिल्क कव्हर, वेलवेट कुशन कव्हर, हस्तनिर्मित कुशन कव्हर्स इ.

पडद्यांनी इंटेरियरचा रंग खुलवा

घरात पडदे नसल्यास खिडक्या-दरवाज्यांची शोभा फिकट वाटते. अशा परिस्थितीत आपण या दिवाळीत घर रंगवण्याच्या मूडमध्ये नसल्यास फक्त पडदे बदला आणि घराला एक नवीन रूप द्या. यासाठी कॉटनच्या पडद्याऐवजी थोडा वेगळा विचार करा, कारण आता त्यांची जागा जाळीदार, टिशू, तागाचे, क्रश आणि रेशीमच्या पडद्यांनी घेतली आहे.

बाल्कनीची सजावटदेखील विशेष असावी

बाल्कनीच्या सजावटीसाठी कुंडया सजवून प्रारंभ करा, त्यानंतर घराच्या मुख्य दरवाजात आणि बाल्कनीमध्ये रांगोळी बनवा. ही केवळ आपले कौशल्येच दर्शवित नाही तर घरदेखील सुंदर बनवेल. बाल्कनीमध्ये प्रकाशयोजनेची विशेष व्यवस्था ठेवा. या गोष्टीची विशेष काळजी घ्या की माळा ब्रँडेड असाव्यात, जेणेकरून त्या खराब झाल्या तर तुमची मेहनत वाया जाणार नाही. लहान-लहान दिवे आणि हँगिंग झुमरनेदेखील बाल्कनी सजवू शकता.

टाइल्स कशा चमकतील

गरिमा पंकज

एक सुव्यवस्थित आणि स्वच्छ घर गृहिणीची स्वच्छता दर्शवते, पूर्वी सिमेंटच्या फरशा होत्या, परंतु आता टाइल्सचे युग आहे. जर टाइल्स चमकवल्या तर संपूर्ण घर सुंदर दिसते. टाइल्स स्वच्छ ठेवणे केवळ एका सुंदर घरासाठीच आवश्यक नाही तर रोगांपासून संरक्षण करण्यासाठीदेखील महत्वाचे आहे.

चला, टाइल्स स्वच्छ करण्यासाठी सोप्या आणि प्रभावी टीप्स जाणून घेऊया :

* जर तुम्हाला घर पटकन स्वच्छ करायचे असेल तर एक लिंबू कापून घ्या आणि त्याचा रस एका बादलीभर पाण्यामध्ये मिसळा आणि त्याने टाइल्स स्वच्छ करा किंवा मग टाइल्सवर लिंबू रगडा आणि १०-१५ मिनिटे सोडा. नंतर मऊ ओल्या कपडयाने पुसून घ्या. अशाने टाइल्सवरील सर्व डाग साफ होतील.

* टाइल्सवर चहा, कॉफी इत्यादींचे हट्टी डाग लागल्यास ते स्वच्छ करण्यासाठी आपण व्हिनेगरचा वापर करा. यासाठी आपण गरम पाण्यात व्हिनेगर थोड्या प्रमाणात मिसळा आणि त्याने टाइल्स स्वच्छ करा. नंतर साबण किंवा डिटर्जंट मिसळलेल्या गरम पाण्याने धुवा. सर्व डाग दूर होतील.

* पॅराफिन आणि मीठात कापड भिजवून टाइल्स स्वच्छ केल्याने त्यांची चमक कायम राहील.

* टाइल्सवर ब्लीचिंग पावडर रात्रभर लावून ठेवा. सकाळी स्वच्छ करा. टाइल्स चमकतील.

* लिक्विड अमोनिया आणि साबणाच्या मिश्रणानेदेखील टाइल्सची घाण साफ करता येते. १ कप अमोनिया आणि साबणाचे मिश्रण एका पाण्याच्या बादलीमध्ये मिसळून फ्लोर टाइल्स स्वच्छ करा.

* टाइल्सवरील डाग दूर करण्यासाठी बटाटयांचा वापर देखील केला जाऊ शकतो. बटाटे कापून टाइल्सवर चोळा. १५ मिनिटांनंतर गरम पाण्याने धुवा. टाइल्स अगदी नव्यासारख्या चमकू लागतील.

* पांढऱ्या टाइल्स साफ करण्यासाठी २५ टक्के ब्लीच किंवा ऑक्सिजन ब्लीच ७५ टक्के पाण्यात मिसळा आणि स्क्रब किंवा ब्रशने स्वच्छ करा.

* पुसताना पाण्यामध्ये डिटर्जंट घाला आणि त्यासह टाइल्स स्वच्छ करा. दररोज असे केल्याने टाइल्स चमकत राहतील.

संगमरवरी स्वच्छ करण्याच्या टीप्स

संगमरवरी नेहमी मऊ कापड किंवा स्पंजने स्वच्छ केले पाहिजे. त्या साफ करण्यासाठी लोखंडी तारेचा ब्रश वापरू नका. व्हिनेगर, लिंबूसारख्या गोष्टींद्वारे संगमरवरी मार्बल साफ करू नये.

चला, संगमरवरी स्वच्छ करण्यासाठी काय करावे आणि काय करू नये हे जाणून घेऊया :

* कोमट पाण्यात भिजवलेल्या मऊ कापडाने संगमरवरी फ्लोरची स्वच्छता करा.

* पुसताना पाणी बदलत रहा. संपूर्ण घरात एकच पाणी वापरू नका. अशाने धूळ साफ होण्याऐवजी संगमरवरीवर जमा होईल.

* पाण्यात बेकिंग सोडा मिसळा आणि जाड पेस्ट फरशीवर लावा व अर्धा तास राहू द्या. नंतर हलक्या हातांनी ओल्या कापडाने चोळा आणि स्वच्छ करा.

* तेलाचे डाग काढून टाकण्यासाठी कॉर्न स्टार्च लावा आणि एक दिवस सोडा. हे तेल शोषून घेईल. नंतर कोमट पाणी आणि साबणाच्या द्रावणाने संगमरवरी स्वच्छ करा.

* हायड्रोजन पॅराऑक्साईडचा वापर करून अधिक मळक्या फरशा स्वच्छ केल्या जाऊ शकतात. यासाठी हायड्रोजन पॅराऑक्साईडमध्ये भिजवलेले कापड डागांवर फिरवून थोडावेळ सोडा.

* जर संगमरवरी फरशीवर तेल, तूप किंवा दूध पडल्यास त्याचा गुळगुळीतपणा काढण्यासाठी आपण त्यावर कोरडे पीठ वापरुन त्याचा गुळगुळीतपणा काढू शकता.

आपण फ्लोर झाकण्यासाठी बाजारात मिळणाऱ्या विशेष प्रकारच्या प्लास्टिक मॅटचा वापर करू शकता. अस्वच्छ झाल्यास हे प्लास्टिकचे कव्हर सहजतेने साफ केले जाऊ शकते. अशाप्रकारे आपल्या टाइल्स नेहमी चमकत राहतील.

मुलांमध्ये चिडचिडेपणा का वाढतो

* गरिमा पंकज

पालक आधीच पालकत्वाबद्दल खूपच त्रासलेले होते आणि आता तर मुले आणि पालक कोरोनाच्या भीतिचा योग्य फायदा घेऊ शकतात आणि हे जाणून घेण्याचा प्रयत्न करु शकतात की मूल काय विचार करते किंवा त्याच्या आचरणात येणाऱ्या बदलांचे कारण काय आहे. आजच्या मुलांमध्ये संताप आणि चिडचिडेपणा वाढत असल्याचे बऱ्याच अहवालात समोर आले आहे.

मुलांबरोबर काहीतरी चुकीचे होतेय. मुलांच्या जीवनात कुठेतरी काहीतरी अत्यंत महत्वाच्या गोष्टी हरवल्या आहेत आणि त्यातील सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे कुटुंबियांप्रति घटलेला जिव्हाळा आणि सोशल मिडियाचा वाढता संपर्क.

पूर्वी संयुक्त कुटुंबं असताना लोक त्यांचे विचार गुंतवण्यासाठी, माहिती मिळविण्यासाठी आणि प्रेम व्यक्त करण्यासाठी कोणत्याही गॅझेटवर अवलंबून नसत गोष्टी समोरासमोर बसून गप्पा गोष्टी व्हायच्या. त्यात वेगवेगळया प्रकारची नाती-गोती असत आणि त्यांच्यात प्रेमाचे बंध होते. पण आज मोबाईल किंवा लॅपटॉप घेऊन एकाकी खोलीत बसलेला एखादा मुलगा त्याच्या पोस्ट कुणाला आवडल्या का? त्याच्या छायाचित्रांची स्तुती केली का? कुणाला त्याची आठवण आली का? हे पाहण्यासाठी दर तासाला मोबाइल पाहत राहतो?

आज मुलांना त्यांची स्वत:ची स्वतंत्र खोली मिळते, जिथे ते आपल्या इच्छेने कोणत्याही हस्तक्षेपाशिवाय जगू इच्छितात. ते पालकांऐवजी मित्र किंवा सोशल मिडियावर त्यांच्या मनात उद्भवणारे प्रश्न किंवा भावना शेयर करतात. जेव्हा पालक काळजी करतात की आपली मुले मोबाइल किंवा लॅपटॉपचा जास्त वापर तर करीत नाहीत ना, तेव्हा ते त्यांच्यावर नाराज होतात.

केवळ एकटेपणा किंवा सोशल मिडियाचा हस्तक्षेप हेच मुलांच्या नैराश्याचे किंवा पालकांपासून दूर होण्याचे कारण नाही. असे होण्याची अनेक कारणे आहेत :

जीवनशैली : फॅशन, जीवनशैली, करिअर, शिक्षण या सर्व क्षेत्रांमध्ये आजच्या तरूणाईची गती खूप वेगवान आहे. सत्य हे आहे की त्यांना हा वेग कसा नियंत्रित करावा हे माहीत नाही. तरुणांचे रस्त्यावरुन फर्राटेदार दुचाकी चालवणे आणि अपघातांचे भयानक चित्र हेच सत्य सांगतात. ‘मला ते करायचे आहे म्हणजे करायचेच आहे. मग भलेही त्यासाठी काहीही किंमत द्यावी लागो’ या धर्तीवर जीवन जगणाऱ्या तरुणांमध्ये विचारांचा झंझावात इतका तीव्र आहे की ते कधीही एका गोष्टीवर लक्ष देऊ शकत नाहीत. त्यांच्या मनात एक संघर्ष चालू असतो, इतरांच्या पुढे जाण्याची स्पर्धा असते. अशा परिस्थितीत पालकांचे एखाद्या गोष्टीसाठी नाकारणे किंवा समझावणे त्यांना आवडत नाही. पालकांच्या गोष्टी त्यांना उपदेश वाटतात.

अपेक्षांचे ओझे : बऱ्याचदा पालक त्यांच्या स्वप्नांचे ओझे त्यांच्या मुलांवर टाकतात. जेव्हा ते आयुष्यात स्वत:ला जे व्हायचे होते ते बनत नाहीत, तेव्हा आपल्या मुलांना ते बनवण्याचा प्रयत्न करू लागतात, खरे तर प्रत्येक व्यक्तिची स्वत:ची क्षमता आणि आवड असते. अशा परिस्थितीत जेव्हा पालक विशिष्ट अभ्यास किंवा करिअरसाठी मुलांवर दबाव आणतात, तेव्हा मुले गोंधळतात. ते भावनिक आणि मानसिकरीत्या विखुरले जातात आणि हेच विखुरलेपण त्यांना गोंधळात टाकते. आपल्या मुलाची क्षमता किती आहे हे पालकांना समजत नाही. जर मुलाकडे गायक होण्याची क्षमता आणि इच्छा असेल तर ते त्याला डॉक्टर बनवण्याचा प्रयत्न करतात.

वेळेचा अभाव : आजकाल बऱ्याच घरातील आई-वडील दोघे नोकरदार असतात. मुलेही १ किंवा २ पेक्षा जास्त नसतात. दिवसभर मूल एकटयाने लॅपटॉपवर वेळ व्यतित करते. अशा परिस्थितीत त्याच्या पालकांनी त्याच्याबरोबर वेळ घालवावा अशी त्याची इच्छा असते. पण त्यासाठी पालकांना वेळ नसतो.

