ब्रिज द गॅप : वृद्धांचे जीवन मिररिंग

* शैलेंद्र सिंग

समाजात ज्येष्ठांची संख्या वाढत आहे. भारतात सुमारे 13.8 कोटी वृद्ध लोक राहतात, जे एकूण लोकसंख्येच्या सुमारे 10 टक्के आहे. संख्येसोबतच वृद्धांच्या समस्याही वाढत आहेत. हेल्पएज इंडियाने 4,399 वृद्ध लोक आणि त्यांची काळजी घेणारे 2,200 तरुण, भारतातील 22 शहरांमध्ये राहणा-या, वृद्धांच्या समस्यांबाबत, सामाजिक आणि आर्थिक श्रेणीच्या विस्तृत श्रेणीत राहणाऱ्यांचे सर्वेक्षण केले. हेल्पएज इंडियाने जागतिक वृद्ध अत्याचार जागृती दिनानिमित्त हे सर्वेक्षण सार्वजनिक केले आहे. या अहवालाचे नाव ‘ब्रिज द गॅप’ असे ठेवण्यात आले होते. या माध्यमातून ज्येष्ठांच्या गरजा समजून घेण्याचा प्रयत्न करण्यात आला आहे.

गेल्या 2 वर्षांपासून, हेल्पएजने वृद्धांवर कोरोना महामारीचा काय परिणाम होतो यावर संशोधन केले. अहवालात केवळ अस्तित्त्वाच्या मुद्द्यांवर लक्ष केंद्रित केले नाही तर दैनंदिन आधारावर वृद्धांनी काय सहन केले याचा एकंदर अनुभव समजून घेण्याचा प्रयत्न केला. हेल्पएज इंडियाचे सीईओ रोहित प्रसाद म्हणतात, “या वर्षीची थीम ‘ब्रिज द गॅप’ आहे. वडिलधाऱ्यांचा गैरवापर समजून घेण्याबरोबरच वडिलांच्या सुरक्षिततेचे महत्त्व आणि त्यांची सामाजिक आणि डिजिटल माहितीही त्यात समाविष्ट करण्यात आली आहे.

वडिलधाऱ्यांना म्हातारपणीही काम करायचे असते

‘ब्रिज द गॅप’ सर्वेक्षणातून असे दिसून आले आहे की 47 टक्के वृद्ध उत्पन्नासाठी कुटुंबावर अवलंबून आहेत. 34 टक्के पेन्शन आणि रोख हस्तांतरणावर अवलंबून आहेत. यूपी सर्वेक्षण अहवालाच्या मुख्य निष्कर्षांवर चर्चा करताना, हेल्पएज इंडियाचे संचालक एके सिंग म्हणाले की, 63 टक्के वृद्धांनी सांगितले की त्यांचे उत्पन्न पूर्ण नाही. दरम्यान, 35 टक्के वृद्धांनी सांगितले की, त्यांना आर्थिकदृष्ट्या सुरक्षित वाटत नाही. त्यांच्याकडे ‘बचत/उत्पन्नापेक्षा खर्च जास्त’ असल्याचे नमूद करून. ३७ टक्के वृद्धांना त्यांची पेन्शन पुरेशी वाटत नाही. त्यासाठी म्हातारपणीही काम करावेसे वाटते.

हेल्पएज इंडियाचे संचालक ए.के. सिंग म्हणतात, “या परिस्थिती लक्षात घेता, वृद्धांच्या सुरक्षेकडे अधिक लक्ष देण्याची गरज आहे, आर्थिक आणि सामाजिक सुरक्षा. ज्यांच्याकडे उत्पन्नाचे किंवा पेन्शनचे पुरेसे साधन नाही त्यांना दरमहा रु.3,000 पेन्शन मिळावे.

८२ टक्के वृद्ध काम करत नाहीत हे कटू सत्य आहे. 52% वृद्ध लोक काम करण्यास इच्छुक आहेत आणि त्यापैकी 29 टक्के लोकांना जास्तीत जास्त काम करायचे आहे. ७६ टक्के वृद्धांना असे वाटते की त्यांच्यासाठी पुरेशा आणि सुलभ रोजगाराच्या संधी उपलब्ध नाहीत. सुमारे 32 टक्के वृद्ध त्यांच्या मोकळ्या वेळेचा सदुपयोग करण्यासाठी स्वयंसेवा करण्यास आणि समाजात योगदान देण्यास इच्छुक आहेत. ते ‘वर्क फ्रॉम होम’ चांगले मानतात. 28 टक्के लोकांनी सांगितले की, काम करणाऱ्या वडिलांना अधिक आदर मिळायला हवा. 33 टक्के लोकांनी निवृत्तीचे वय वाढवले ​​पाहिजे, असे सांगितले.

