* गरिमा पंकज
काही दिवसांपूर्वी आमच्या घरी पाहुणे आले होते. त्यांच्यासोबत त्यांचा ६ वर्षांचा मुलगा नंदनही होता. त्याने हिवाळयाचे दिवस असतानादेखील आईस्क्रीम मागितले. मी नकार दिल्यावर त्याने रागाने डायनिंग टेबलवर ठेवलेल्या महागडया प्लेट्स तोडल्या आणि त्याच्या आईसमोर लोळण मारून आईस्क्रीमचा हट्ट करू लागला. त्याचे ते वागणे मला आवडले नाही. माझे मूल असते तर मी कधीच त्याला धोपटले असते, पण तो पाहुणा होता म्हणून मी गप्प बसले. मला आश्चर्य तर तेव्हा वाटले, जेव्हा त्याच्या या तोडफोडीला एक खोडसाळपणा समजून त्याची आई हसत राहिली.
अचानक माझ्या तोंडून निघाले की, मुलाला एवढी मोकळीक देऊ नये की, तो त्याच्या हट्टीपणामुळे तोडफोड करेल किंवा दुसऱ्यांसमोर लाजवेल.
तेव्हा माझे नातेवाईक प्रेमाने मुलाला कुशीत घेत म्हणाली, ‘‘काही हरकत नाही ताई, माझ्या एकुलत्या एक मुलाने काही तोडले तर काय झाले? आम्ही तुमच्या घरी या प्लेट्स पाठवून देऊ. त्याचे वडील त्यांच्या लाडक्या मुलासाठीच तर कमावतात.’’
तिचे बोलणे ऐकून मी समजून गेले की, मुलाच्या हट्टीपणाला जबाबदार मुलगा नाही तर त्याचे पालकच आहेत, ज्यांनी त्याला एवढे डोक्यावर बसवून ठेवले आहे. खरेतर आपल्या समाजात असेही आईवडील आहेत, ज्यांना त्यांच्या मुलांशिवाय कोणीही प्रिय नाही. चूक त्यांच्या मुलाची असली तरी त्यासाठी ते आपल्या मित्रमैत्रिणींबरोबर आणि कुटुंबीयांशीदेखील भांडण करतात. जेव्हा पालक त्यांच्या पाल्याची प्रत्येक योग्य-अयोग्य मागणी पूर्ण करतात, तेव्हा त्याचा परिणाम असा होतो की ते मूल हट्टी बनते. मुलाला बिघडवण्यात आणि हट्टी बनवण्यात आईवडीलच जास्त जबाबदार असतात. खरेतर, हे एक प्रकारचे त्यांच्या संगोपणातील अपयशाचे निदर्शक आहे.
काळजी घ्या
येथे लक्ष देण्याजोगी बाब ही आहे की, लहानपणापासूनच हट्टी असणारी मुले भविष्यात त्यांचा स्वभाव बदलू शकत नाहीत. आईवडील लाडाकोडात त्यांचा हट्ट पूर्ण करतात, पण लोक त्यांना सहन करत नाहीत. अशी मुले मोठेपणी रागिष्ट आणि भांडखोर स्वभावाची होतात. म्हणूनच जर तुम्हाला वाटत असेल की, तुमच्या मुलाचे भविष्य आनंदी राहावे आणि आयुष्यभर त्याचे वर्तन चांगले राहावे, तर तुम्ही त्याला हट्टीपणापासून रोखले पाहिजे.
मुलाला राग येईल या विचाराने पालक त्याची मागणी पूर्ण करतात. पण मग मुलाला तेच करायची सवय लागते. ते रडून किंवा नाराजी दाखवून त्याच्या मागण्या मान्य कशा करायच्या हे शिकते. समजा, तुम्ही बाजारातून चॉकलेट आणले. घरात ३ मुले आहेत. तुम्ही सर्वांना १-१ चॉकलेट देता, पण तुमचे मूल आणखी एक चॉकलेट मागू लागते, न मिळाल्यास रागाने एका कोपऱ्यात जाऊन बसते. तुम्ही त्याला खूश करण्यासाठी त्याचा हट्ट पूर्ण करता. अशावेळी मूल मनातल्या मनात हसते. कारण त्याने तुमची कमजोरी पकडलेली असते आणि स्वत:च्या मागण्या पूर्ण करण्याचे त्याला आयतेच शस्त्र मिळते. त्याला समजते की तुम्ही त्याला रडताना पाहू शकत नाही.
मुले हट्टी होण्याची कारणे
पालकांचे वर्तन : जर पालक मुलाबरोबर योग्य वर्तन करत नसतील आणि त्याच्यावर शब्दाशब्दाला डाफरत असतील तर ते हट्टी होऊ शकते. आईवडिलांचे मुलाशी असलेले नातेसंबंध त्याच्या मनावर परिणाम करतात. मुलाकडे दुर्लक्ष करणे आणि त्याच्या बोलण्याकडे लक्ष न देणे यामुळेही मूल हट्टी बनते. अशा स्थितीत पालकांचे लक्ष स्वत:कडे वेधण्यासाठी ते अशी कृत्ये करते. एवढेच नाही तर पालकांनी त्यांच्या मुलावर प्रमाणाच्या बाहेर प्रेम करण्यानेदेखील मूल हट्टी बनते.