मित्रांचे समर्थन : या अवस्थेत मुले सगळयात जास्त त्यांच्या मित्रांच्या जवळ असतात. त्यांचे निर्णयदेखील त्यांच्या मित्रांनी प्रभावित असतात. ते मित्रांसह अधिक वेळ घालवतात, त्यांच्याबरोबरच सर्व रहस्ये शेयर करतात आणि त्यांच्याशी भावनिक संबंधही ठेवतात. अशा परिस्थितीत जर पालकांनी आपल्या मुलांना त्यांच्या मित्रांपासून अंतर ठेवण्यास सांगितले तर मुले पालकांवर नाराज होतात. पालकानीं कितीही रोखले तरी ते आपल्या मित्रांना सोडण्यास तयार नसतात. उलटपक्षी पालकांना सोडण्यास तयार होतात.

गर्ल/बॉयफ्रेंडचे प्रकरण : या वयात विपरीत लिंगाकडे खूप आकर्षण असते. तसेही गर्लफ्रेंड किंवा बॉयफ्रेंड असणे ही आजच्या किशोरवयीन मुले आणि तरुण मुलांसाठी स्टेटस इशू बनला आहे. हे स्पष्ट आहे की तरुण मुले त्यांच्या नात्यांबद्दल खूपच संवेदनशील असतात आणि जेव्हा पालक त्यांना आपल्या गर्लफ्रेंड किंवा बॉयफ्रेंडला भेटण्या किंवा बोलण्यापासून रोखतात तेव्हा ते पालकांना शत्रू समजू लागतात.

प्रेमभंग झाल्यास पालकांचे वागणे : या वयात अनेकदा प्रेमभंग होतो आणि त्या दरम्यान ते मानसिकरित्या खूप अस्वस्थ राहू लागतात. अशा परिस्थितीत त्यांना पालकांचे टोकणे अजिबात सहन होत नाही आणि ते डिप्रेशनमध्ये जातात. आईवडिलांवर नाराज राहू लागतात. दुसरीकडे पालकांना असे वाटते की जेव्हा ते मुलांच्या भल्यासाठी सांगत आहेत, तर मुले अशी का वागत आहेत? अशाप्रकारे पालक आणि मुलांमधील अंतर वाढत जाते.

थरार : तरुण मुले जीवनात थरार शोधत असतात. मित्रांची सोबत त्यांना असे करण्यास अजून जास्त प्रवृत्त करते. अशा मुलांना आघाडीवर रहायचे असते. यामुळे ते बहुतेक वेळा मद्यपान, रॅश ड्रायव्हिंग, कायदेभंग, पालकांचा अपमान करणे, सर्वोत्तम गॅझेट मिळविण्याचा प्रयत्न करणे इत्यादी गोष्टी करतात. तरुण मन आपले स्वतंत्र अस्तित्व शोधत असते. त्याला सर्व गोष्टींवर नियंत्रण हवे असते, परंतु पालक त्याला तसे करू देत नाही. मग तरुण मुलांना आपल्या पालकांचे विचार पटत नाहीत.

काहीही करेन, माझी इच्छा : तरुणांमध्ये एक गोष्ट सामान्यपणे बघितली जाते, ती म्हणजे स्वत:ची इच्छा चालवण्याची सवय. आज जीवनशैली खूप बदलली आहे. जे पालक करतात, ते त्यांच्यादृष्टीने योग्य असते आणि जे मुले करतात, ते त्यांच्या जनरेशननुसार योग्य असते. अशा परिस्थितीत दोघांमध्ये विरोध होणे स्वाभाविक आहे.

ग्लॅमर आणि फॅशन : सध्याच्या युगात फॅशनबाबत पालक आणि तरुणांमध्ये तणाव आहे. तसंही फॅशनबाबत मुलींना सूट देण्यास पालक सहमत नाहीत. हळूहळू त्यांच्यात संवादाचा अभावदेखील दिसून येतो. मुलांना वाटते की पालक त्यांना मागील युगात ढकळत आहेत.

स्पर्धा : आजच्या काळात जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात स्पर्धा आहे. लहानपणापासूनच मुलांना स्पर्धेच्या आगीत लोटले जाते. मुलांनी नेहमीच प्रत्येक गोष्टीमध्ये प्रथम यावे अशी पालकांची अपेक्षा असते. त्यांचा हाच दबाव मुलांच्या आयुष्यातील सर्वात मोठी शोकांतिका ठरतो.

असा बसवा उत्तम समन्वय

आपल्या मुलाच्या मनात काय चालले आहे हे आपल्याला माहिती असल्यास ही परिस्थिती हाताळणे तुम्हाला सोपे जाईल. मुलाशी चांगल्याप्रकारे समन्वय ठेवण्यासाठी पालकांनी या गोष्टींची काळजी घ्यावी :

चांगल्या सवयी शिकवा : घरी एकमेकांशी कसे वागावे, जीवनात कोणत्या आदर्शांना महत्व द्यायचे, चांगुळपणा कसा स्वीकारला पाहिजे आणि वाईटापासून अंतर कसे ठेवायचे यासारख्या गोष्टींचे ज्ञान म्हणजेच संस्कार. एक कुटुंब हा त्याचा पाया आहे. पालकच मुलांमध्ये हे संस्कार पेरत असतात.

थोडेसे स्वातंत्र्यदेखील द्या : घरात स्वातंत्र्याचे वातावरण तयार करा. मुलाला बळजबरीने एखाद्या गोष्टीसाठी तयार करणे योग्य नाही. परंतु जेव्हा आपण योग्य आणि अयोग्य यांच्यातील फरक स्पष्ट करून निर्णय त्याच्यावर सोडाल तेव्हा तर तो योग्य मार्ग निवडेल. त्याच्यावर कोणत्याही प्रकारचे दबाव टाकण्याचे टाळा. मुलाला जितके जास्त दडपल्यासारखे वाटेल तितकेच त्याचे वागणे तीव्र असेल.

स्वत: एक उदाहरण बना : मुलासाठी एक उदाहरण व्हा. मुलाकडून आपण जे काही शिकण्याची किंवा न शिकण्याची अपेक्षा करता ते आधी स्वत: अंमलात आणा. हे लक्षात ठेवा की मुले पालकांच्या पदचिन्हांचे अनुसरण करतात. आपण यशासाठी त्यांना कष्ट करताना पाहू इच्छित असाल तर प्रथम आपल्या कार्यासाठी समर्पित व्हा. जर तुम्हाला मुलांकडून सत्य बोलणे हवे असेल तर स्वत: कधीही खोटे बोलू नका.

शिक्षेबरोबर बक्षीसदेखील द्या : मुलांनी वाईट कृत्य केले म्हणून त्यांना ओरडणे गरजेचे आहे, तसेच ते काहीतरी चांगले करतात, तेव्हा त्यांचे कौतुक करण्यासही विसरू नका. तुम्ही त्यांना शिक्षाही करा आणि त्यांना बक्षीसही द्या. आपण असे केल्यास मुलास त्याचा निश्चितच फायदा होईल. त्याला वाईट वागण्याची भीती वाटेल आणि चांगले काम करून बक्षीस मिळविण्यास तो उत्सुक असेल. येथे शिक्षा म्हणजे शारीरिक कष्ट देणे नव्हे तर त्याला दिली जाणारी सूट कमी करूनही दिली जाऊ शकते. जसे टीव्ही पाहण्याची वेळ कमी करून वा घर काम करायला लावून.

शिस्तीबाबत संतुलित दृष्टीकोन : जेव्हा आपण शिस्तीबद्दल संतुलित दृष्टिकोन बाळगता तेव्हा आपल्या मुलांना हे समजते की त्यांना काही नियम पाळावे लागतील. परंतु काहीवेळा गरज पडल्यास ते थोडे-फार बदललेही जाऊ शकतात. याउलट जर तुम्ही हिटलरप्रमाणे त्यांच्यावर सदैव कठोर शिस्तीची तलवार टांगती ठेवली तर त्याच्यात बंडखोरीची भावना जागृत होण्याची शक्यता असते.

घरगुती कामेही करवून घ्या : लहान मुलांना सुरुवातीपासूनच स्वत:ची कामे करण्याची सवय लावा. उदाहरणार्थ आपली खोली, अंथरूण, कपडे इत्यादी व्यवस्थित करण्यापासून त्यांवर इतर किरकोळ जबाबदाऱ्यांचे ओझे टाका. प्रारंभ करणे कदाचित अवघड जाईल, परंतु सरत्या काळाबरोबर आपल्याला दिलासा वाटेल आणि नंतर आयुष्यामध्ये ते अव्यवस्थित दिसल्यास राग येण्याची शक्यता संपेल.

चांगली सोबत : सुरुवातीपासूनच काळजी घ्या आणि प्रयत्न करा की आपल्या मुलाचे सोबती चांगले असावेत. जर आपल्या मुलाने एखाद्या खास मित्रासह बंद खोलीत तासन् तास घालवले तर समजून घ्या की ही धोक्याची घंटा आहे. त्याकडे दुर्लक्ष करू नका. हा बंद दाराचा खेळ त्वरित थांबवा. मूल चुकीच्या मार्गावर जाण्यापूर्वीच आपण थोडे कठोर आणि दृढतेने कार्य केले पाहिजे.

सर्वांसमोर कधी ओरडू नका : मुलाला इतरांसमोर ओरडणे योग्य नाही. लक्षात ठेवा जेव्हा आपण एकांतात स्पष्टीकरण देत, कारणे सांगत मुलाला कुठल्या कामापासून थांबवता, तेव्हा त्याचा परिणाम सकारात्मक होईल. उलट सर्वांसमोर चिडल्याने, मूल हट्टी आणि बंडखोर होऊ लागते.

त्याच्या निवडीचा देखील सन्मान करा : आपले मूल तरूण होत आहे आणि गोष्टींना पसंत नापसंत करण्याचा त्याचा आपला दृष्टीकोन आहे, हे सत्य समजून घेण्याचा प्रयत्न करा. त्यावर आपल्या इच्छा आणि निवड लादण्याचा प्रयत्न करू नका. जोपर्यंत आपल्याकडे योग्य कारण नाही तोपर्यंत मुलावर कोणत्याही गोष्टीसाठी दबाव आणू नका.

हे खरे आहे की किशोरवयीन मुले/तरुण होत असलेली मुले आपल्या जीवनाशी संबंधित प्रत्येक गोष्ट पालकांशी शेयर करणे टाळतात. परंतु याचा अर्थ असा नाही की आपण प्रयत्नच करू नये. प्रयत्न करण्याचा अर्थ असा नाही की आपण सक्ती करावी आणि सर्व वेळ त्यांची चौकशी करत रहावी. मुलांबरोबर दर्जेदार वेळ घालवणे, त्यांच्याशी मैत्रीपूर्ण संबंध निर्माण करणे, त्यांच्याबरोबर चित्रपट पाहाणे, खाण्यासाठी बाहेर जाणे, त्यांच्याबरोबर मोकळया जागेत काही मनोरंजक खेळ खेळणे इत्यादिंची आवश्यकता आहे. यामुळे मुलाला आपल्याशी कनेक्टेड फिल होईल आणि सर्वकाही आपल्याबरोबर शेयर करण्यास सुरवात करेल.

सणांवर धर्माचा ताबा

* जगदीश पवार

हिंदूंचा सण, मुसलमानांचा सण, ख्रिस्तींचा सण आणि शिखांचा सण. हे सण धर्मात विभागले गेलेत. प्रत्येक धर्माचा सण वेगळा आहे. एका धर्माला मानणारे दुसऱ्याच्या सणाला महत्व देत नाहीत. धर्मांची तर गोष्टच वेगळी. एकाच धर्मात एवढे विभाजन आहे की एका धर्माचे असूनही ते सर्व उत्सव एकत्र साजरे करत नाहीत. एकाच धर्मात विविध धर्म आणि जातीचे छोटे-मोठे उत्सवही विभागले गेले आहेत.

हिंदूंचे सण मुसलमान, ख्रिस्तीय नव्हे तर खालच्या जातीचे समजले जाणारे हिंदूही साजरे करणे टाळतात. मुसलमानांमध्ये शिया वेगळे, सुन्नी वेगळे. ख्रिस्तींमध्ये कॅथलिक आणि प्रोटेस्टंट या दोघांचे संगीत वेगळे. प्रत्येक धर्मात भेदभाव, उच्चनीचता आहे. श्रेष्ठता आणि लहान-मोठयांची भावना आहे. हेच आपल्या सणांच्या विभाजनाचे वास्तव आहे. अर्थात सणांवर धर्माने पूर्णत: ताबा मिळवला आहे.

होळी-दिवाळीसारख्या सणांवर धर्माने असा काही ताबा मिळवलाय की सणांचे मूळ स्वरूपच बदलले आहे. सणांवर धर्मातील ढोंगी कर्मकांडे, दिखाऊपणा, तिरस्कार, भेदभाव आणि हिंसेचा प्रभाव पाहायला मिळतोय. धर्माने उत्सवांमध्ये कडवटपणा आणला आहे. वेगवेगळया समुदायात विभागलेल्या समाजात कटकारस्थाने करण्याची स्पर्धा सुरू झालीय. सणांचा गोडवा धर्माच्या वर्चस्वामुळे आंबट झालाय.

