* बृहस्पती कुमार पांडे
अनेकदा आपल्या कुटुंबाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी आपल्याला अधिक पैशांची गरज भासते, ज्यासाठी आपल्याकडे एकतर चांगली नोकरी किंवा चांगला व्यवसाय असावा. या दोन गोष्टी आपल्याजवळ नसतील तर आपल्या शरीराला जेवढ्या वेदना होतात त्यापेक्षा जास्त वेदना देऊन काम करावे लागते. जे खाजगी किंवा कमी पगाराच्या नोकऱ्यांमध्ये किंवा मजूर म्हणून काम करतात त्यांच्यामध्ये या परिस्थिती अधिक प्रचलित आहेत. अशा परिस्थितीत काही वेळा या लोकांना इच्छा नसतानाही ओव्हरटाईम म्हणजेच निर्धारित मर्यादेपेक्षा जास्त काम करावे लागते. अशा परिस्थितीत योग्य विश्रांती आणि खाण्याच्या सवयींची काळजी न घेतल्यास ते आरोग्यासाठी हानिकारक ठरू शकते.
संजय एका प्लॅस्टिकच्या कारखान्यात पाच हजार रुपये पगारावर काम करत होता. हा पगार त्यांच्या सहा जणांच्या कुटुंबासाठी अपुरा होता. संजय रोज सकाळी ८ ते सायंकाळी ५ या वेळेत कारखान्यात काम करायचा, मात्र पगार कमी असल्याने तो ओव्हरटाईमही करू लागला. ओव्हरटाईममुळे तो संध्याकाळी 5 ऐवजी रात्री 10 वाजता कारखाना सोडू शकला. यामुळे त्यांना अतिरिक्त उत्पन्न मिळू लागले, ज्यामुळे त्यांच्या कुटुंबाचा खर्च सहज भागवता आला. मात्र ओव्हरटाईममुळे त्यांच्या खाण्याच्या सवयी अकाली बनल्या आणि सकस आहार न मिळाल्याने त्यांच्या शरीराला पोषण मिळत नव्हते. ओव्हरटाईम काम केल्यामुळे त्याला पुरेशी झोप लागत नव्हती, त्यामुळे त्याला अनेकदा थकवा जाणवत होता.
एके दिवशी जास्त कामामुळे आणि पुरेशी झोप न मिळाल्याने संजयला मशीनवर काम करताना झोप लागली, त्यामुळे त्याच्या दोन्ही हातांची बोटे मशीनमध्ये अडकली आणि त्याला दोन्ही हातांची बोटे गमवावी लागली.
बँकेत काम करणाऱ्या सुरेशचीही तीच अवस्था आहे. बँकेचे खाते काढण्यासाठी बँकेचे काम संपल्यानंतरही ते अनेकदा रात्री उशिरापर्यंत काम करत असतात. काही दिवसांपासून ते कामाच्या ताणामुळे अस्वस्थ वाटू लागले होते. एके दिवशी बँकेतून सुटी घेऊन सुरेशने आपली समस्या डॉक्टरांना सांगितली आणि आवश्यक तपासण्या केल्यानंतर डॉक्टरांनी त्याला उच्च रक्तदाबाचा त्रास असल्याचे सांगितले. याचे कारण कामाचा अतिरेक असल्याचे सांगण्यात आले. डॉक्टरांनी सुरेशला आपल्या मनावर ऑफिसच्या कामाचे ओझे होऊ देऊ नये आणि काही दिवस सुट्टी घेऊन चांगल्या ठिकाणी जाण्याचा सल्ला दिला, जेणेकरून त्याचा उच्च रक्तदाब बऱ्याच अंशी आटोक्यात येईल. डॉक्टरांनीही त्यांना कामाचा बोजा ठराविक कालावधीसाठीच शरीरावर टाकण्याचा सल्ला दिला.
कामवासना कमी होऊ शकते
उत्तर प्रदेश बस्ती येथील वैद्यकीय महाविद्यालयातील मानसिक आणि लैंगिक रोगांचे तज्ज्ञ डॉ. मलिक मोहम्मद अकमलुद्दीन म्हणतात की, एखाद्या व्यक्तीच्या क्षमतेपेक्षा जास्त काम केल्यामुळे त्याला पुरेशी झोप येत नाही. याशिवाय त्याचा आहारावरही परिणाम होतो. जास्त कामामुळे त्याचा शारीरिक संबंधांवर वाईट परिणाम होतो, कारण कामाच्या अतिरेकीमुळे व्यक्ती आपल्या कुटुंबाला आणि जोडीदाराला पूर्ण वेळ देऊ शकत नाही. त्याच वेळी, जास्त कामामुळे शारीरिक आणि मानसिक थकवा माणसामध्ये कामवासना कमी होतो, ज्यामुळे तो आपल्या जोडीदाराला संतुष्ट करू शकत नाही आणि अंथरुणावर लवकर थकून जातो.
शरीर रोगांचे घर बनू शकते
जिल्हा रुग्णालय, बस्तीचे डॉक्टर डॉ. व्ही.के. वर्मा यांच्या म्हणण्यानुसार, निर्धारित मर्यादेपेक्षा जास्त काम केल्यास ते आपल्या आरोग्यासाठी घातक ठरू शकते, त्यामुळे सर्व प्रकारचे आजार शरीरात बळावतात. यामध्ये उच्च रक्तदाब, हृदयविकार, अल्सर आदी समस्या वाढतात. अशा परिस्थितीत एखादी व्यक्ती आजारी पडू शकते, ज्यामुळे त्याच्या कार्यक्षमतेवरच परिणाम होत नाही, तर आजारामुळे त्याला आर्थिक संकटालाही सामोरे जावे लागते.
