परदेश प्रवास

कथा * सुनीत भाटे

‘‘मॅडम, प्रिन्सिपल सरांनी तुमचं काम संपल्यावर त्यांना भेटून जा म्हणून सांगितलंय.’’

शाळेच्या शिपायानं हा निरोप सांगताच अवनीला काळजी लागली. का बरं बोलावलं असेल? मागची एक कडवट आठवण अजून तिच्या मनातूनच गेली नव्हती…त्यांनी अप्रत्यक्षपणे तिच्यावर तिच्या कामावर ताशेरे ओढले होते.

शेवटचा पिरियड संपवून अवनीनं घाईघाईनं आपलं सामान आवरलं अन् ती भराभर चालत सरांच्या ऑफिसकडे निघाली.

वाटेत नलिनी भेटली. ‘‘इतक्या घाईनं कुठं निघाली?’’ तिनं विचारलं.

‘‘प्रिन्सिपल सरांनी भेटायला बोलावलंय…’’

‘‘अरेच्चा? मग त्यात एवढं घाबरण्यासारखं काय आहे?’’

‘‘मला…भीती वाटते त्यांची…’’

‘‘अवनी, तू पण ना…जा. भेटून ये, मी निघते.’’

अवनीनं सरांच्या ऑफिसच्या दारात उभं राहून विचारलं, ‘‘मे आय कम इन सर?’’

‘‘या, या, अवनी…’’

‘‘बसा…कॉफी घेणार?’’

अवनी संकोचली, कशीबशी म्हणाली, ‘‘चालेल.’’

‘‘यावेळी तुमच्या वर्गातल्या सर्वच मुलांचे मार्क्स उत्तम आहेत…म्हटलं, तुमचं अभिनंदन करावं.’’

‘‘थँक्यू सर.’’

‘‘सध्या स्टाफरूमध्ये पगारवाढीसाठी कुणाचं नावं चर्चेत आहे?’’

‘‘सर, सगळेच एकमेकांचे नाव घेत असतात.’’

‘‘असं होय? बरं, ते जाऊ दे…तुमच्याकडे तुमचा पासपोर्ट असेल ना?’’

‘‘नाही…नाहीए सर,’’ कशीबशी अवनी म्हणाली.

‘‘तर मग करून घ्या. यंदा टीचर्सचं जे डेलिगेशन जर्मनीला जाणार आहे, त्यासाठी तुमचं नाव पाठवायचं माझ्या मनात आहे म्हणून तुम्ही पासपोर्ट लवकर बनवून घ्या.’’

‘‘ओ. के. सर.’’

‘‘परदेश प्रवासाची तयारीही सुरू करा.’’

अवनीचा स्वत:च्या कानांवर विश्वास बसेना. तिनं जरा निरखून सरांच्या चेहऱ्याकडे बघितलं.

६०-६५ वर्षांचे प्रिन्सिपल सर शर्ट पॅन्ट अन् कोट, टायमध्ये होते. सोनेरी फ्रेमचा चष्मा लावलेला. अवनीला एकदम तिचे वडिल आठवले.

‘‘सर, कधी जावं लागेल?’’

‘‘अजून नक्की तारीख आलेली नाहीए…पण ही मिटिंग सहसा मार्चच्या शेवटच्या आठवड्यात असते.’’

अवनीला आपला आनंद लपवता आला नाही.

‘‘अरे हो, एक महत्त्वाची गोष्ट सांगायला विसरलो, ‘भारतीय स्त्रियांची सार्वत्रिक आगेकूच’ या विषयावर एक छानसं आर्टिकल तयार करा. त्या लोकांना भारतीय स्त्रीच्या प्रगतीविषयी, पर्यायानं देश किती पुढे गेलाय याविषयी कळायला हवं.’’

‘‘दोन तीन दिवसातच आर्टिकल तयार करून मी तुम्हाला आणून देते सर.’’