सणांवरील धर्माच्या ताब्यामुळे सामाजिक सलोखा, ऐक्य आणि सुसंवादाची दरी कमी होण्याऐवजी ती आणखी वाढली आहे. ऐक्य, समन्वय आणि एकजुटीचा संदेश देणाऱ्या सणांमध्ये माणसाची विभागणी झाली आहे. या विभागणीमुळेच आता सण हे सामाजिक एकजुटीचे पर्व म्हणून सिद्ध होऊ शकत नाहीत. सणांचे शास्त्रीय आणि मानसशास्त्रीय महत्व विसरून सर्वतोपरी धार्मिक, सांस्कृतिक बाबींचाच विचार केला जातो.

धार्मिक पात्रांना सणांशी जोडून कथा तयार केल्या आहेत. दिवाळीतील लक्ष्मीपूजनाला पांडवांचा जुगार खेळणे आणि राम लंका जिंकून आल्यावर आनंद साजरा करण्याच्या नावावरही कथा प्रचलित आहेत. अशाच प्रकारे होळीचा सण प्रल्हाद आणि होलिकेशी जोडला आहे.

धनत्रयोदशी, गोवर्धन पूजा, कृष्ण जन्माष्टमी, गणेशोत्सव, नवरात्र, दुगार्पूजा, छटपूजा हे सर्व धर्माशी जोडले आहेत. रक्षाबंधनाचा कोणत्याही देवी-देवतांशी संबंध नाही, तरीही पुजाऱ्यांनी राखी बांधण्याचा शुभमुहूर्त सांगण्याचा सर्वाधिकार आपल्याकडे सुरक्षित ठेवला, कारण लोक त्यांच्याकडे पवित्र मुहूर्त विचारायला यायला हवेत आणि सोबतच फळे, फुलं, मिठाई, वस्त्र आणि दानदक्षिणेची रोकड आणायला त्यांनी विसरू नये. दिवाळीत जुगार खेळणे ही प्रथा झालीय. धर्मग्रंथांचा दाखला देत सांगण्यात आले आहे की दिवाळीच्या रात्री कौरव, पांडव जुगार खेळले होते.

सण आता धर्माच्या व्यापाऱ्यांची अस्त्रे बनले आहेत. साहजिकच सणांच्या माध्यमातून द्वेष, भेदभाव अधिक दृढ केला जात आहे.

धर्माच्या नावावर पोट भरणाऱ्यांनी सणांवर कर्मकांडांची अशी काही पट्टी बांधली आहे की शुभ वेळ, मुहूर्त, विधी जाणून घेतल्याशिवाय लोक उत्सव साजरे करत नाहीत. सणात पूजा, होमहवन करायलाच हवे असे मनावर ठसवण्यात आले, जेणेकरून पुजाऱ्यांची गरज भासेल आणि दानदक्षिणेच्या नावावर त्यांची दुकानदारी सुरू राहील.

दिवाळीत लक्ष्मी पूजनाच्या नावाखाली पुजाऱ्यांची मजा असते. लक्ष्मी अर्थात धनसंपत्तीच्या आगमनासाठी ते पूजा, मंत्रजाप करायला लावतात. मंदिरात जाऊन देवदर्शन घेणे, पूजेचा मुहूर्त, विधी करणे अनिवार्य आहे. यासाठी लोकांना पुजाऱ्याकडे जावेच लागते.

दिवाळी म्हणजे एकमेकांना भेटण्याचा, एकतेचा प्रमुख सण. हा सामुहिक उत्सव आहे. तो वैयक्तिक नव्हे तर सामुहिक रुपात साजरा केला जातो. प्रत्येक सणाच्या आनंदात अंधविश्वासाचा अंधार पेरण्यात आला आहे. सणांमध्ये जुगार खेळणे, नशा करणे, ध्वनी व वायू प्रदूषणआणि धार्मिक, जातीय तेढ निर्माण होणे हे धर्माच्या घुसखोरीमुळे होते. धर्मच या सर्वांना प्रोत्साहन देतो.

धनाचे आगमन आणि समृद्धीच्या आशेने साजरा करण्यात येणाऱ्या दिवाळीच्या उत्सवाचे महत्व धनाशी संबंधित नाही, तर समाजातील एकता, प्रेम, सामंजस्य, ऐक्याशी याचा संबंध आहे.

समाजाला विभागणारा धर्म

धर्माच्या उत्सवांवरील ताब्यामुळे समाज विभागला गेला आहे. दिवाळी वैश्य, विजयादशमी क्षत्रिय, रक्षाबंधन ब्राह्मण आणि होळी शूद्रांमध्ये विभागण्यात आली आहे.

सणांना संकुचित धार्मिक श्रद्धेच्या मयार्दांमध्ये गुंडाळून संपूर्ण समाजाच्या एकतेत धर्म, जात, वर्ग यांचे अडथळे तयार करण्यात आले आहेत. यामुळे एकाच धर्माचे सर्व लोक तो सण साजरा करतील हे गरजेचे नाही. प्रेम, बंधुभाव कमी होत असून याचा दुष्परिणाम सणांच्या सोहळयावर झाला आहे.

सणांमागील प्रथेवर सर्वच जण विश्वास ठेवतील हे गरजेचे नाही. एखाद्याचा या प्रथा, परंपरेवर विश्वास नसेल तर निश्चितच मतभेद होतात. लंकेवर विजय मिळवल्यानंतर राम अयोध्येत परतल्याच्या आनंदाचे प्रतीक म्हणून दिवाळी साजरी केली जाते तर कुठे रावणाचे पूजकही आहेत, जे रामाला आपला आदर्श मानत नाहीत.

सणांमागील प्रथा-परंपरा धर्माशी जोडल्या गेल्याने समाजाच्या सर्व वर्गातील लोकांना एकत्र, एकमेकांशी जोडले गेल्यासारखे वाटत नाही. धर्माला प्रेम, शांतता, करुणेचे प्रतिक मानले असले तरी प्रत्यक्षात धर्माने सामाजिक भेदभाव, शत्रूत्व, तिरस्कार, हिंसा वाढीस लावली.

सण जीवनात सुखद परिवर्तन घेऊन येतात. हर्षोल्हास व नाविन्याशी मेळ साधतात. म्हणूनच दिवाळीत कुटुंबासह स्वादिष्ट पक्वान्न आणि प्रकाशाच्या आनंदासह मित्र, नातेवाईकांसोबत असलेल्या संबंधांना अधिक ऊर्जादायी बनवा.

उत्सव सामूहिक हवेत. धर्म समाजाला विभागतो. त्यामुळेच उत्सवांवर धर्माने ताबा घेताच सामूहिक एकता लोप पावते. सर्व वर्गातील लोकांसह मिळून सण साजरे केल्याने सामाजिक एकता वृद्धिंगत होते.

सर्वांनी मिळून आनंद साजरा करावा, हीच सण साजरे करण्यामागची भावना आहे. मित्र, आप्त, शुभचिंतकांना भेटून प्रेम, आपुलकीच्या आनंदाचा अनुभव घेत उत्साही होण्याची उत्सव ही संधी आहे. तो चिंता, तणाव विसरायला लावून मनाला चैतन्य, आनंद, नव्या ऊर्जेची अनुभूती देतो.

जीवनात बदल करून आनंदी होण्याचे, शारीरिक आणि मानसिक आनंद मिळवण्यासाठी आपुलकीने आप्तांसोबत काही क्षण घालवण्याचे सण हे माध्यम आहे. सणांमुळे जीवनात येणारा उत्साह माणसाच्या जीवनात कायम राहतो. जीवनाला गती मिळते. जगण्यात सकारात्मकता येते. सणांचा हा सुगंध आयुष्यभर दरवळत राहतो.

उत्सव, पर्वांना माणुसकीतील ऐक्याचे प्रतीक मानले जाते. धर्माच्या संकुचित बंधनात बांधून भेदभावाची भिंत उभारण्याचे ते माध्यम नाही. सणांचा जन्म आपापसातील प्रेम, सुसंवाद, एकता, ऐक्य वृद्धिंगत करण्यासाठीच झाला होता. मात्र, धर्माच्या घुसखोरांनी सणांमधील सामुहिक एकता तोडण्याचे काम केले. सामाजिक, कौटुंबिक विभाजन का होत आहे, धर्मात द्वेष का पसरत आहे, सण सुसंवाद वाढीस लावण्यासाठी मदत का करत नाहीत, याचा आपण विचार करायला नको का?

अंध:कार दूर करणे हाच सणांचा उद्देश हवा. घर, कुटुंब, समाजात प्रेम, सद्भावना नसेल तर तो कसला उत्सव?

रांगोळीचे बदलते स्वरूप

* वीरेंद्र ज्योति

हल्लीच्या धावपळीच्या युगात रांगोळी काढण्याच्या पद्धतीमध्येही झपाट्याने बदल होत आहे. रांगोळी जमिनीवर किंवा कपड्यावर काढली जाते. पण आजकाल कागद, प्लायवूड, हार्ड बोर्ड, सनमायका, कॅनव्हासवर पण रांगोळी काढली जाते. पूर्वी सणांच्या आधीच स्त्रिया रांगोळी काढण्याची तयारी करत असत. पण आता तर सणावाराला कागद, प्लॉस्टिक पेपर व प्रिंटेड रांगोळ्यांची ही सपाटून विक्री होते. ज्यांना रांगोळी काढता येत नाही किंवा त्यांच्याकडे पुरेसा वेळ नाही ते रांगोळीचे स्टिकर चिकटवून वातावरण निर्मिती करतात.

अद्भूत कला

पाटण्यातील रांगोळी स्टिकरचे घाऊक व्यापारी विनीता सेल्सचे उपेंद्र सिंह सांगतात की दरवर्षी दिवाळीच्या निमित्ताने जवळपास ३ करोड रुपयांचे रांगोळीचे स्टिकर बिहारझारखंड, उत्तरप्रदेश, मध्य प्रदेश इ. राज्यांमध्ये विकले जातात. किरकोळ बाजारात एक स्टिकर साइजनुसार २० ते २५० रुपयांपर्यंत विकतात.

साधारणत: रांगोळी काढण्यासाठी फूल, रंग, अबीर, तांदूळ, गोंद इ. वापर केला जातो. दिसायला कुठलाच डामडौल नसणाऱ्या या कलेचे स्वत:चे असे एक आकर्षण, सौंदर्य व ओळख आहे. यात भारतीय कलेची मूलभूत विचारशैली अंतर्भूत आहे.

नवा रंग नवी उमेद

पाटण्यातील गुरूदेव पेंटिंग क्लासेसच्या कलाकार अनुपम सांगतात की आपल्या देशात कुठलीही कला फक्त कला नसते. त्या कलेमागे काहीतरी विचार, उद्दिष्ट असतेच. प्रत्येक सणात कलेचा खुबीने वापर करून वातावरण रंगीत व उत्साही बनवले जाते.

रांगोळी काढण्यासाठी बहुतांशी कमळ, सूर्यफूल, शंख, दिवे, सूर्य, पक्षी, मासा इ. चित्र काढली जातात. रांगोळी गोल आकारात काढली जाते. हाताची बोटे, बांबूची काडी, कपडा यांच्या सहाय्यानेही रांगोळी काढली जाते. रांगोळी काढताना पांढऱ्या रंगाचा जास्त वापर केला जातो. कारण पांढऱ्या रंगाला शांततेचं प्रतिक मानलं जातं आणि जिथे शांतता असेल तिथेच प्रगती होते. भारतातील प्राचिन कला परंपरांमध्ये रांगोळीचा समावेश होतो आणि भारतीय कलेमध्ये रांगोळीला ६४वी कला मानले जाते.

रांगोळीचे वैशिष्ट्य

दक्षिण भारतात रांगोळीची पंरपरा फार जुनी आहे. रांगोळीचे सौंदर्य आणि तिचा मोह आजच्या धावपळीच्या जीवनातही आहे. लोक एखादवेळी रांगोळी काढू शकत नसतील पण बाजारात मिळणारे रांगोळीचे स्टिकर चिकटवून आपल्या कलेशी बांधिलकी मात्र जपतात.

