तुमची सून शिकलेली आहे पण ती नोकरी का करत नाही? घरगुती मुलींना पहिली पसंती आहे का?

* गरिमा पंकज

भारतीय समाजात शिक्षण आणि करिअरकडे मुलींचा विचार बदलत असला तरी, त्यामुळे उच्चशिक्षित मुलींची संख्या पूर्वीच्या तुलनेत वाढली आहे. पण लग्नाचा विचार केला तर नोकरी करणाऱ्या मुलींना कमी पसंती दिली जाते. उच्च पदवी घेतलेल्या सुशिक्षित मुलींना मान्य आहे पण लग्नानंतर गृहिणी म्हणून राहिल्यास ते अधिक चांगले मानले जाते.

नुकत्याच प्रसिद्ध झालेल्या एका अभ्यासातून असे समोर आले आहे की, आजही भारतीय विवाह बाजारात घरगुती मुलींना अधिक पसंती दिली जाते. मॅट्रिमोनिअल साइट्सवर नोकरदार महिलांना कमी पसंती दिली जाते. याचा अर्थ असा की नोकरी करणाऱ्या महिलांना वैवाहिक वेबसाइटवर सामने मिळण्याची शक्यता कमी असते. ऑक्सफर्ड विद्यापीठाच्या ब्लावॅटनिक स्कूल ऑफ गव्हर्नमेंटमधून डॉक्टरेट करत असलेल्या दिवा धर यांच्या संशोधनानुसार, भारतीय लोकांमध्ये लग्नासाठी नोकरी करणाऱ्या मुलींना फारच कमी मागणी आहे.

या निष्कर्षापर्यंत पोहोचण्यासाठी दिवाने मॅट्रिमोनिअल वेबसाइटवर 20 बनावट प्रोफाइल तयार केले. वय, राहणीमान, संस्कृती, आहार, खाणे इत्यादी गोष्टी प्रत्येकाच्या व्यक्तिचित्रांमध्ये अगदी सारख्याच लिहिल्या होत्या. फरक फक्त नोकरीचा होता. ती काम करते की नाही, करायची इच्छा आहे आणि ती किती कमावते, हे घटक वेगळे ठेवले गेले. दिवाने वेगवेगळ्या कलाकारांच्या गटांसाठी ही प्रोफाइल तयार केली.

या अभ्यासात असे आढळून आले की, नोकरी न करणाऱ्या मुलींना नोकरी करणाऱ्या मुलींपेक्षा 15-22 टक्के जास्त पसंती दिली जाते. साधारणपणे प्रत्येक शंभर पुरुषांनी कधीही काम न केलेल्या स्त्रीला प्रतिसाद दिला. तर नोकरदार महिलांच्या प्रोफाइलवर केवळ 78-85 टक्के प्रतिसाद देण्यात आला. ज्या प्रोफाइलमध्ये ती काम करत नाही असे लिहिले होते, त्यांना पुरुषांकडून जास्तीत जास्त प्रतिसाद मिळाला. ज्या प्रोफाइलवर असे लिहिले होते की ते सध्या काम करत आहेत पण लग्नानंतर त्यांना नोकरी करण्याची इच्छा नाही आणि ती नोकरी सोडणार आहे, अशा प्रोफाइल पुरुषांच्या प्रतिसादाच्या बाबतीत दुसऱ्या स्थानावर आहेत. ज्या प्रोफाइलवर मुलींनी लग्नानंतरही काम करण्याविषयी बोलले होते ते कमीत कमी आवडले. विशेष म्हणजे, ज्या मुलींना लग्नानंतर नोकरी चालू ठेवायची होती, त्यामध्ये मध्यम पगार मिळवणाऱ्या मुलींपेक्षा जास्त पगार मिळवणाऱ्या मुलींना जास्त प्राधान्य दिले गेले. त्याचप्रमाणे, अभ्यासात, पुरुषांना स्वतःपेक्षा जास्त कमाई करणाऱ्या मुलींच्या प्रोफाइलला प्रतिसाद देण्याची शक्यता 10 टक्के कमी असल्याचे आढळून आले.