‘‘घाई नाहीए…आठवडाभरही वेळ घ्या. पण ठसठशीत उदाहरणं देऊन, व्यवस्थित आकडेवारी देऊन आर्टिकल लिहा. मी सुगंधालाही सांगतो. तिच्या आर्टिकलमध्ये  काही वेगळं अन् महत्त्वाचं वाटलं तर ते ही तुमच्या आर्टिकलमध्ये घालून एक उत्तम आर्टिकल तयार करू. तेच तुम्ही वाचून दाखवाल.’’

‘‘होय सर.’’

‘‘ठीक आहे. तुम्ही जाऊ शकता. पण पासपोर्टचं मात्र लवकरात लवकर बघा.’’

‘‘थँक्यू सर.’’

आपलं परदेशी जाण्याचं स्वप्नं इतक्या लवकर पूर्ण होईल असं अवनीला कधी   वाटलं नव्हतं. तिचा आनंद मनात मावत नव्हता. प्रिन्सिपल साहेबांच्या ऑफिसमधून बाहेर पडताच तिनं आपला आनंद शेयर करण्यासाठी हर्षदला, नवऱ्याला मेसेज टाकला की तिला घाईनं पासपोर्ट काढून घ्यायला हवाय. या वर्षी शाळेकडून जर्मनीला जाणाऱ्या डेलिगेशनमध्ये तिची निवड झाली असून तिला जर्मनीला जावं लागणार आहे.

हर्षदनं ताबडतोब उत्तर पाठवलं, ‘‘काळजी करू नकोस, पासपोर्टचं काम नक्की होईल.’’

आपल्या पहिल्या वहिल्या परदेश प्रवासाची कल्पनाच अवनीला रोमांचित करत होती. आनंदानं तिचा चेहरा फुलला होता. आपल्याला पंख फुटले असून आपण पक्ष्याप्रमाणे ढगात उडतोय असं तिला वाटत होतं.

तीस वर्षांची अवनी मध्यमवर्गीय कुटुंबातली मुलगी होती. अभ्यासात प्रथमपासूनच हुषार होती. पहिला नंबर कधी सोडला नव्हता. इंग्रजी साहित्यात एम.ए. केल्यावर तिला एका इंटरनॅशनल स्कूलमध्ये इंग्रजीची लेक्चरर म्हणून नोकरी मिळाली होती. तिचं शिकवणं छान होतं. जीव तोडून ती आपलं काम करायची. त्यामुळे शाळेत तिचं नाव चांगलं होतं. स्टाफरूमच्या डर्टी पॉलिटिक्स अन् ग्रुपीझमपासून ती लांबच असायची.

इंटरनॅशनल स्कूल असल्यामुळे शाळेत परदेशी विद्यार्थी बरेच असायचे. त्या मुलांना बघून तिला आपलं परदेश प्रवासाचं स्वप्नं आठवायचं, पण ते असं अवचित अन् इतक्या तडकाफडकी पूर्ण होईल असं तर तिला वाटलंच नव्हतं.

ती मोबाईल पर्समध्ये ठेवत होती, तेवढ्यात पुन्हा नलिनीच समोर आली. तिच्याकडे प्रश्नार्थक मुद्रेनं बघत तिनं प्रश्न केला, ‘‘का बरं बोलावलं होतं सरांनी?’’

‘‘काही नाही…यंदा क्लासचा रिझल्ट फार छान आलाय…त्याप्रित्यर्थ अभिनंदन केलं त्यांनी.’’

‘‘ओ. के.’’

ती घाईघाईनं घरी पोहोचली. मनात तुडुंब आनंद भरलेला होता, त्यामुळे आज थकवा वगैरे काही वाटत नव्हता. तिनं हर्षदच्या आवडीचा स्वयंपाक करून ठेवला. मग छान फ्रेश होऊन सुंदर नवी साडी नेसली. थोडा मेकअप केला. लिपस्टिक लावून आरशात बघितल्यावर स्वत:वरच खुष झाली. तेवढ्याच डोअरबेल वाजली. तिनं दार उघडलं.

तिला अशी छान नटलेली बघून हर्षद दचकला…‘‘कुठं बाहेर जायचंय का? मी फार दमलोय. आधी एक कप गरम चहा पाज. मग बघूयात.’’