ओरिसातील प्रसिद्ध कलाकार अनिल कुमार बल म्हणतात की बिहार आणि मध्य प्रदेशमध्ये तऱ्हेतऱ्हेचे नमूने प्रसिद्ध आहेत. बिहारमधील दरभंगा जिल्ह्यात ‘धुली चित्रा’ नावाची रांगोळी तांदळाच्या द्रावणाने काढली जाते. मध्य प्रदेशात पावसाळा संपल्यानंतर घरांच्या दरवाज्यावर फूलापानांनी रांगोळी काढली जाते. राजस्थानातील रांगोळीचे महत्त्वाचे वैशिष्टय म्हणजे तिथे भडक रंगांचा वापर मोठ्या प्रमाणात केला जातो.

वेगवेगळी नावे व रूपे

केरळमध्ये ओणम सणाच्या निमित्ताने काढण्यात येणाऱ्या रांगोळीत फुलांचा वापर केला जातो. जमिनीवर रांगोळी काढून रेखाटून रिकाम्या जागांमध्ये गुलाब, झेंडू, सूर्यफूल, चमेली इ. फुलांच्या पाकळ्या कौशल्याने भरल्या जातात. प्रत्येक राज्यात रांगोळीला वेगवेगळ्या नावांनी ओळखले जाते. बिहारमध्ये अरिपन, उत्तर प्रदेशात चौक पूरना असं म्हटलं जातं. राजस्थानात मांडना नावाने रांगोळी ओळखली जाते. बंगालमध्ये अल्पना नावाने ओळखली जाते. कर्नाटकात रंगवल्ली तर तामिळनाडूत कोल्लम नावानेही रांगोळी ओळखली जाते.

गृहिणी दुर्लक्षित का?

* मोनिका अग्रवाल

गृहिणी असणं ही एक शिक्षा आहे का? सर्वांनाच ठाऊक आहे की बदलत्या काळानुसार गृहिणीची भूमिकासुद्धा आता बदलली आहे. परंतु तिच्या जबाबदाऱ्या कमी न होता अधिक वाढल्या आहेत. तसं बघता या आधुनिक काळात घरातील प्रत्येक कामासाठी मशिन उपलब्ध आहेत, परंतु या मशिन स्वयंचलित आहेत का? आजही गृहिणीची धावपळ सुरूच आहे ना?

जबाबदाऱ्या तर पूर्वीही होत्या, परंतु आवाका मर्यादित होता. परंतु आज आवाका अमर्यादित आहे. आज स्त्रिया घरापासून बाहेरच्या जबाबदाऱ्यांसह मुलांच्या अभ्यासापासून सर्वांचं भवितव्य घडवण्यात आणि भविष्यातील बचत योजना तयार करण्यात व्यस्त असतात आणि तेसुद्धा संपूर्ण एकाग्रतेने.

गृहिणीची धावपळ भल्या पहाटेपासून सुरू होते. मग भले ती शहरी असो वा ग्रामीण. रात्री सर्वांनंतर ती विश्रांतीचा विचार करते. रोज पती, मुलं आणि घरातील अन्य सभासदांची देखभाल करण्यात ती इतकी व्यस्त असते की स्वत:ला कायम दुय्यम दर्जावरच ठेवते. ती इतरांच्या अटी, इच्छा आणि आनंदासाठी जगण्याची इतकी अधीन होते की जर एखाद्या कामात काही कमतरता राहून गेली तरी अपराधभावाने ग्रसित होते. परंतु त्यानंतरही तिच्या वाट्याला आप्तस्वकीयांचे टोमणे येतात. तिच्या कामाचं श्रेय आणि सन्मान तिच्या वाट्याला येत नाही.

सन्मानाची अपेक्षा

गृहिणी एक अशी सपोर्ट सिस्टीम आहे, जी प्रत्येकाला जगण्याची उर्जा देते. याचा अर्थ नोकरदार महिला कमी आहे असं नव्हे. स्त्री भले ती घरात काम करत असो वा बाहेर, ती काम करतेच ना. परंतु इथे आपण त्या स्त्री, त्या गृहिणीबद्दल बोलत आहोत, जिला समाजाच्या दृष्टीने महत्व नाही. तिला एकही सुट्टी नसते, तिला पगार मिळत नाही. खरं सांगायचं तर कोणत्याही गृहिणीला पगार अपेक्षित नसतो. परंतु ती आपल्या माणसांची ज्याप्रकारे सेवा करते, त्यांची काळजी घेते, त्या मोबदल्यात सन्मानाची अपेक्षा नक्कीच बाळगते आणि तो तिचा मानवीय अधिकारही आहे.

एका राष्ट्रीय सर्वेक्षणानुसार ४० टक्के ग्रामीण आणि ६५ टक्के शहरी स्त्रिया, ज्यांचं वय १५ वर्षं वा त्याहून अधिक आहे, पूर्णपणे घरगुती कार्यात व्यस्त असतात. त्याहून आश्चर्याची बाब ही की आकडेवारीनुसार ६० वर्षांहून अधिक वयाच्या एकचतुर्थांश स्त्रिया अशा आहेत, ज्यांचा सर्वाधिक वेळ या वयातही घरगुती कामं करण्यात जातो.

वर्ल्ड इकॉनॉमिक फोरमच्या ग्लोबल जेंडर गॅप अहवालानुसार केवळ भारतातच स्त्रिया दिवसभरातील ३५० मिनिटं बिनपगारी कार्य करण्यात घालवतात. याचा अर्थ या कामासाठी त्यांना कोणत्याही प्रकारचा आर्थिक फायदा मिळत नाही, याउलट पश्चिमी देशांमध्ये घरच्या जबाबदाऱ्या केवळ स्त्रियांच्या वाट्याला येत नाहीत.
नैराश्याला बळी

याच कारणामुळे तेथील स्त्रियांच्या गृहिणीच्या रूपालाही श्रम आणि आर्थिक भागिदारीच्या पक्षामुळे महत्व दिलं जातं. आपल्या येथील राहणीमान आणि सामाजिक रचना अशाप्रकारची आहे की घरी राहाणाऱ्या स्त्रियांच्या वाट्याला कमी सुविधा येतात. सर्वात महत्वाची बाब ही आहे की आपल्या येथे घरगुती कार्याची पूर्ण जबाबदारी स्त्रियांवर असते. पुरुषांचं योगदान नावापुरतंच असतं. आपल्या येथे घरच्या कामात पुरुषांचा सहभाग दररोज अवघा काही मिनिटं आहे. जसं की एखादा कलाकार एखादी कलाकृती रेखाटण्यासाठी कॅनव्हासची मदत घेतो, त्याचप्रमाणे घरच्या सभासदांच्या जीवनात रंग भरण्याची भूमिका गृहिणी निभावतात. भले कॅनव्हासप्रमाणे ते ठोस स्वरूपात दिसत नाही. कदाचित म्हणूनच हे रूप प्रत्येक ठिकाणी आणि कोणत्याही परिस्थितीत दुर्लक्षित ठेवण्याचाच प्रयत्न केला जातो. किती सहजतेने तिला सुनावण्यात येतं की तू दिवसभर घरात बसून करतेस काय?

हे सर्व ऐकावं लागल्यामुळे ती सर्वांसोबत असूनही एकाकीपणा अनुभवते आणि नैराश्य व तणावाला बळी पडते. अपराधभावाशी संबंधित या तिच्या जाणीवा बहुतेक प्रकरणात मुलांचं पालनपोषण वा कुटुंबाच्या देखभालीशी जोडलेल्या असतात. तरीदेखील तिच्या कामाचं मुल्यांकन योग्य पद्धतीने केलं जात नाही.

प्रश्न तोच आहे

ती २४ तासांची आणि आयुष्यभराची अशी नोकर आहे, जी मोफत सेवा प्रदान करते आणि जिची नकेल पतीच्या हातात असते. पती हवा तसा तिचा वापर करतो. भले मग तो शारीरिक असो वा मानसिक स्वरूपात वा अन्य रूपात. हरतऱ्हेने तिच्या भावभावनांशी खेळलं जातं. एकाचवेळी तिचा वापर दासी आणि वेठबिगर मजूरासारखा केला जातो. ती आपल्या पतीची आणि मुलांची प्रत्येक गरज पूर्ण करण्यासाठी नाईलाजाने राबते. अगदी ती प्रेमापोटी काम करते आणि प्रेम करणं हेसुद्धा आता तिचं एक काम बनलं आहे.

आता प्रश्न तोच आहे की गृहिणीचा आवाज धोरणनिर्मात्यांपर्यंत कसा पोहोचणार? एका गृहिणीने कोणत्या दिशेने पाऊल उचलायचं? कशाप्रकारे आंदोलन करायचं? अशा कोणत्याही आंदोलनाला राजकीय दिशा मिळणं जरूरी आहे. अनेक एनजीओ व स्वयंसेवी संस्था संपूर्ण देशात कार्यरत आहेत, ज्या गृहिणींना आपल्या वैयक्तिक जीवनाविषयी सल्ला देण्यासाठी कार्यालयं उघडून बसल्या आहेत. परंतु जोपर्यत कुटुंबात स्त्रीपुरूष समानतेचं समीकरण बदलणार नाही, पितृसत्ताकपद्धती व वर्गीय शोषण आपण मुळापासून उपटून फेकून देणार नाही, तोवर आपण पेन किलरसारखे तात्कालिक उपाय गृहिणीला सुचवत राहाणार.

आता दुसरा प्रश्न हा आहे की गृहिणींचा शत्रू कोण आहे? तिचा पतीच पितृसत्तेचं प्रतिक आहे का? पितृसत्ता कायम राखण्यासाठी राज्यव्यवस्था, भांडवलशाही, साम्राज्यवादाची भूमिका काय राहिली आहे. या राज्यव्यवस्थेशी समझोता करून त्याचाच भाग बनून व याच सूत्राकडून आर्थिक मदत घेऊन गृहिणींचं जीवन सुसह्य बनू शकेल का? पोलीस, जज, मंत्री वगैरे याच शोषणकारी व्यवस्थेचे भाग नाहीत का? विचार करण्यासारखी बाब ही आहे की ज्या स्त्रिया घरात संपूर्ण दिवस मुलांसाठी आणि पतीसाठी राब राब राबतात, इतरही बरीच कामं करतात, त्यांना गैरकमाऊ श्रेणीत ठेवणं योग्य आहे का? याउलट आजच्या गृहिणी पुरुषांच्या खांद्याला खांदा लावून आपलं योगदान देत आहेत.

२१वं शतक हे केवळ युनेस्कोने नव्हे तर भारत सरकार, सर्व बुद्धिजींवींनी ‘स्त्रियांचं शतक’ असल्याचं मान्य केलं आहे.

श्रमाचं मोल नाही

गृहिणी जे कार्य करते, त्यातून तिला फायदा मिळाला पाहिजे. तिला श्वास घेण्याचं स्वातंत्र्य, विचारांचं स्वातंत्र्य अर्थात पूर्ण स्वातंत्र्य मिळालं पाहिजे. ती केवळ मुलाला जन्म देणारं वा त्याचा सांभाळ करणारं यंत्र वा रोबोट नाही. सर्वप्रथम ती माणूस आहे.

कुटुंब सदस्यांना भावनिक आधार देणं, देखभाल करणं, मैत्रीभाव जपणं, अहंकार बाजूला ठेवणं, इतरांचे आदेश मानणं, जखमांवर मलमपट्टी करणं, लैंगिक सुख देणं, घर आवरणं, जबाबदारीची जाणीव तसंच त्याग, महत्त्वकांक्षी नसणं, दुसऱ्यांसाठी आत्मत्याग करणं, सर्व गोष्टी सहन करणं आणि मदत करणं, माघार घेणं, सक्रिय राहून प्रत्येक संकटावर उपाय शोधणं, एका सैनिकाप्रमाणे सहनशक्ती आणि शिस्त बाळगणं हे सर्व कंगोरे मिळून गृहिणीची कार्यक्षमता बनवतात. या अर्थाने गृहिणीच्या श्रमांचं मोल नाही हे तितकंच खरं आहे.