खरे तर पुरुषप्रधान समाजात स्त्रीने नोकरी केली नाही तर हे तिच्या इच्छेचे किंवा मागासलेपणाचे लक्षण नसून तिच्या सुसंस्कृत स्वभावाचा पुरावा आहे. जर एखाद्या मुलीला नोकरी आणि करिअरमध्ये पुढे जाण्याची आकांक्षा असेल तर तिला लग्नासाठी जुळणी शोधण्यात अडचणी येतात कारण मुलाच्या कुटुंबाला वाटते की ती घर योग्यरित्या सांभाळू शकणार नाही.

बहुसंख्य घरांमध्ये, जिथे पुरुष अभिमानाने काम करून पैसे मिळवून महिलांना दादागिरी करतात, तिथे दिवसभर घरची कामे सांभाळूनही स्त्री पुरुषाच्या पायातली जोडे मानली जाते. ती तिच्या इच्छेनुसार कुठेही जाऊ शकत नाही, तिच्या आवडीचे काहीही खरेदी करू शकत नाही, तिचे मत मांडू शकत नाही. तिला फक्त डोके टेकवून तिच्या कुटुंबाच्या आणि पतीच्या आदेशाचे पालन करावे लागेल. कारण शतकानुशतके प्रचलित असलेल्या विचारसरणीनुसार मुलांचे संगोपन करणे आणि अन्न शिजविणे हे स्त्रियांचे काम आहे, तर बाहेरून पैसे मिळवणे हे पुरुषांचे काम आहे. ही विचारसरणी स्त्रीला तिच्या स्वातंत्र्य आणि स्वाभिमानाने जगण्याच्या अधिकारापासून दूर ठेवणाऱ्या बेड्यासारखी आहे. आजच्या बदलत्या काळात सुनेने सुशिक्षित व्हावे, पण नोकरी करावी असे अनेकांना वाटते.

कामगार दलात महिलांचा सहभाग कमी आहे

यामुळेच आजही श्रमशक्तीमध्ये महिलांचा सहभाग खूपच कमी आहे. नॅशनल स्टॅटिस्टिकल ऑफिस (NSO) च्या नुकत्याच प्रसिद्ध झालेल्या लेबर फोर्स सर्व्हेमध्ये असे सांगण्यात आले की, 15 वर्षांपेक्षा जास्त वयाच्या काम करणाऱ्या लोकसंख्येमध्ये महिलांचा सहभाग 28.7 टक्के आहे तर पुरुषांचा सहभाग 73 टक्के आहे. नॅशनल फॅमिली हेल्थ सर्व्हेनुसार देशातील केवळ ३२ टक्के विवाहित महिला काम करतात. जागतिक बँकेच्या आकडेवारीनुसार, भारतातील श्रमशक्तीमध्ये सातत्याने घट होत आहे. 2005 पासून त्यात सातत्याने घट होत आहे. 2005 मध्ये, भारतातील कामगार दलात 26.7 टक्के महिला होत्या. सन 2021 मध्ये घट होऊन, केवळ 20.3 टक्के महिला कामगार दलात आहेत.

भारतात हे प्रमाण पुरुषांमध्ये ९८ टक्के आहे. १५ ते ४९ वयोगटातील केवळ ३२ टक्के विवाहित महिला घराबाहेर काम करतात. दुसरीकडे, सेंटर फॉर मॉनिटरिंग इंडियन इकॉनॉमीच्या आकडेवारीनुसार, 21 दशलक्ष महिलांनी काम सोडले आहे. भारतातील 15 टक्के नोकरदार महिलांना त्यांच्या कामाचा पगार मिळत नाही. तर पुरुषांमध्ये कामासाठी पगार न मिळण्याचे प्रमाण ४ टक्के आहे.

भारतीय महिलांमध्ये हे सामान्य आहे की स्त्रिया त्यांच्या कमाईचा खर्च त्यांच्या पतीसह करतात. पगार घेणाऱ्या स्त्रिया स्वतः किंवा पतीसोबत पैसे कसे खर्च करायचे हे ठरवतात.

सून शिकलेली असली तरी नोकरी करत नाही ही संकल्पना

सासरच्या मंडळींना शिकलेली मुलगी हवी असते पण तिने कामावर जाणे पसंत करत नाही असे बहुतांश घटनांमध्ये दिसून येते. त्यांचे कुटुंब समृद्ध असेल तर नोकरीची गरज नाही, असा युक्तिवाद आहे. नोकरी करणाऱ्या मुलीला घर सांभाळण्यासाठी कमी वेळ मिळेल, त्यामुळे घरातील कामात अडचणी निर्माण होतील, असेही समजते. कारण घर सांभाळणे हे स्त्रियांचे काम आहे असा भारतातील सर्वसामान्य समज आहे.