‘‘नाही हो, जायचं कुठंही नाहीए. मी तर अशीच आवरून बसलेय.’’ तिनं त्याला आश्वस्त केलं.

शाळेतून येतानाच अवनीनं हर्षदच्या आवडीचे समोसे आणले होते. ते तिनं मायक्रोव्हेवमध्ये गरम करून घेतले. गरम चहासोबत गरमागरम समोसे बघून हर्षद आनंदला.

हसून म्हणाला, ‘‘अच्छा, तर तुझ्या जर्मनी ट्रिपबद्दल मला ट्रीट दिली जातेय तर? बरं मला सांग, तुला पासपोर्ट कधीपर्यंत हवाय?’’

‘‘तसा बराच वेळ आहे. सर म्हणाले आहेत, मीट मार्च महिन्यांत असते.’’

‘‘ठीकाय, मी ऑनलाइन फॉर्म भरून देतो. जेव्हा त्यांच्याकडून सूचना येईल, तेव्हा तुला एक दिवस रजा घ्यावी लागेल. सगळी सर्टिफिकेट्स आणि पेपर्स घेऊन पासपोर्ट ऑफिसला जावं लागेल. तिथं बराच वेळ लागतो.’’

‘‘ठीक आहे. तुम्ही म्हणाल तेव्हा सुट्टी घेईन.’’

‘‘किती दिवसांसाठी जायचंय?’’

‘‘अजून त्यांनी तेवढं सविस्तर सांगितलं नाही.’’

हर्षद थोडा उदास होऊन म्हणाला, ‘‘मी परदेश प्रवासाची स्वप्नंच बघत बसलोय अन् तू फुर्र..कन उडणार आहेस.’’

आपल्याच आनंदात मग्न असलेल्या अवनीनं त्याच्या बोलण्याकडे लक्षच दिलं नाही.

‘‘बरं का, आपल्याला एक स्ट्रोलर बॅग विकत घ्यावी लागेल…शिवाय एक मोठी नवी पर्स…’’

‘‘हो, हो…घेऊयात. तू एक यादी करायला घे. त्याप्रमाणे आपण हळूहळ सगळी खरेदी करूयात.’’

‘‘अजून काय लागेल?’’

‘‘बाई गं, मी तर अजून परदेशी गेलो नाहीए. तू तुझ्या शाळेतच चौकशी कर. चांगली माहिती मिळेल.’’

अवनी अजूनही मनानं जर्मनीतच होती. तिनं इंटरनेटवरून माहिती काढली,

‘‘हर्षद, त्यावेळी जर्मनीत तर कडाक्याची थंडी असेल, मला ओव्हरकोटही घ्यावा लागेल.’’

‘‘तो फार महाग पडेल गं! शिवाय नंतर तो इथं नुसताच पडून राहील.’’

‘‘ते ही खरंच आहे म्हणा.’’

‘‘माझा तर कोट ही लग्नातलाच आहे, खरं तर त्याच्याही आधीचाच…तोही पार कामातून गेलाय.’’

हर्षदला ओशाळल्यासारखं झालं. तो थोडा चिडचिडल्यासारखा झाला होता. थोडा नाराज होऊन म्हणाला, ‘‘आधी अकाउंटला किती पैसे आहेत ते बघायला हवं. त्यानंतर खरेदीचं बघावं लागेल. आजच गावाकडून आईचा फोन आला होता. बाबांनी अंथरूण धरलंय, म्हणून एकदा येऊन बघून भेटून जा. राधा दर महिन्याला येते. गरजेचं सामान देऊन जाते. जावईबापू फारच भले आहेत. तिला कुठल्याही गोष्टीला नाही म्हणत नाहीत.’’

अवनीचा मूड एकदम बिघडला. तिनं नाराजीनं डोळे मिटून घेतले.

‘‘झोपलीस का गं?’’ त्यानं विचारलं.

हर्षदची झोप उडाली होती. आधी तयारीसाठी इतका खर्च अन् मग तिथं शॉपिंगसाठी पैसे…खर्चच खर्च…कसं जमवायचं सगळं?