नैतिकतेची आवश्यकता

असं नाहीए की आजची गृहिणी जागरूक नाही, याउलट स्त्रीमुक्ति आंदोलनामुळे गृहिणी जागृत झाल्या आहेत, कायदे बदलले आहेत. भारतीय स्त्री मग भले ती गृहिणी असतो वा नोकरदार स्त्री असो, आपल्या विकासाच्या टप्प्यांदरम्यान जिथे ती अनेक सामाजिक धार्मिक रूढीपरंपरा, कुप्रथा, क्रुर चालीरिती आणि अंधश्रद्धेच्या जंजाळातून मुक्त झाली आहे, तिथे दुसरीकडे तिच्यासमोर नवीन काळातील नवीन आव्हानं उभी ठाकली आहेत, जी पारंपरिक कुप्रथांहून अधिक घातक सिद्ध होत आहेत. जसं की नवीन रूपात स्त्री देह व्यापार, कन्या भ्रुणहत्या, लैगिंक शोषण, बलात्कार, कौटुंबिक हिंसाचर, कुपोषण, हिंसाअपराध, हत्या, विस्थापित होणं, स्त्रियांचं बाजारीकरण, कौटुंबिक कलह यांसारखे अनेक भयानक प्रश्न स्त्रीसमोर उभे राहिले आहेत. सोबतच अनेक जुनाट बुरसटलेल्या परंपरा, रूढी, कुप्रथासुद्धा आजवर कायम आहेत, ज्या गृहिणी सक्षमीकरणात मोठा अडथळा आहेत. या कुप्रथांना खुद्द गृहिणीच कारणीभूत आहेत. अनेक गृहिणी अशा आहेत ज्या बदलत्या काळानुसार स्वत:मध्ये बदल घडवू इच्छित नाहीत आणि परिणामी वादाचे प्रसंग निर्माण होतात. अधिकार कसा जपावा हे तर गृहिणीला चांगल्याप्रकारे माहीत असते. परंतु स्त्रीपुरुष समन्वय नेमका कसा करावा किंवा कसा घडवून आणला जाईल हे मात्र अजूनही कोडे आहे. आजारावर उपचार केले गेले, परंतु थेरपीची पद्धत योग्य दिशेने नसेल तर आजार बळावणारच.

हे तर ‘जनगणमन अधिनायक जय हो’सारखं झालं, जिथे जन म्हणजे लोकांबद्दल बोललं गेलं, गण म्हणजे गृहिणींना सभेमध्ये आणलं गेलं, परंतु ‘मन’ मात्र दुर्लक्षित राहिलं. याउलट आपल्या सर्वांना ठाऊक आहे की महिला (गृहिणी) ‘मना’शी निगडित आहेत. गृहिणी आजही आपल्या वर होणाऱ्या अत्याचारांना प्रतिकार करण्यास धजावत नाहीत. शारीरिक असो वा मानसिक ती आजही बलात्काराला घाबरते. पूर्वीपेक्षा ती अधिक निर्भीड बनली आहे हे खरं आणि आजही ती गर्दीला घाबरत नाही पण त्या गर्दीतून कधी कोण एकांताचा गैरफायदा घेत तिचं शारीरिक शोषण करेल याची भीती तिला सतावते. बलात्काऱ्यांपासून सुरक्षा करण्यासाठी/लढण्यासाठी दिल्या जाणाऱ्या स्प्रे वा जेलची आज गरज नाही, आवश्यकता आहे ती नैतिकतेची. मानसिक उभारीची कमतरता आहे हे मात्र नक्की.

परिवर्तन खूप जरूरी

पितृसत्ताक व्यवस्था बळकट करणं हा यामागे हेतू नाही, गृहिणींचा विश्वास समानतेवर आहे. समाजातील कोणताही घटक दुर्लक्षित राहता कामा नये. प्रत्येकाचं एक स्वतंत्र व्यक्तिमत्त्व म्हणून महत्त्व आहे. प्रत्येकाने समान नागरिक असलं पाहिजे. अजून परिवर्तनाचा दिर्घ संघर्ष बाकी आहे. एका नव्या प्रगत दिशेने प्रवाहमान होण्याचा प्रयत्न आहे.

एकीकडे अमेरिकेत डोनाल्ड ट्रंम्प यांचा शपथ ग्रहण सोहळा पार पडत असताना दुसरीकडे अमेरिकेतील समस्त महिला वर्गाने मिरवणूक काढून आपल्या राजकारणातील समभागाची जाणीव यानिमित्ताने करून दिली होती. परिणामी ट्रंम्प असं कोणंतही पाऊल उचलत नाहीत, जे महिलांविरोधात असेल.

कोचिंग बाजार नाव मोठं लक्षण खोटं

* बीरेंद्र बरियार ज्योती

बिहारमध्ये सरकारी शाळा आणि कॉलेजांमध्ये शिक्षणाची जी दुरावस्था सुरू आहे, त्यामुळे कोचिंग क्लासेसची अमरवेल खूपच फुलत चालली आहे.

खरंतर कोचिंगच्या फुलण्यामागे सरकारी शिक्षणाला एका षड्यंत्राअंतर्गत पांगळं बनवून ठेवणं आहे. पाटणा विश्व विद्यालयाचे निवृत्त प्रोफेसर जगन्नाथ प्रसाद सांगतात की, जर सरकारी शाळाकॉलेजांत चांगलं शिक्षण दिलं गेलं तर कोचिंग इन्स्टिट्यूट्स वाढलेच नसते. सरकारी शाळाकॉलेजांतील शिक्षक मोठा पगार मिळवूनसुद्धा शिक्षणाच्या बाबतीत निष्काळजीपणा करत असतात आणि तेच शिक्षक खाजगी कोचिंग संस्थांमध्ये जाऊन पूर्ण लक्ष देऊन शिकवतात. अनेक सरकारी शिक्षक तर आपल्या घरातच कोचिंग सेंटर चालवतात आणि चांगली कमाई करतात. सरकारी शिक्षक जितकं मन लावून मुलांना कोचिंग सेंटर्समध्ये शिकवतात, त्यातील ५० टक्के जरी त्यांनी सरकारी शाळा, कॉलेजांत शिकवलं तर मुलांना वेगळ्या कोचिंगची गरजच पडणार नाही.

राज्यात सरकार दरवर्षी शिक्षणावर अब्जावधी रूपये खर्च करते, त्यानंतरही मुलांना उत्तम शिक्षणासाठी कोचिंग सेंटर्सवर राहावं लागतं. बिहारमध्ये २०१५-१६ साली शिक्षणावर जवळ जवळ २२ हजार कोटी रूपये खर्च केले गेले. त्याशिवाय केंद्र शासनही शिक्षणाच्या नावावर वेगळे पैसे देतं. प्राथमिक शिक्षणासाठी ११ हजार कोटी, माध्यमिक शिक्षणासाठी ६ हजार कोटी, विद्यापीठ शिक्षणासाठी ५ हजार कोटी आणि प्रौढ शिक्षणासाठी २५५ कोटी रुपये खर्च केले गेले. इतकी मोठी रक्कम खर्च करुनही राज्यात ज्या वेगाने शिक्षणाची दुरावस्था वाढत चालली आहे. त्यापेक्षाही कितीतरी पटीने शिक्षणाची खाजगी बाजारपेठ फुलत चालली आहे.

स्वप्नं दाखवून लुबाडणूक

सरकारचं मत आहे की राज्यात जवळ जवळ १५०० कोटीपेक्षाही जास्त कोचिंगचा व्यवसाय आहे आणि जवळ जवळ एक लक्ष लोक याचा पुरेपूर फायदा घेत आहेत. कोचिंग उद्योग रेल्वेच्या गँगमनपासून आयएएस अधिकारी बनवण्यापर्यंतची स्वप्नं विद्यार्थ्यांना दाखवतं. यूपीएससी, स्टेट पीएससी, एसएससी, रेल्वे, बँकिंग, मॅनेजमेण्ट, क्लार्क इत्यादी स्पर्धात्मक परीक्षांची तयारी करण्याबरोबरच कम्प्युटर कोर्स आणि इंग्लिश स्पीकिंग कोर्सच्या नावावरही कोचिंग संचालक पैशांमध्ये लोळत आहेत. रेल्वे, बँकिंग, कर्मचारी चयन आयोग इत्यादी परीक्षांची तयारी करणारे जवळजवळ तीन लाख, मेडिकल आणि इंजिनीयरिंगची तयारी करणारी २ लाख आणि प्रशासनिक व मॅनेजमेंट परीक्षांची तयारी करणारे जवळ जवळ ७५ लाख विद्यार्थी दर वर्षी कोचिंग इन्स्टिट्यूट्सच्या भरवशावर परीक्षा पास करण्याचं स्वप्नं पाहातात, जे बिहारच्या कोचिंग संस्थांच्या नेटवर्कला प्रत्येक वर्षी आणखीन मजबूत बनवतात.

विचारण्याची मुभा नाही

कोचिंग सेंटर्समध्ये विद्यार्थ्यांचं वाढतं प्रमाण पाहाता कोटा आणि दिल्लीच्या अनेक संस्थांनीदेखील पाटण्यात आपले सेंटर उघडले आहेत. इंजिनीअरिंग, मेडिकलच्या कोचिंगसाठी ६० हजार ते १ लाख रुपये, मॅनेजमेंट संस्थांमध्ये दाखल्याची तयारी करण्याच्या ऐवजात २५ ते ५० हजार रुपये, बँकिंग स्पर्धांसाठी मार्गदर्शन देण्यासाठी १० ते ३० हजार रुपये, यूपीएससीच्या परीक्षेच्या तयारीच्या नावावर २० ते ४० हजार रुपये, हायस्कूल आणि इंटरमीडिएटच्या परीक्षेत चांगल्या मार्कांनी पास करवण्याच्या टिप्स देण्यासाठी १० ते १५ हजार रुपये कोचिंगची फी वसूल केली जात आहे.

इतकी मोठी रक्कम वसूल केल्यानंतरही अनेक कोचिंग सेंटर्समध्ये विद्यार्थ्यांना प्रश्न विचारण्याची मुभा नाही. शिक्षकांनी जे काही शिकवलं ते विद्यार्थ्यांना समजलं आहे की नाही, याच्याशी कोचिंग संचालकांना काहीच घेणंदेणं नसतं. वर्गात प्रश्न विचारणाऱ्यांना दमदाटी करून बसवलं जातं.

आयआयटीची तयारी करणारा विद्यार्थी मयंक वर्मा सांगतो की त्याने एका प्रसिद्ध कोचिंग सेंटरमध्ये एका प्रसिद्ध शिक्षकामुळे दाखला घेतला होता. पण संपूर्ण कोर्स संपला तरी ते कधीच क्लास घ्यायला आले नाही. बारावी आणि ग्रॅज्युएशनमध्ये शिकणाऱ्या मुलांकडूनच त्यांना शिकवलं गेलं, ही अवस्था आहे कोचिंग सेंटर्सची. या कोचिंग सेंटर्ससाठी ‘नाव मोठं आणि लक्षण खोटं’ ही म्हण अगदी फिट बसते.

शासकीय योजना निष्फळ

अनेक विद्यार्थी आणि त्यांचे पालकदेखील कोचिंग सेंटर्सना यशाचं माध्यम समजतात. आता तर ही अवस्था आहे की आठवीपासूनच मुलांना कोचिंग सेंटरमध्ये दाखल केलं जातं. निवृत्त जिल्हा शिक्षण पदाधिकारी उपेंद्र प्रसाद सांगतात की, हे सत्य आहे की शिक्षणाच्या नावावर बनवलेल्या अनेक योजना फाइलींमधून बाहेरच येत नाहीत ज्यामुळे शेकडो शिक्षण माफिया शिक्षकांच्या वेशात विद्यार्थ्यांना फक्त लुटतच नाहीत, तर त्यांच्या करिअरशीही खेळत आहेत. जर कोचिंग आणि खाजगी शिकवणींमुळेच मुलाचं भविष्य उजळू शकत असेल, तर सरकारी शाळाकॉलेजांवर दरवर्षी अब्जावधी रुपये खर्च करण्याची काय गरज आहे?

बिहारमध्ये ६००० लहानमोठे कोचिंग इन्स्टिट्यूट्स आहेत, ज्यांचं वार्षिक टनओवर १,५०० हजार कोटी रुपयांचं आहे. जवळजवळ ९० हजार लोक कोचिंगच्या व्यवसायाशी जोडलेले आहेत. रेल्वे, बँकिंग, कर्मचारी निवड आयोग इत्यादी परीक्षांचे जवळपास ३ लाख विद्यार्थी आहेत. मेडिकलच्या तयारीसाठी दरवर्षी दीड लाखाहून जास्त आणि इंजिनीअरिंगच्या तयारीसाठी दर वर्षी १ लाख विद्यार्थी प्रयत्न करत असतात. प्रशासकीय आणि मॅनेजमेंट परीक्षांची तयारी करणारेही इतर अनेक विद्यार्थी आहेत. याने एक गोष्ट स्पष्ट होते की पाटण्याच्या कोचिंग संस्थांचं नेटवर्क आणि त्यांची मिळकत किती मोठी आहे.