वातावरण : लहान मुलांच्या हट्टीपणाचे कारण एखादी शारीरिक समस्या, भूक लागणे किंवा सर्वांचे लक्ष स्वत:कडे आकर्षित करणे हे असू शकते. पण मोठया मुलाच्या हट्टीपणामागे बऱ्याचदा कौटुंबिक वातावरण, जास्त लाडुकपणा, सततचे ओरडणे किंवा मग अभ्यासाचा अनावश्यक दबाव अशी कारणे असतात.
शारीरिक शोषण : कधीकधी काही मुलांना त्यांच्या आयुष्यात शारीरिक शोषणासारख्या अप्रिय घटनांना सामोरे जावे लागते, ज्याबद्दल त्यांच्या पालकांनादेखील माहिती नसते. अशा घटनांचा मुलांच्या मनावर खूप वाईट परिणाम होतो. अशी मुले लोकांपासून दूर जाऊ लागतात, चिडचिड करतात आणि पालकांचे म्हणणे ऐकण्यास नकार देऊ लागतात. ती प्रत्येक गोष्टीसाठी हट्ट करतात किंवा मग गप्प बसतात.
ताण : मुलांना शाळा, मित्र किंवा घरातून मिळणारा ताणदेखील त्यांना हट्टी बनवतो. ते असे वागू लागतात की, त्यांना सांभाळणे कठीण होते.
गर्भधारणेदरम्यान धूम्रपान : कधीकधी मुलांच्या हट्टीपणामागे आईने गर्भधारणेनंतर सिगारेट ओढणे किंवा मद्यपान करणे हेही एक कारण ठरते.
पालकांनी काय केले पाहिजे
दिल्लीत राहणाऱ्या ३६ वर्षांच्या प्रिया गोयल सांगतात, ‘‘हल्लीच माझी एक मैत्रीण तिचा मुलगा प्रत्युषला घेऊन मला भेटायला माझ्या घरी आली. प्रत्युष दिवसभर माझ्या मुलीची सायकल चालवत होता. परत निघताना तो सायकलवर दटून बसला आणि ती त्याच्या घरी घेऊन जाण्याचा हट्ट करू लागला. त्याच्या आईने थोडे धमकावले आणि त्याला सांगितले की, त्याने तिचे म्हणणे ऐकले नाही तर त्याला त्यांच्या घरी पुन्हा नेणार नाही. मुलाने लगेच सायकल सोडली आणि आईच्या कुशीत येऊन बसला.’’
मूल हट्टी बनू नये म्हणून कधीकधी आपल्याला कठोर राहिले पाहिजे, लहानपणापासूनच मुलांना सवय लावा की, त्यांचा प्रत्येक हट्ट पूर्ण होणार नाही आणि जर त्यांनी ऐकले नाही, तर त्यांना ओरडाही पडू शकतो.
समजून घ्यावे लागेल हट्टी मुलांचे मानसशास्त्र
पालकांनी त्यांच्या मुलाला समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. खरेतर, मुलाच्या मनात आधीच हा विचार आलेला असतो की, जर ते त्याच्या वडिलांबरोबर याबद्दल बोलले, तर त्यांचे उत्तर काय असेल आणि आईशी बोलले तर ती कशी प्रतिक्रिया देईल. मूल त्याच्या आधीच्या सर्व कृती आणि त्यांच्या परिणामांचा विचार करूनच नवीन कृती करते. अशा वेळी पालकांनीही मुलाला योग्य गोष्टी कशा शिकवायच्या याचा आधीच विचार करून प्रतिक्रिया दिली पाहिजे. सर्वसाधारणपणे मूल आईसमोर हट्ट करते किंवा मग पाहुण्यांसमोरही ते हट्ट करू लागते.
लक्षात ठेवा की, तुम्ही त्याच्या चुकीच्या गोष्टींवर जास्त ओरडू नका, विशेषत: दुसऱ्यांसमोर ओरडणे किंवा मारणे योग्य नाही, शेवटी त्याचीही इज्जत आहे. नाहीतर ते तुम्हाला त्रास देण्यासाठी ती गोष्ट पुन्हा करू शकते.