अवनीनं डोळे मिटून घेतले होते. पण मनात विचार सुरूच होते. ओव्हरकोट कुणाकडून तात्पुरता मागून घेता येईल. इतर गोष्टींचा विचार करायला हवा…

हर्षदनं ऑनलाइन पासपोर्टसाठी फॉर्म भरला होता.

अवनीनं इंटरनेटवरून माहिती काढून आपलं आर्टिकल उत्तम लिहून काढलं होतं.    ते सरांच्या ऑफिसात ती देऊनही आली होती. आर्टिकल मनासारखं झाल्यामुळे अवनीच्या डोक्यावरचं मोठं ओझं उतरलं होतं.

फॉरेन ट्रिपच्या स्वप्नात दंगलेली अवनी शाळेतल्या आपल्या कामाची जबाबदारी अधिकच नेटानं अन् प्रामाणिकपणे पार पाडत होती. प्रिन्सिपलच्या ऑफिसमधल्या तिच्या फेऱ्या हल्ली वाढल्या होत्या. सरांनी लिहिलेल्या एका पुस्तकाची प्रुफं तपासण्याचं काम तिच्यावर सोपवलं होतं. हल्ली त्यांनी अशी फालतू कामं तिच्याकडून करवून घेण्याचा सपाटा लावला होता. त्यामुळे तिचं त्यांच्याकडे जाणंयेणं जास्त होत होतं. खरं तर कामाचा ताणही जाणवत होता, पण परदेश प्रवासाच्या लोभापायी नाही म्हणता येत नव्हतं. त्यांना नाराज करून चालणार नव्हतं. सरांनी तिच्या आर्टिकलची खूप स्तुती केली होती. त्यामुळेही ती त्यांनी दिलेली कामं मुकाट्यानं करत होती.

एक दिवस ती स्टाफरूममध्ये विद्यार्थ्यांच्या वह्या तपासत बसलेली असताना नलिनी आली. ‘‘अवनी, आज प्रिन्सिपल सरांनी त्याच टॉपिकवर मला आर्टिकल लिहायला सांगितलंय,’’ ती म्हणाली.

‘‘होय, ते अजून काही जणांकडून लिहून घेणार म्हणाले होते.’’

‘‘तुझं झालं लिहून?’’

‘‘हो…मी त्यांना देऊनही आलेय. त्यांनी अगदी मुक्त कंठानं स्तुती केली.’’

‘‘तू कोण कोणते पॉइंट्स कोट केलेत?’’

क्षणभर अवनी थबकली. हिला दाखवावं की नाही? पण मग तिनं फाईल दाखवली. खरं तर तिला नलिनीचं वागणं नेहमीच संशयास्पद अन् गूढ वाटायचं. दुसरं म्हणजे ती सतत अवनीवर ताशेरे झाडायची.

‘‘अवनी, अगं आता तरी थोडी बदल. जर्मनीला जायचंय…जरा पार्लरला वगैरे जाऊन ये. अगदीच काकूबाई दिसतेस.’’

अवनीला राग यायचा. पण ती वरकरणी हसून विषय टाळायची.

‘‘तुझा पासपोर्ट आला का?’’

‘‘अजून नाही आला.’’

‘‘माझा तर पुढल्या वर्षात एक्सपायर होतो. मला रिन्यू करायचा आहे.’’ नलिनी निघून गेली.

पस्तीस वर्षांची नलिनी सावळ्या रंगाची फॅशनेबल स्त्री आहे. अविवाहित आहे. स्कर्ट किंवा ट्राउझर, स्लीव्हलेस टॉप, कापलेले केस, भरपूर मेकअप, गडद लिपस्टिक, मॅचिंग इयरिंग, नेलपॉलिश अन् सॅन्डल्स ही तिची ओळख आहे.

वयानं तिच्याहून लहान असलेल्या अन् रूपानं अन् बुद्धीनं तिच्याहून उजव्या असलेल्या अवनीलासुद्धा अनेकदा वेस्टर्न कपडे वापरण्याची इच्छा व्हायची. पण तिच्यातली आदर्श भारतीय स्त्री तिला कधीच तसं करू देत नसे. खरं तर हर्षदनंही तिला वेस्टर्न ड्रेसेस घालण्याबद्दल सुचवलं होतं. त्याच्याकडून आडकाठी नव्हती, पण अवनीनंच कधी ते मनावर घेतलं नव्हतं.