गेल्या वर्षी फेब्रुवारी महिन्यात कोचिंग संस्थांच्या मनमानी कारभाराच्या विरोधात विद्यार्थ्यांकडे जो रोष उत्पन्न द्ब्राला होता, तो कुठूनही चुकीचा नव्हता. हा रोष अचानक काही अचानक उत्पन्न झाला नव्हता, तर अनेक वर्षांपासून उसळत होता. कोचिंगच्या विद्यार्थ्यांनी पाटण्यातील जवळजवळ ६० कोचिंग संस्थांवर हल्ला करून तोडफोड केली आणि अनेक ठिकाणी आग लावली. कोचिंग संस्थेच्या शिकवण्याच्या पद्धतीबद्दल पडताळणी केला असता त्यांची मनमानी आणि हुकूमशाही वागणुकीच्या अनेक गोष्ट समोर आल्या. कोर्स पूर्ण करण्याच्या ऐवजात कोचिंग संस्थांकडून इंजिनीअरिंग आणि मेडिकलची तयारी करणाऱ्या प्रत्येक विद्यार्थ्यांकडून कोर्सनुसार ६० हजार ते दीड लाख रूपये वसूल केले जातात. जितकं मोठं ब्रॅण्ड असतं, फीही तितकीच मोठी असते.

अंकुश घालणं गरजेचं

कोचिंग संस्थांमध्ये साप्ताहिक, मासिक, त्रैमासिक, सहामाही आणि वार्षिक टेस्ट घेतल्या जातात. एखाद्या टेस्टमध्ये विद्यार्थी नापास झाला तर त्यांच्यावर जास्त लक्ष देण्याऐवजी त्यांना घरातच अभ्यास करण्याचा सल्ला दिला जातो.

मेडिकलची तयारी करणारी विद्यार्थिनी सोनालीचे पिता गोविंद यादव सांगतात की, जर मुलांनी घरातच अभ्यास केला तर त्याला कोचिंगमध्ये पाठवण्याची गरजच काय आहे? मुलांना खास प्रशिक्षण मिळावं म्हणून पालक त्यांना कोचिंग क्लासेसमध्ये दाखल करतात आणि असे हजारो लाखो रूपये खर्च करूनही जर कोचिंगवाले असं म्हणत असतील की घरातच अभ्यास करा, तर मग कोचिंगचा फायदाच काय आहे?

सुपर-३० चे संचालक आनंद कुमार सांगतात की हे सत्य आहे की काही शिक्षण माफिया शिक्षकांच्या वेशात विद्यार्थ्यांना फक्त लुबाडतच नाहीएत, तर त्यांच्या करिअरशी खेळ करत आहेत. अशा लुटारू संस्थांचा विरोध करूनच विद्यार्थ्यांना न्याय मिळवून दिला जाऊ शकतो.

खरंतर कोचिंग संस्थांवर सरकार आणि कायद्याचं कसलंच अंकुश नाहीए. आता जेव्हा यावर गोंधळ माजला आहे तेव्हा मुख्यमंत्री नीतीशकुमारने कोचिंग संस्थांसाठी नवीन धोरण बनवण्याची घोषणा केली आहे. बिहार येथील मानव संसाधन विकास विभागाचे प्रधान सचिव अंजनी कुमार सिंह सांगतात की, सरकारच्या कोचिंग संस्था चालवल्या जाण्याबाबत कसलीच हरकत नाही, पण निरर्थक पैसे घेऊन मुलांना ठकवणाऱ्या संस्थांवर अंकुश घालणं फार गरजेचं आहे.

विद्यार्थ्यांची नाराजी चुकीची नाही

मिर्जा गालिब कॉलेजाचे उपमुख्याध्यापक प्रोफेसर अरूण कुमार प्रसाद सांगतात की कोचिंग संस्था मुलांना रंगीत स्वप्नं दाखवून दाखल तर करून घेतात, पण त्यांना मार्गदर्शन करण्याची जबाबदारी विसरून जातात. प्रतिस्पर्धात्मक परीक्षा डोक्यावर आल्या तरी पाठ्यक्रम अर्धाही संपलेला नसतो. अशात मुलं नाराज होणं स्वाभाविक आहे. हे कुठूनही योग्य नाही की खास शिक्षणाच्या नावावर मोठी फी घेऊन एका बॅचमध्ये ५०० ते १००० मुलांना शिकवलं जावं. कोचिंगची अवस्था तर सरकारी शाळाकॉलेजांपेक्षाही वाईट झाली आहे. जर मुलं शाळाकॉलेजांमध्येच नीट शिकली तर त्यांना खाजगी कोचिंग संस्थांमध्ये दाखला घेण्याची गरजच भासणार नाही.

इथे दुसरे व्यवसायही चालतात

पाटण्यात कोचिंगच्या व्यवसायाबरोबरच इतरही अनेक व्यवसाय चालतात. कोचिंग संस्थांच्या आजूबाजूला मुलांचं आणि मुलींचं वसतिगृह, मेस, पुस्तकांची दुकानं, सलून आणि डबेवाल्यांचा धंदा चांगलाच चालत आहे. पाटणा येथील महेंदू्र, मुसल्लपूर, हाट, खजांची रोड, मखानियां कुआं, नया टोला, मिखना पहाडी, कंकडबाग, चित्रगुप्त नगर, डॉक्टर्स कॉलनी, राजेंद्र नगर इत्यादी परिसरांतील गल्लोगल्लीत कोचिंग सेंटर्स आणि अनेक हॉस्टेल्स आहेत. संपूर्ण शहरात ३०००पेक्षाही जास्त लहानमोठे हॉस्टेल आहेत, ज्यांचा कोट्यवधी रुपयांचा धंदा चालतो.

हॉस्टेलमध्ये दमट आणि खुराड्यांसारख्या लहानलहान खोल्या असतात, जिथे मुलांना २-३ खाटा टाकून दिल्या जातात. अभ्यासासाठी त्यांना खुर्चीटेबलही दिले जात नाहीत. मोकळ्या हवेसाठी चांगल्या खिडक्याही नसतात. बाथरूम आणि टॉयलेटचीही नित्य स्वच्छता केली जात नाही. अरुंद पायऱ्या, भिंती आणि छतावरील निघालेलं प्लास्टर, रंगरंगोटीचं तर नावनिशाणही नसतं. पाण्याची टाकीही स्वच्छ केली जात नाही. कित्येक हॉस्टेलमध्ये तर गार्डही नसतात. राज्य सरकारकडूनही हॉस्टेलच्या रजिस्टे्रशन इत्यादीचा कसलाच नियम नाहीए.

असुरक्षित वातवरण

गर्ल्स हॉस्टेलची अवस्था बघितली तर तिथलं बाहेरील वातावरण फारच गूढ वाटतं. मोडक्यातोडक्या जुन्या घरांच्या खोल्यांमध्ये लाकडी किंवा प्लायवुडचं पार्टीशन करून त्यांना लहान लहान खोल्यांचं रूप दिलं गेलं आहे. दमट खोल्यांमध्ये चांगला प्रकाशही नसतो, की पाणी वा स्वच्छतेची सोयही नसते. खाण्यापिण्याची व्यवस्थाही फारच खराब आहे. खजांची रोड येथे एका मुलीच्या वसतिगृहामध्ये राहाणारी प्रिया सांगते की, ८ बाय ८ फुटाच्या?खोलीमध्ये ३ खाटा ठेवलेल्या असतात आणि खिडकीचं तर तिथे नावनिशाणही नसतं. जेवणासाठी महिन्याचे २ हजार रुपये घेतले जातात आणि नित्कृष्ट दर्जाचा भात आणि पाण्यासारखी डाळ दिली जाते. भाजीच्या रसात बटाटा किंवा फ्लॉवर शोधूनही सापडत नाहीत.

हॉस्टेलच्या संरक्षणाच्या नावावर चारी बाजूने खिडक्या बंद केल्या जातात. कंपाउंड भलं मोठं आणि उंच केलं जातं आणि एक मोठा लोखंडी गेट लावला जातो. मखानिया कुआं येथे वसतिगृहात राहून मेडिकलची तयारी करणारी पूर्णिया येथील रश्मी सिन्हा सांगते की सकाळसंध्याकाळ मुलींची हजेरी लावली जात नाही. मुली, त्यांचे पालक आणि हॉस्टेलच्या संचालकांमध्ये पारदर्शकपणा नसल्यामुळे हॉस्टेलला कायम संशयाच्या नजरेने पाहिलं जातं. अनेक गर्ल्स हॉस्टेलचे संचालक पुरुष असतात, जे मुलींसोबत बऱ्याचदा निर्लज्जपणे वागणूक करतात.

पाटणा येथील सिटी एसपी चंदन कुशवाहा सांगतात की गर्ल्स हॉस्टेलच्या वॉर्डन स्त्रियाच असायला हव्यात. स्थानिक पोलीस स्टेशनचे नंबर हॉस्टेलांमध्ये चिकटवायला पाहिजेत. गर्ल्स हॉस्टेलच्या सततच्या तक्रारी मिळाल्याने आता वेळोवेळी महिला पोलिसांकडून हॉस्टेलच्या पाहणीची सूचना प्रत्येक पोलीस स्थानकाला दिली गेली आहे.

पाटणा येथील श्रीकृष्णापुरी मोहल्ल्यातील मुस्कान गर्ल्स हॉस्टेलची इंचार्ज श्वेता सांगते की त्यांच्या हॉस्टेलमध्ये मेडिकल आणि इंजिनीअरिंगचा अभ्यास करणाऱ्या मुलीच जास्त राहातात. त्यांचा दावा आहे की त्यांच्या हॉस्टेलमध्ये मुलींचं संरक्षण, मेडिकल आणि स्वच्छतेची पूर्ण काळजी घेतली जाते. जर एखाद्या हॉस्टेलच्या वातावरणामुळे मुली आणि पालक संतुष्ट नसतील तर त्यांचा व्यवसाय चालणारच नाही. कोणत्याही बदनामीचा कलंक लागल्यावर हॉस्टेल चालवणं शक्य नाही.

हॉस्टेलमध्ये राहून मेडिकलची तयारी करणारी सुरभी जैन सांगते की तिच्या हॉस्टेलचा बंदोबस्त अगदी व्यवस्थित आहे. संध्याकाळी ८ वाजेपर्यंत कोणत्याही परिस्थितीत हॉस्टेलमध्ये यायचंच असतं नाहीतर वॉर्डन पालकांना याची सूचना देते.

ढाबा, चहा आणि गाकर

कोचिंग सेंटर आणि हॉस्टेलांच्या आजूबाजूला लहानमोठे ढाबे, चहाबिस्किटांची दुकानं, समोसे भजींची दुकानं, पाणीपुरी आणि चाट मसाल्यांच्या हातगाड्या, फळं आणि ज्यूसची बरीच दुकानं उघडली आहेत. घाण आणि उघड्यावर ठेवलेले खाद्यपदार्थ विद्यार्थ्यांच्या आरोग्याला अपाय करत आहेत. कुटुंबापासून दूर राहून कोचिंग संस्थांमध्ये शिकून उत्तम भविष्य घडवण्यासाठी जीवापाड कष्ट करून अभ्यास करणाऱ्या विद्यार्थ्यांना चांगलं जेवणही मिळत नाही. अनेक विद्यार्थी गल्लीचौकांमध्ये बनलेल्या ढाब्यांमध्ये जेवायला मजबूर आहेत, ज्यामुळे ते आजारी पडतात.

पाटण्यातील कंकडबाग मोहल्ल्यात राहून आयआयटीची तयारी करणारा शेखपुरा जिल्ह्यातील मयंक वर्मा सांगतो की कोचिंग सेंटरमधून शिकून घरी परत आल्यावर जेवण बनवण्याची हिम्मत होत नाही. तो पाटण्यात ४ मित्रांसोबत एका भाड्याच्या खोलीत राहातो. तो सांगतो की ढाब्यात एकावेळी जेवायला कमीत कमी ४० रुपये द्यावे लागतात, ज्यात एक प्लेट भात, डाळ, एक भाजी आणि कांदा मिळतो. कधी कधी तो अंडाकरी खातो, ज्यासाठी त्याला ३० रुपये वेगळे द्यावे लागतात. कोचिंग सेंटर्स आणि हॉस्टेलच्या आजूबाजूला मेस आणि ढाबे चालवून त्यांचे मालक स्वत:मालामाल होत आहेत, पण विद्यार्थ्यांना ते शारीरिक आणि मानसिकरीत्या अशक्त करत आहेत.