सून नोकरी करायला घराबाहेर पडली आणि हातात पैसा असेल तर तिला घरातील लोकांकडून काहीच समजणार नाही, असे लोकांना वाटते. जेव्हा मुलगी आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी होईल तेव्हा ती स्वतःसाठी निर्णय घेईल आणि त्यामुळे तिच्यावरील सासरची शक्ती कमी होईल. घरच्या इज्जतीच्या नावाखाली सुनेचे खूप शोषण केले जाते, जे नोकरी करणाऱ्या सुनांना शक्य होणार नाही.

महिलांनी काम केले तर त्यांचा संपर्क अधिक वाढेल, असा विचार अनेक पुरुषांमध्ये आहे. घराबाहेर जाऊन पुरुषांशी बोलणार. त्यांना हे सहन होत नाही.

पुरुषांना असे वाटते की महिलांनी काम केल्यास त्यांच्यावर अवलंबून राहणार नाही. ती स्वत: निर्णय घेण्यास सक्षम असेल आणि तिला तसे करण्याची परवानगी दिली जाणार नाही. त्यामुळे त्यांना नोकरदार महिला आवडत नाहीत.

घरातील बायकांचे काम म्हणजे घर सांभाळणे, असे काहींना वाटते. बाहेर कामाला गेल्यावर लोक त्यांच्याकडे कसे पाहतात आणि तरीही, महिलांच्या कमाईतून त्यांच्या कुटुंबाला हातभार लागतो का?

काही लोक लग्नासाठी नोकरदार महिलांना प्राधान्य देतात, पण अट अशी असते की तिचे काम पतीच्या व्यवसायाशी संबंधित असावे. ती जे काही काम करते, ते तिने तिच्या पतीसोबत एकत्र केले तर चांगले होईल. त्याने घराबाहेर पडून काम करू नये.

नोकरी करणाऱ्या पत्नीचे फायदे

बायको नोकरी करत असेल तर तिला कुठेतरी आर्थिक मदत मिळेल हे पतीने समजून घेतले पाहिजे. काही कारणास्तव नवऱ्याची नोकरी गेली किंवा नवऱ्याला काही झाले तर पत्नी चांगल्या प्रकारे कुटुंबाची काळजी घेऊ शकते.

जर पत्नी नोकरी करत असेल तर तिला पतीच्या अडचणी समजू शकतात. कोणतीही समस्या उद्भवल्यास, त्याचे निराकरण करण्यात मदत होईल.

तिच्या पतीसोबत बोलण्यासाठी हजारो विषय असतील. अनेकदा नवरा येताच घरातील स्त्रिया त्याच्या घरातील सदस्यांबद्दल किंवा सासू-सासऱ्यांबद्दल वाईट बोलू लागतात किंवा इतर घरगुती समस्यांबद्दल रडत बसतात. पण नोकरदार महिलेला निरुपयोगी गोष्टींसाठी वेळ मिळणार नाही.

पतींना अनेकदा त्रास होतो की त्यांच्या बायका त्यांना शनिवारी आणि रविवारी आराम करू देत नाहीत. कुठेतरी जाण्याचा हट्ट करतो. पण जरा विचार करा, जेव्हा बायको स्वतःच ५ दिवस काम करून थकली असेल तर ती कुठेतरी जायला कशी सांगेल? ती स्वतः तिच्या सुट्टीच्या दिवशी तिची झोप काढत असावी.

तुमच्या नोकरी करणाऱ्या पत्नीसोबत चित्रपट पाहणे किंवा पार्टीला जाणेही सोपे आहे. कुटुंबातील सदस्यांची संमती घेण्याची गरज नाही. दोन्ही कार्यालयातून रजा घ्या आणि तिथून कुठेही जा. रात्री उशिरा आल्यास, आई-बाबांना सांगा की ते अधिकृत काम होते. आई-वडील एकत्र राहत नसतील तर दुसऱ्याला उत्तर देण्याची गरज नाही.