नलिनीनं ठरवलं आज घरी जाण्यापूर्वी आपण पार्लरलाच जाऊन यावं. सुट्टी झाल्यावर ती वर्गाबाहेर पडली अन् तिचं लक्ष सहजच समोर गेलं तर नलिनी अन् प्रिन्सिपल सर अगदी हसून हसून काहीतरी बोलत होते. त्याक्षणी अवनीच्या मनात शंकेची पाल चुकचुकली. तिचा मूडच बिघडला. ती तडक घरी पोहोचली.

तिचा चेहरा बघून हर्षदनं विचारलं, ‘‘काय झालं? तू अशी का दिसतेस?’’

‘‘हर्षद, मला शंका येतेय, नलिनी काही तरी डाव खेळतेय…तिची लक्षणं बरी दिसत नाहीत.’’

‘‘उगाच काही तरी विचार मनात आणू नकोस. चल, चहा घेऊयात…तू  आवरून घे, आपण शॉपिंगला जाऊ.’’

‘‘नाही,…नको, मला इच्छा नाहीए.’’ अवनीचा पासपोर्ट तयार होऊन आला. ती सरांच्या केबिनमध्ये गेली. आज तिला सोक्षमोक्ष लावून घ्यायचा होता, खरंच तिचं नाव डेलिगेशनमध्ये आहे की सगळं हवेतच आहे.

सरांनी अत्यंत प्रेमानं तिला समजावलं की तिनं काळजी करू नये. तिच्या आर्टिकलची निवड झाली आहे. पण अजून कन्फरमेशनची मेल आली नाहीए…पण ती येईलच. प्रवासाची तयारी करून ठेवा. लवकरच व्हिसाच्या इंटरव्ह्यूसाठी जावं लागेल.

अवनीच्या मनावरचं ओझं उतरलं. पुन्हा ती हलकी होऊन आकाशात उडू लागली.

पहिल्या वहिल्या परदेश प्रवासाचा आगळावेगळा रोमांच ती कल्पनेतच अनुभवत होती. हर्षदनंही त्या आठवड्यातच तिच्या यादीतली प्रत्येक वस्तू तिला आणून दिली  होती.

स्टाफरूममध्ये टीचर्स तिचं अभिनंदन करत होते. सरांच्या बोलण्यामुळे तिला आता पूर्ण खात्री वाटत होती.

तिनं हर्षदला फोन केला. आज तिला पार्लरला जायचंय, घरी यायला उशीर होईल. पार्लरला प्रथमच जात असल्यामुळे मनात उत्सुकता होती. थोडी धास्तीही होती. तिनं फेशियल केलं, केसांचा मॉर्डन कट अन् नंतर दुकानातून स्वत:साठी ट्राझर अन् शर्टही खरेदी केला.

नव्या अवतारात ती घरी पोहोचली, तेव्हा हर्षदनं तिला ओळखलंच नाही…अन् मग आनंदून त्यानं तिला मिठीतच घेतली.

दुसऱ्या दिवशी जेव्हा ती ट्राउझर शर्टमध्ये शाळेत गेली तेव्हा सगळेच तिच्याकडे बघत राहिले.

‘‘किती सुंदर अन् तरूण दिसते आहेस गं!’’ प्रियानं तिला मिठीच मारली.

‘‘अवनी, अगं फॉरेनला जाण्यासाठी टोटल चेंज केलंस स्वत:ला? मस्तच दिसतेस.’’ श्रेयानं म्हटलं.

ती स्टाफरूममधून निघाली अन् वर्गावर जाणार तेवढ्यात राऊंडवर निघालेले प्रिन्सिपॉल भेटले. ‘‘गुड मॉर्निंग सर,’’ तिनं अभिवादन केलं. ‘‘माझ्या ऑफिसात येऊन भेटा. महत्त्वाचं बोलायचं आहे.’’