संरक्षण करणारे बंदूकधारी

कोचिंगच्या व्यवसायात मोठी कमाई आणि वाढत्या प्रतिस्पर्धेमुळे अनेक कोचिंग संचालकांनी आपल्या चारी बाजूला संरक्षणाची एक मजबूत भिंत तयार केली आहे. खाजगी सिक्योरिटी गार्ड्सने घेरलेल्या कोचिंग संचालकांना विद्यार्थ्यांच्या संरक्षणाची कसलीच काळजी नसते. पाटणा विश्वविद्यालयाचे एक प्रोफेसर सांगतात की कोचिंग सेंटर चालवणाऱ्यांना सर्वात जास्त धोका विद्यार्थ्यांचाच असतो. ९५ टक्के कोचिंग सेंटर्समध्ये वेळीच अभ्यासक्रम पूर्ण केला जात नाही, पण फी मात्र आधीच वसूल केली जाते. अशात विद्यार्थ्यांचा रोष होणं स्वाभाविक आहे. दोन वर्षांपूर्वी पाटण्याच्या भिखना पहाडी मोहल्ल्यात जेव्हा विद्यार्थ्यांनी गोंधळ माजवला तेव्हा एका कोचिंग संचालकाच्या संरक्षक गार्डने मुलांच्या गर्दीवर गोळी द्ब्राडली होती ज्यामुळे ५-६ दिवस खूप गदारोळ माजला आणि सगळा अभ्यास ठप्प पडला. शिवाय त्या मोहल्ल्यातील लोकांनाही वेगळ्याच समस्येला सामोरं जावं लागलं होतं.

विद्यार्थीदेखील पालकांना फसवतात

शिक्षणतज्ज्ञ प्रियव्रत कुमार सांगतात की जी मुलं शिक्षणात कमजोर असतात त्यांनाही त्यांचे आईवडील जबरदस्ती मेडिकल किंवा इंजिनीयरिंगच्या कोचिंगला पाठवतात. तर इतर अनेक मुलं उगाच आपल्या मित्रांना पाहून कोचिंग संस्थांमध्ये दाखला घेतात. कोचिंगच्या निमित्ताने मुलामुलींना घरातून बाहेर पडण्याचं जणू लायसन्स मिळतं.

न शिकणारी मुलं आपल्या आईवडिलांना कोचिंगची दुप्पट फी सांगतात, जसं की जर एखाद्या कोचिंगची फी ५० हजार असेल तर मुलगा आपल्या आईवडिलांना त्याचे ७०-८० हजार रुपये सांगतो. अशाप्रकारे तो ५० हजार कोचिंगचे जमा करतो आणि उरलेल्या पैशांनी मज्जा करतो. पुस्तकं आणि वह्यांच्या निमित्तानेदेखील मुलं आईवडिलांकडून पैसे लुबाडत असतात.

त्यामुळे पालकांनाही त्यांच्या मुलांच्या हालचालींवर नजर ठेवायला पाहिजे आणि अधूनमधून कोचिंग सेंटर्समध्ये जाऊन त्यांच्या अभ्यासाची माहिती घेतली पाहिजे.

एकट्या महिला प्रवाशांसाठी अॅप्स

प्रतिनिधी

आपण एखाद्या अशा ठिकाणी हरवला आहात, जिथून आपल्याला परतण्याचा मार्ग माहीत नाहीए, तरीही आपण आपला प्रवास आनंददायक, धाडसी व उत्साहजनक प्रवासात बदलू शकता, पण यासाठी आपल्याकडे स्मार्ट फोन असणे आवश्यक आहे, जो आपल्यापेक्षा जास्त स्मार्ट असेल. हा स्मार्ट फोन सर्वकाही जाणतो, त्यामुळे तो तुमच्या प्रवासात तुमचा उत्तम मित्र सिद्ध होऊ शकतो.

एका क्लिकमध्ये लोक अगदी पिनपासून ते विमानापर्यंत सर्वकाही खरेदी करू शकतात, तिथेच ते देशातील कोणत्याही कानाकोपऱ्यापर्यंत आपल्या प्रवासाची योजना बनवू शकता. जेव्हा पुढच्या वेळी तुम्ही प्रवासाला निघण्याची योजना बनवाल, तेव्हा तुम्हाला कोणा स्काउटची मदत घेण्याची गरज नाही. इथे आपल्याला संपूर्ण ट्रॅव्हल गाइडबाबत सांगितले जात आहे. त्याच्या मदतीने आपण आपल्या प्रवासाचा अनुभव खास बनवू शकता:

1)गुगल अॅप

आपण कुठे जात आहात का? तर गुगल मॅपची मदत घ्या. आपण रिअल टाइम जीपीएस नेव्हीगेशन, ट्रॅफिक, ट्रानझिट आणि लाखो ठिकाणांबाबतच्या माहितीसाठी या अॅपवर अवलंबून राहू शकता. हे अॅप योग्य वेळी माहिती उपलब्ध करून आपणास अपडेट ठेवेल. रिअल टाइम, नेव्हिगेशन, इटीएसह प्रवास सोपा बनवा. यामुळे आपल्या वेळेची बचतही होईल आणि त्याचबरोबर यामुळे आपल्याला योग्य दिशाही कळेल. या अॅपच्या मदतीने प्रवासाची ठिकाणे शोधा, तसेच आपण समीक्षा, रेटिंग, फूड किंवा इंटीरियरच्या फोटोंच्या माध्यमातून श्रेष्ठ ठिकाणांबाबतचा निर्णयही घेऊ शकता. मात्र, आपल्या प्रवासाचे चांगले-वाईट अनुभव जरूर शेअर करा. जेणेकरून इतर प्रवाशांनाही चांगले ठिकाण शोधण्यास मदत मिळेल. आपल्याला ज्या ठिकाणी पुन्हा-पुन्हा जाण्याची इच्छा असेल, ते ठिकाण आपण सेव्हही करू शकता आणि एखाद्या कॉम्प्युटर किंवा डिव्हाइसच्या मदतीने नंतर लगेच शोधू शकता.

2) ट्रॅव्हलयारी

ट्रॅव्हलयारी एक असा ऑनलाइन बस बुकिंग प्लॅटफॉर्म आहे, जो बस टिकिटिंग प्रक्रिया आपल्यासाठी सोपी आणि सुलभ बनवतो. ट्रॅव्हलयारी अँड्रॉइड अॅप प्रतिस्पर्धकाशी मुकाबला करण्यास सक्षम आहे. कारण मँटिजचे कस्टमर रिझर्वेशन सीस्टम (सीआरएस) भारतात ५५ टक्क्यांपेक्षा जास्त बससेवा प्रदातांच्या इन्वेंट्री व्यवस्थेला मजबूत बनवणारा एक प्रमुख प्रौद्योगिकी प्लॅटफॉर्म आहे. आकर्षक ग्राहकसेवा, सहज संपर्क, सीटची गॅरेंटी आणि खासकरून ट्रॅव्हलयारीवर १०० टक्के लाइव्ह बस तिकीट इन्वेंट्रीच्या उपलब्धतेने या उद्योगात मोठया बदलाची नांदी केली आहे आणि यामुळे कंपनीला स्वत:ची एक खास ओळख बनवण्यास मदत मिळाली आहे. आपण या एका अॅपच्या माध्यमातून बस, हॉटेल, टूर पॅकेज, सहजपणे पैसे भरणे आणि अन्य प्रक्रियेबाबत विचार करू शकता.

3) ओयो अॅप

ओयो अॅपने आपणास हॉटेल्समध्ये रूम शोधणे सहजसोपे आणि आनंददायक ठरेल. हे अॅप भारतातील सर्वात मोठया ब्रँडेड हॉटेल्सच्या नेटवर्कद्वारे विकसित केले गेले आहे आणि याद्वारे आपण काही वेळातच हॉटेलची रूम बुक करू शकता. या अॅपवर सूचिबद्ध भारतातील १५० शहरांतील ५० हजारांपेक्षा जास्त रूम्समधून आपल्या आवडीनुसार रूम्सची निवड करू शकता. हे अॅप आपणास रूम बुक करणे, खाण्या-पिण्याची ऑर्डर करणे, कॅबची व्यवस्था आणि आपल्या वास्तव्यासाठी पैशांचे व्यवहार करण्याबाबत सक्षम आहे. या सर्व सुविधा आपल्या स्क्रिनवर उपलब्ध होतात. त्याचबरोबर वास्तव्यासाठी उत्तम सौदे आणि स्वस्त आवास सुविधेसह घराबाहेर राहणे यापूर्वी कधी एवढे सोपे वाटले नसेल. या अॅपवर आपण कमी किंमतीत एसी, टीव्ही, वाय-फाय, स्वच्छ, तसेच नीटनेटक्या रूम यासारख्या सर्व सुविधा मिळवून, घराबाहेर राहण्याचा छान अनुभव मिळवू शकता.

4) जुगनू

जुगनू आपल्याला ४० पेक्षा जास्त शहरांमध्ये स्वस्त, वेगवान आणि सुविधाजनक प्रवासासाठी मदत करेल. आपल्या शहरात स्वस्त भाडयामध्ये सुविधाजनक आणि सुरक्षित प्रवासाचा फायदाही या अॅपद्वारे आपल्याला मिळू शकतो. आपल्याला केवळ एक बटण दाबायचा अवकाश आहे आणि जुगनू चालक काहीच मिनिटांत आपल्या पिकअप लोकेशनवर हजर होईल.

5) जोमाटो

जेवण अशी गोष्ट आहे, ज्यावर पर्यटक सर्वप्रथम लक्ष देतात. त्यानंतरच ते आपल्या ट्रीपला अंतिम स्वरूप देतात. जेव्हा आपण एखाद्या नवीन ठिकाणी जात असाल, तेव्हा आपणाला मार्गदर्शनासाठी एखाद्या जाणकाराची गरज भासते. जोमाटो या सर्व गरजा पूर्ण करतो. हे भोजनासाठी रेस्टॉरन्टचा शोध घेण्याच्या दृष्टीने श्रेष्ठ अॅप आहे. रेस्टॉरन्ट मेन्यू, फोटो, यूजर रिव्ह्यू आणि रेटिंगद्वारे सर्व जाणून घेऊन आपण हा निर्णय घेऊ शकता की आपणाला जेवणासाठी कुठे जायची इच्छा आहे.

अंधश्रद्धेच्या बेड्या तोडाव्या लागतील

* गरिमा पंकज

२०२० हे भारतासह संपूर्ण जगासाठी अतिशय भयावह वर्षाच्या रूपात सरत आहे. अर्थव्यवस्था कोसळल्या आहेत. कोरोना कहरात मृत्यूच्या आकडेवारीत वाढ होत आहे आणि त्याबरोबरच आपल्या प्रियजनांबद्दल लोकांची चिंताही वाढत आहे. कोरोना साथीच्या संकटाने समाजात विज्ञान आणि संशोधनाचे महत्त्व सिद्ध केले आहे. आपल्याला विज्ञान या साथीतून बाहेर येण्याची योजना सांगेल, जेव्हा जगात कोरोना विषाणूची लस विकसित केली जाईल. परंतु तोपर्यंत वैज्ञानिक आणि संशोधक हा व्हायरस कोठून आला, तो कसा पसरला आणि कोणत्या प्रकारचे उपचार त्यावर प्रभावी ठरू शकतात याचा शोध घेण्याचा प्रयत्न करीत आहेत.

जगात जेव्हा-जेव्हा अशा प्रकारचे धोके येतात, मग भले तो साथीचा रोग असो, भूकंप असो, पर्यावरणीय संकट असो की इतर काही, मनुष्याला विज्ञानाचा आधार असतो. जग विज्ञानाच्या मार्गाने जाते, परंतु अशा प्रकारच्या संकटाच्या परिस्थितीतही बहुतेक भारतीय अंधश्रद्धेचा मार्ग स्वीकारतात. धार्मिक चालीरिती, धार्मिक विधी आणि उपवास यांच्याद्वारे संकट समाप्त करण्यासाठी उपाय शोधतात.

वर्ल्ड इकॉनॉमिक फोरमने २००८ मध्ये यंग सायंटिस्ट्स कम्युनिटीची सुरुवात केली होती. आता २०२० मध्ये जगातील १४ देशांतील एकूण २५ तरुण शास्त्रज्ञांचे चेहरे समोर आले आहेत, जे संशोधन व शोधांद्वारे जगाचे रूपडे बदलण्याचे काम करतील. आपणास हे जाणून आश्चर्य वाटेल की या २५ तरुण शास्त्रज्ञांपैकी १४ महिला आहेत, म्हणजेच जगातील महिला विज्ञान आणि संशोधन क्षेत्रात वेगाने पुढे सरकत आहेत, परंतु यामध्ये भारतीय महिला खूपच मागे आहेत.