डॉक्टर वर्मा सांगतात की, माणसाने कामाच्या दरम्यान शरीराला विश्रांती देण्यासाठी मध्ये ब्रेक घ्यावा, जेणेकरून स्नायूंना योग्य आराम मिळेल. तसेच, कामाच्या दरम्यान, एखाद्या व्यक्तीने पोषक, प्रथिने आणि जीवनसत्त्वे समृध्द अन्न घ्यावे, जेणेकरून शरीर कमजोर होणार नाही. या गोष्टी लक्षात ठेवल्यास व्यक्ती आजारांपासून सहज दूर राहू शकते.
जास्त कामामुळे मानसिक आजार होऊ शकतात
डॉक्टर मलिक मोहम्मद अकमलुद्दीन यांच्या मते, कामाच्या अतिरेकीमुळे अनेकदा आपण मानसिक आजारांना बळी पडतो. कधीकधी कामाचा ताण इतका वाढतो की आपला रक्तदाब वाढतो आणि आपण उच्च रक्तदाबाचे बळी होऊ शकतो. या स्थितीत आपण जी औषधे घेतो ती काही वेळा या समस्येवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी आयुष्यभर घ्यावी लागतात. अशा स्थितीत माणसाने सकाळी उठून व्यायाम केला पाहिजे आणि मनावर कोणत्याही प्रकारचे दडपण आणू नये. अनियमित आणि चरबीयुक्त पदार्थ, फास्ट फूडसारख्या गोष्टी टाळा. या सर्व गोष्टी उच्चरक्तदाबापासून व्यक्तीचे संरक्षण करण्यासाठी उपयुक्त ठरतात.
थकवा दूर करण्यासाठी अल्कोहोल
डॉक्टर अकमलुद्दीन सांगतात की, कामाचा थकवा दूर करण्यासाठी लोक औषधांचा अवलंब करतात, ज्यामुळे त्यांचे कुटुंब उद्ध्वस्त होतेच पण त्यांच्या आरोग्यावरही वाईट परिणाम होतो. अशा परिस्थितीत काही वेळा काम करताना दारू पिणे एखाद्या मोठ्या अपघाताचे कारण बनू शकते. ही परिस्थिती टाळण्यासाठी व्यक्तीने मधेच शरीराला आवश्यक विश्रांती दिली पाहिजे आणि भरपूर पाणी प्यावे, जेणेकरून तो थकणार नाही आणि नशेपासून दूर राहील.
डॉ. अकमलुद्दीन म्हणतात की जास्त धूळ, धूर आणि प्रदूषित वातावरणात काम केल्याने आपल्या फुफ्फुसांवर आणि शरीराच्या इतर अवयवांवरही परिणाम होतो, ज्यामुळे अनेक गंभीर आजार देखील उद्भवू शकतात.
बस्ती जिल्ह्यातील दलित समाजातील रहिवासी असलेला मोनू उत्तर प्रदेशातील फिरोजाबाद जिल्ह्यातील एका बांगड्यांच्या कारखान्यात काम करत असे. एके दिवशी त्यांना खूप ताप आला, त्यानंतर खोकल्याचा त्रास सुरू झाला. सुरुवातीच्या दिवसांत मोनूने याकडे दुर्लक्ष केले, पण कामाच्या दरम्यान जेव्हा त्याला अशक्तपणा आणि थकवा जाणवू लागला तेव्हा त्याने डॉक्टरांचा सल्ला घेतला. मोनूची आवश्यक तपासणी केल्यानंतर डॉक्टरांनी सांगितले की, गजबजलेल्या आणि प्रदूषित भागात काम केल्यामुळे, टीबीची लागण झालेल्या व्यक्तीच्या संपर्कात आल्याने त्याला टीबीची लागण झाली. काही दिवसातच मोनूचे वजन निम्मे झाले आणि त्याची नोकरी गेली. त्यानंतर डॉक्टरांच्या सल्ल्याने त्यांनी टीबी बरा करण्यासाठी औषधे घेणे सुरू ठेवले आणि अखेर त्यांचा टीबीचा आजार बरा झाला.
या संदर्भात डॉ. व्हीके वर्मा सांगतात की, लोक अनेकदा गजबजलेल्या आणि प्रदूषित भागात काम करतात जेथे त्यांचे अन्नही प्रदूषित होते. अशा परिस्थितीत पोटात व्रण आणि यकृताचे अनेक आजार उद्भवू शकतात. डॉक्टर वर्मा यांच्या मते, व्यक्तीने कामाच्या दरम्यान जेवणाच्या स्वच्छतेकडे विशेष लक्ष दिले पाहिजे, जेणेकरून पोटाचे आजार टाळता येतील.
ते म्हणतात की माणसाने त्याच्या क्षमतेनुसार काम केले पाहिजे आणि शरीराला विश्रांती देण्यासाठी कामाच्या दरम्यान ब्रेक घेण्यास विसरू नये. तसेच, कामाचा ओव्हरलोड टाळण्यासाठी आवश्यक व्यायाम आणि आहाराकडे विशेष लक्ष दिले पाहिजे. शारीरिक थकवा दूर करण्यासाठी मादक पदार्थ घेऊ नयेत. तरच आपण कामाच्या ताणामुळे होणारे आजार टाळू शकतो आणि आपले कुटुंब सुखी ठेवू शकतो.