अवनीचं हृदय जोरात धडधडायला लागलं. सर नक्कीच व्हिसाच्या इंटरव्ह्यूबद्दल बोलणार असतील. स्वत:ला सावरत ती वर्गावर गेली. आज प्रथमच शिकवताना ती बेचैन होती. शिकवण्यात लक्ष लागलं नाही.

पुढला तास रिकामा होता. ती सरांच्या ऑफिसमध्ये गेली.

‘‘या…प्लीज सिट डाऊन. या नव्या हेयर स्टाइलमध्ये फारच छान दिसताय तुम्ही.’’

‘‘थँक्यू सर.’’

‘‘कॉफी घेऊयात?’’

‘‘चालेल.’’

ती घामाघूम झाली होती.

‘‘तुम्ही इतक्या घाबरलेल्या का असता? जर्मनीत आपल्याला आठवडाभर एकत्र राहायचंय.’’

‘‘नाही सर, तसं काही नाही.’’

ती कॉफीचा कप त्यांना देत असताना त्यांनी जाणूनबुजून तिच्या हाताला स्पर्श केला.

‘‘फारच नाजूक आहेत तुमचे हात.’’

अवनी घाबरली. तिनं सरांकडे बघितलं, तेव्हा त्यांची कामुक दृष्टी तिच्या सर्वांगावरून फिरत होती. तिनं घाबरून मान खाली घातली.

‘‘तुम्ही फारच लाजाळू आहात बुवा. नुसत्या बोलण्यानं अशा घाबरून कोमेजता आहात?’’

ती कसंबसं ओशाळं हसली.

‘‘या बाबतीत नलिनी एकदम फ्रेंडली आहे.’’

अवनीचं डोकं तडकलं. कॉफीचा कप तसाच टाकून तिनं विचारलं, ‘‘सर, मी जाऊ?’’

‘‘हो हो, जा…’’

घाबरलेली, भांबावलेली ती तडक तिथून उठून आली. सरांचं वागणं आता बदललं होतं. पुन्हा ते तिच्यावर खेकसू लागले होते. नसलेल्या उणीवा दाखवू लागले होते.

नलिनी मात्र सतत सरांच्या भोवती असे. हल्ली तर ते रोज गाडीनं तिला घरीही सोडत होते.

अवनीला काही कळत नव्हतं. एक दिवस हर्षदनं विचारलं, ‘‘तुझ्या व्हिसा इंटरव्ह्यूची तारीख अजून आली नाही का?’’

हर्षदला मिठी मारून ती गदगदून रडू लागली. ‘‘हर्ष, परदेश प्रवासाच्या नावाखाली प्रिन्सिपल सर माझ्याकडून भलंतच काही एक्सपेक्ट करताहेत. त्यांच्या अपेक्षा पूर्ण करणं मला कधीच जमणार नाही. नलिनीचंच नाव ते पाठवतील असं वाटतंय.’’

तिला शांत करत, समजूत घालत हर्षदनं म्हटलं, ‘‘अगं, तू काळजी करू नकोस, आता परदेश प्रवास तेवढा अवघड राहिलेला नाही. मी जमवतो बघ, आपण दोघंही जाऊयात अन् फक्त जर्मनीच नाही तर संपूर्ण युरोपचा प्रवास करून येऊ. तू आता हस बघू…आपण नक्की नक्की परदेश प्रवास करू. तुझी तयारी आहेच. मलाच फक्त तयारी करावी लागेल.’’

दुसऱ्याच दिवशी नलिनी तिच्या व्हिसाच्या इंटरव्ह्यूबद्दल सांगत आली, वर अवनीला ऐकवलं, ‘‘अवनी, बी प्रॅक्टिकल. अगं, सरळ सरळ गिव्ह अॅन्ड टेक असं डील आहे. तुला ते जमलं नाही. सो सॉरी…येते मी…सर माझी वाट बघातहेत…’’

स्तंभित झालेली अवनी गिव्ह अॅन्ड टेकचं गणित सोडवण्याचा प्रयत्न करू   लागली.