अंधश्रद्धा आणि भारतीय महिला

भारतीय महिलांविषयी म्हणाल तर हे सर्वश्रृत आहे की भारतीय स्त्रियांना नेहमीच धर्म, ढोंगीपणा आणि अंधश्रद्धा यांच्या बंधनात अडकवण्यात आले. त्यांच्या प्रगत साधणाऱ्या पायांवर नेहमीच धर्माची बंधने घातली गेली. गुन्हेगारी मानसशास्त्रज्ञ आणि समाजसेविका अनुजा कपूर सांगतात, ‘‘जरा विचार करा, महिलांनी या निर्बंधांमुळे आपले अस्तित्व गमावले नाही काय? स्वत:ला बलात्कार, अपहरण किंवा खुनाचा बळी बनवले नाही का? शारीरिक, मानसिक आणि आर्थिक नुकसान नाही झाले का? अंधश्रद्धेमुळेच राम रहीम, चिन्मयानंद आणि आसारामसारखे लोक पुढे आले, ज्यांनी महिलांच्या अंधश्रद्धेच्या प्रवृत्तीचा फायदा उचलून आपला बँक बॅलन्स वाढवला आणि त्यांच्या आयुष्याशी खेळले.

बऱ्याच भारतीय महिला फारशा शिक्षित नसतात, म्हणून त्यांची मने फारशी मोकळी नसतात. जरी ती स्त्री शिक्षित असेल, तरीही ती ज्या समाजात राहते, त्या समाजात तिला तिच्या मनाचा आणि ज्ञानाचा पुरेपूर वापर करण्याची परवानगी नसते. घरात सासू-सासरे असतात, तिथे शेजारी-पाजारीही असतात. प्रत्येकजण तिच्याशी अंधश्रद्धेवर विश्वास ठेवण्याबद्दल बोलतो. प्रत्येकाशी लढण्यास आणि आपला मुद्दा कायम ठेवण्यास तिला इतका वेळ किंवा धैर्य नसते. परिणामी तिला सर्वकाही स्वीकारावे लागते.

तसंही स्त्रिया पटकन फसवणूकीत अडकतात आणि त्यामागील कारण त्यांचे भावनिक होणे आहे. त्यांना मूर्ख बनविणे सोपे आहे. जरी त्या शिकलेल्या असल्या तरीही त्या ढोंगीपणामध्ये लवकर अडकतात. आपण पहा, बाजारपेठा स्त्रियांच्या कपडयांनी आणि दागिन्यांनी सुशोभित मिळतील, परंतु पुरुषांच्या वस्तू कमी प्रमाणात विकल्या जातील. महिला सर्वाधिक हमखास खरेदीदार आहेत. यामागील कारण म्हणजे त्यांच्यामध्ये मोठया प्रमाणात स्विकारभावाची इच्छा असते. कुठे न कुठेतरी दागदागिनेसारख्या वस्तू विकत घेऊन आणि आपला मेकअप करुन त्या सुंदर दिसू इच्छितात. त्यांना वाटते की असे केल्याने त्यांना स्विकारले जाईल. त्या विसरतात की ही स्वीकृतीची भावना कपडयांमधून, शिक्षणाद्वारे किंवा फॅशनमधून नव्हे तर आतून येते. अशाचप्रकारे त्या प्रथा व संस्कार निभावून समाजात आपली मान्यता वाढवू इच्छितात. पण याचा परिणाम खूप वाईट निघतो.

अंधश्रद्धा भीती निर्माण करते

आयुष्य अधिक चांगले कसे जगावे हे आपल्याला समजून घेतले पाहिजे. अंधश्रद्धा आणि त्यातून उद्भवलेल्या भीतीपासून मुक्त कसे व्हावे. आपल्या समाजात अंधश्रद्धेने रूढी-प्रथांच्या माध्यमातून आपली मुळे खोलवर रुजवली आहेत. एक स्त्री आजारी आहे, तिच्या शरीरात त्राण नाही, तरीही तिला भूकेले राहून उपवास करावे लागतात. करवाचौथ ही एक अशी प्रथा आहे, जिच्यानुसार एक स्त्री दिवसभर आपल्या तोंडात अन्नाचा एक दाणाही घेवू शकत नाही. या प्रथेच्या मागे लपलेल्या अंधश्रद्धेने लोकांच्या मनात भीती भरुन टाकली आहे की जर स्त्रीने उपवास तोडला असेल तर तिचे सौभाग्य हिरावेल. अंधश्रद्धेची ही भीती बहुतेक वेळा स्त्रियांच्या जीवनावर भारी पडते. अशा परिस्थितीत हे महत्वाचे आहे की आपण कोणत्याही प्रथेला बुद्धीने समजून घ्यावे. आपण शिक्षणाद्वारे मिळवलेल्या ज्ञानाचेदेखील चिंतन करावे, तरच आपली मेंदूची कवाडं उघडतील आणि आपण या भीतीपासून मुक्त होऊ.

त्याचप्रमाणे कोणत्याही समस्येचे व्यावहारिक निराकरण शोधले पाहिजे. कुटुंबाच्या आनंदासाठी काही सांस्कृतिक प्रथा निभवा. परंतु याच्याशी संबंधित भीतीला मनात थारा देऊ नका. स्वत:च्या मनामध्ये आत्मविश्वास वाढवण्याचा प्रयत्न करा. नवीन मार्ग शोधा. अशी कोणतीही समस्या नाही, जिचे निराकरण उपलब्ध नाही. हृदयाच्या जाळयात अडकू नका. हृदय आपल्याला अंधविश्वासावर विश्वास ठेवण्यास प्रेरित करते, तर मन योग्य मार्ग दाखवते, शोध करण्याचा आणि रस्ता शोधण्याचा मार्ग दर्शविते. केवळ मनानेच हृदयाला हरवू शकतो. समाजातल्या ज्या गोष्टी योग्य वाटतील, त्याच गोष्टी पाळाव्यात.

उदाहरणासाठी कोव्हिड -१९चे घ्या. यावेळी सकारात्मक विचार ठेवणे महत्वाचे आहे. खबरदारी घ्यावी. पण यामागे वेडे होऊ नये. इच्छाशक्तीने रिकव्हरी सुलभ होते. स्वत:वर विश्वास असावा, अंधश्रद्धा असू नये.

मेंढरांच्या कळपागत आहे अंधश्रद्धा

आपण लोकशाही समाजात राहतो आणि प्रत्येकाला त्याच्या मनातील विचार बोलण्याचा अधिकार आहे. लोक आपल्या या अधिकाराचा फायदा घेतात आणि बोलतात. परंतु हा विचार करित नाहीत की ही गोष्ट संशोधनावर आधारित आहे की नाही. आपण आपला मुद्दा स्टिरिओटाइप करतो. हे सांगायला विसरतो की ही वैज्ञानिक बाब नाही तर आपले विचार किंवा इतर लोकांकडून ऐकलेली गोष्ट आहे. लोकांनी आपले म्हणणे ऐकावे व आपल्याला ज्ञानी समजावे अशी आपली इच्छा असते. आपल्या समाजाची आणि राजकारणाची अशीच परिस्थिती आहे. आज शिक्षित नसलेले अर्ध्याहून अधिक लोक देश चालवत आहेत.

तसेच शिक्षण आपल्याला किती बुद्धिमान बनवते हेदेखील विचार करण्यासारखे आहे. आपण शिकून ज्ञान तर घेतो, परंतु जोपर्यंत आपण ते योग्य अर्थाने ग्रहण करत नाहीत, मनापासून स्वीकारत नाही तोपर्यंत त्याचे महत्त्व नाही.

जोखीम घेऊ इच्छित नाही

जोखीम घेण्यास लोक घाबरतात. त्यांना जोखीम घेण्याची भीती वाटते. अर्थात जिथे भीती आहे, तेथे अंधश्रद्धा आहे. आपण शिक्षित असलात तरीही आपण अंधश्रद्धाळू असू शकता, कारण आपण अशा समाजात राहता, जेथील लोक अंधश्रद्धाळू आहेत. ते तुम्हालाही अंधश्रद्धाळू बनवण्याचा प्रयत्न करतात. आपण आजारी आहात, मूल होत नाही किंवा पतीशी भांडण होत आहे तेव्हा लोकांचे सल्ले मिळू लागतात, ‘त्या बाबांकडे जा आणि जादूटोणा करा,’ ‘सोळा सोमवार उपवास करा,’ ‘मंदिरात ५१ हजार अर्पण करा,’ ‘विधी करा’ इ. लोकांकडे हजारो कथा असतात हे ऐकवायला की समस्या कोठे व कशी दूर झाली किंवा कृपादृष्टी झाली.

अशा परिस्थितीत आपण हे समजून घेणे महत्वाचे आहे की आपण सुशिक्षित आहात तर स्वत:साठी, केवळ स्वत:चा व्यवसाय चालवण्यासाठी किंवा पैसा कमवण्यासाठी नाहीत. शिक्षणाचा परिणाम आपल्या विचारसरणीत आणि वागण्यातही दिसून यावा. अंधश्रद्धाळू असल्याने आपण आपल्या व्यक्तिमत्त्वाचे किंवा कुंटुंबाचे नुकसान करीत असल्यास हे चुकीचे आहे. आपले ज्ञान वापरा. डोळे बंद करून ढोंगीपणा आणि जादूटोण्यावर विश्वास ठेवणे निंदनीय आहे. एक अंधश्रद्धाळू व्यक्ति खरंच वेडगळ व्यक्तिमत्त्व बनते, जे फक्त एकाच गोष्टीवर विश्वास ठेवू लागते. म्हणून असे बनणे टाळा.

बाबांच्या ढोंगीपणाची सत्यता ओळखा. लोकांशी बोला, नवीन शोध करा आणि आपली समस्या टाळण्यासाठी मार्ग शोधा. आपल्याकडे कोव्हिडसारख्या समस्या हाताळण्याचे अनेक मार्ग आहेत. आज भारतातदेखील अशा काही स्त्रिया आहेत, ज्या या दिशेने आपले मार्गदर्शन करीत आहेत.

ही लढाई जिंकण्यासाठी भारताच्या या ५ महिला (डॉक्टर, आयएएस, वैज्ञानिक) कोव्हिड -१९ विरुद्ध लढयाचं नेतृत्व करत आहेत आणि आठवडयातून सातही दिवस चोवीस तास काम करीत आहेत.

प्रीती सुदान

आंध्र प्रदेश कॅडरच्या १९८३ बॅचच्या आयएएस अधिकारी सुदान या सहसा रात्री उशिरा आपल्या कार्यालयाबाहेर निघताना दिसून येतात. त्या आरोग्य व कुटुंब कल्याण मंत्रालयाच्या सचिव आहेत. त्या रोगाचा प्रसार रोखण्यासाठी, सरकारची धोरणे राबविण्यासाठी सर्व विभागांशी समन्वय साधण्याचे काम करीत आहेत. त्या राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांसह तयारीच्या नियमित आढाव्यातदेखील सामील आहेत.

2) डॉ निवेदिता गुप्ता

इंडियन काउन्सिल ऑफ मेडिकल रिसर्चच्या (आयसीएमआर) ज्येष्ठ वैज्ञानिक डॉ. निवेदिता गुप्ता देशासाठी उपचार आणि चाचणी प्रोटोकॉल तयार करण्यात व्यस्त आहेत.

3) रेणू स्वरूप

स्वरूप गेल्या ३० वर्षांपासून विज्ञान आणि तंत्रज्ञान मंत्रालयाच्या बायोटेक्नॉलॉजी (डीबीटी) मध्ये कार्यरत आहेत. एप्रिल २०१८ पर्यंत, त्यांना वैज्ञानिक ‘एच’ हे पद मिळाले होते, जे एक कुशल वैज्ञानिक असल्याची ओळख आहे. त्यानंतर त्यांची सेक्रेटरी म्हणून नियुक्ती झाली होती. रेणू आता कोरोना विषाणूची लस विकसित करण्याच्या संशोधनात गुंतली आहे.

4) प्रिया अब्राहम

प्रिया अब्राहम सध्या आयसीएमआरशी संलग्न असलेल्या नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ व्हायरोलॉजी(एनआयव्ही) पुणेच्या प्रमुख आहेत. कोव्हिड-१९ साठी सुरुवातीला एनआयव्ही हे देशातील एकमेव चाचणी केंद्र होते.

5) बीला राजेश

तामिळनाडूच्या आरोग्य सचिव या नात्याने राज्यातील आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी राजेश सगळयात अग्रणी राहिल्या. नुकतीच त्यांनी पोस्ट केली की विषाणू कोणालाही प्रभावित करू शकतो. एकमेकांबद्दल संवेदनशील रहा आणि कोव्हिड १९ विरूद्ध एक समन्वित लढा द्या. तसे तामिळनाडू सरकारने अलीकडेच डॉ. बीला राजेश यांना राज्याच्या आरोग्य सचिव पदावरून काढून वाणिज्य कर व नोंदणी विभागाच्या सचिव पदावर नियुक्त केले आहे.