कुटुंबासमवेत सुरक्षित वाटेल

वडिलांनी कबूल केले की त्यांना फक्त कुटुंबासह सुरक्षित वाटते. 85 टक्के वडिलांनी सांगितले की त्यांचे कुटुंब त्यांच्या आहाराची योग्य काळजी घेतात आणि चांगले अन्न देतात.

41 टक्के लोक म्हणतात की त्यांचे कुटुंब त्यांच्या वैद्यकीय खर्चाची काळजी घेते. सर्वेक्षणात एक चांगली गोष्ट म्हणजे 87 टक्के वृद्धांनी आरोग्य सुविधा जवळपास उपलब्ध असल्याचे सांगितले. ८५ टक्के वृद्धांनी अॅपवर आधारित ऑनलाइन आरोग्य सुविधा उपलब्ध नसल्याचे सांगितले.

८५ टक्के लोकांकडे कोणताही आरोग्य विमा नाही. सरकारी विमा योजनांतर्गत केवळ ८ टक्केच विमा संरक्षण दिले जाते. 52 टक्के वृद्धांनी उत्तम आरोग्य विमा आणि उत्तम आरोग्य सुविधांद्वारे चांगल्या आरोग्याची इच्छा व्यक्त केली आहे. ६९ टक्के लोकांचे म्हणणे आहे की, घरातून अधिकाधिक पाठिंबा मिळायला हवा, जेणेकरून वृद्धांचे आयुष्य कमी होईल.

वृद्ध अत्याचार

बहुतेक भारतीय कुटुंबांमध्ये वृद्धांवर अत्याचार हा एक संवेदनशील मुद्दा आहे. ‘ब्रिज द गॅप’ सर्वेक्षणात वृद्धांशी गैरवर्तन होत असल्याचे दिसून आले आहे. समाजात ज्येष्ठांशी गैरवर्तन होत असल्याचे 50 टक्के वृद्धांना वाटते. गैरवर्तनाकडे दोन प्रकारे पाहिले जाते. 41 टक्के वृद्धांना वाटते की त्यांचा अनादर होत आहे.

23 टक्के लोकांना वाटते की ते दुर्लक्षित आहेत. 25 टक्के लोकांचे म्हणणे आहे की त्यांचे शारिरीक शोषण, मारहाण आणि थापा मारल्या जातात. आठ टक्के ज्येष्ठांनी 53 टक्के नातेवाईक, 20 टक्के मुले आणि 26 टक्के सून यांना या गैरवर्तनासाठी जबाबदार धरले.

गैरवर्तनाच्या कारणांवर चर्चा करताना वडिलांनी त्या अनादराकडे लक्ष वेधले 33 टक्के, शाब्दिक गैरवर्तन 67 टक्के, दुर्लक्ष 33 टक्के, आर्थिक गैरवर्तन 13 टक्के. एक चिंताजनक वस्तुस्थिती अशी आहे की 13 टक्के वडिलधाऱ्यांनी मारहाण आणि थप्पडांच्या रूपात शारीरिक शोषण केल्याचेही सांगितले. शोषणाचा अनुभव घेतलेल्या 40 टक्के वडिलांनी सांगितले की त्यांनी गैरवर्तनाचा अनुभव घेतल्याच्या प्रतिक्रिया म्हणून “कुटुंबाशी बोलणे थांबवले”.

कुटुंब विशेष आहे

कुटुंब महत्त्वाची भूमिका बजावते. गैरवर्तन रोखण्याच्या संदर्भात, 41 टक्के वडिलांनी सांगितले की, ‘कुटुंबातील सदस्यांना समुपदेशन’ आवश्यक आहे, तर 49 टक्के ज्येष्ठांनी सांगितले की, अत्याचाराला सामोरे जाण्यासाठी सरकारने सामाजिक समस्या प्रणालीवर भर देण्याबाबत विचार करणे आवश्यक आहे. 46% वृद्धांना कोणत्याही गैरवर्तन नियंत्रणाची माहिती नाही. केवळ 5% वृद्धांना पालक आणि ज्येष्ठ नागरिकांची देखभाल आणि कल्याण कायदा, 2007 ची माहिती आहे.

७७ टक्के वृद्धांकडे स्मार्टफोन नाही. गरज आहे ती वडिलांनी स्मार्टफोन वापरायला शिकले पाहिजे. याद्वारे त्यांच्या सर्व समस्या दूर होऊ शकतात. ह्याचा वापर 42 टक्के कॉलिंगसाठी, 19 टक्के सोशल मीडियासाठी आणि 17 टक्के बँकिंगसाठी करतात. 34 टक्के वृद्धांची इच्छा आहे की त्यांनी स्मार्टफोन कसा चालवायचा हे शिकावे. वयोवृद्धांची अवस्था पाहता समाज आणि शासन या दोघांनी एकत्र येऊन काम करावे, जेणेकरून वृद्धांचे जीवन आरामात घालवता येईल, असे वाटते.