हट्टी मुलांना कसे सांभाळाल
येल युनिव्हर्सिटीच्या तज्ज्ञ सागरी गोंगाला यांच्या मते, हट्टी मुले अतिशय संवेदनशील असतात. तुम्ही त्यांच्याशी कसे वागता याबद्दल ती खूप संवेदनशील असतात. त्यामुळे तुमच्या बोलण्याचा टोन, देहबोली आणि शब्दांच्या वापराकडे लक्ष द्या. तुमच्याशी बोलताना जर त्यांना कम्फर्टेबल वाटत असेल, तर ती तुमच्याशी चांगली वागतील. परंतु त्यांना कम्फर्टेबल करण्यासाठी कधीकधी तुम्ही त्यांच्यासोबत फन अॅक्टिव्हीटीजमध्ये सहभागी व्हा.
त्यांचे ऐका आणि संवाद साधा
जर तुम्हाला वाटत असेल की, तुमच्या मुलाने तुमचे म्हणणे ऐकावे तर आधी तुम्ही त्याचे म्हणणे ऐका. लक्षात ठेवा की, एका हट्टी मुलाची विचारसरणी खूप पक्की असते. ते आपली बाजू मांडण्यासाठी युक्तिवाद करू इच्छिते. जर त्याला वाटले की, त्याचे म्हणणे ऐकले जात नाही, तर त्याचा हट्ट अजून वाढतो. जर मूल काही करण्यास नकार देत असेल, तर प्रथम ते असे का करत आहे हे समजून घेण्याचा प्रयत्न करा. कदाचित, त्याचा हट्ट योग्य असू शकतो.
तुमच्या मुलांशी कनेक्ट राहा
तुमच्या मुलावर कोणतेही काम करण्यासाठी दबाव टाकू नका. जेव्हा तुम्ही मुलावर दबाव टाकता, तेव्हा अचानक त्याचा विरोध आणखी वाढतो आणि ते त्याला जे करायचे आहे तेच करते. सर्वात चांगले की, तुम्ही मुलाला समजून घेण्याचा प्रयत्न करा. जेव्हा तुम्ही मुलाला जाणीव करून द्याल की, तुम्ही त्याची काळजी करता, तुम्ही त्याचा विचार करता, त्याला जे हवे आहे ते पूर्ण करत आहात, तर मग तेही तुमचे म्हणणे ऐकेल.
त्याला पर्याय द्या
जर तुम्ही मुलाला सरळ नकार दिला की, त्याने हे करू नये किंवा तसे केल्यास त्याला शिक्षा मिळेल, तर ते त्या गोष्टीला विरोध करेल. याउलट जर तुम्ही त्याला समजावून सांगत पर्याय दिला तर ते तुमचे ऐकेल. उदाहरणार्थ, तुम्ही तुमच्या मुलाला जर ९ वाजता झेपायला सांगितले तर ते सरळ नकार देईल. पण जर तुम्ही म्हणाल की, चल झोपायला जाऊ आणि आज तुला सिंहाची गोष्ट ऐकायची आहे की राजपुत्राची, सांग तुला कोणती गोष्ट ऐकायची आहे? अशा वेळेस मूल कधीही नकार देणार नाही, उलट तुमच्याजवळ आनंदाने झोपायला येईल.
योग्य उदाहरण समोर ठेवा
मूल जे पाहते तेच करते. त्यामुळे तुम्ही त्याला योग्य कौटुंबिक वातावरण देत आहात याची काळजी घ्यावी लागेल. जर तुम्ही घरातील वडिलधाऱ्यांवर एखाद्या गोष्टीवरून ओरडत असाल, तर तुमचे मूलदेखील तेच शिकेल. अशा परिस्थितीत तुम्हाला हट्टी मुलाला सांभाळण्यासाठी तुमच्या घरातील कौटुंबिक वातावरण असे ठेवावे लागेल की, ज्यामुळे त्याला समजेल की मोठयांचे म्हणणे ऐकले पाहिजे.
कौतुक करा
मुलांना फक्त ओरडणे आणि नियम-कायदे सांगण्याऐवजी चांगल्या कामांबद्दल त्यांचे कौतुकही करा. यामुळे त्यांचे मनोबळ वाढेल आणि ती हट्टी न बनता मेहनत करायला शिकतील. पाहुण्यांसमोर आणि इतरांसमोरही त्यांच्याबद्दल चांगले बोला. यामुळे त्यांना तुमच्याबद्दल आपुलकी वाटेल.
हट्ट पूर्ण करू नका : बऱ्याचदा हट्ट पूर्ण झाल्यामुळे मुले अधिकच हट्टी होतात. मुलांना याची जाणीव करून द्या की, त्यांचा हट्ट नेहमीच पूर्ण केला जाऊ शकत नाही. जर तुमचे मूल एखाद्या दुकानात किंवा इतर कोणाच्या तरी घरी जाऊन कोणत्यातरी खेळण्याची मागणी करत असेल आणि खेळणे न मिळाल्यास आरडाओरड करत असेल तर त्याकडे लक्ष देऊ नका. यामुळे मुलाला हे समजेल की, त्याच्या हट्टीपणामुळे त्याला काहीही साध्य होणार नाही.
कधीकधी शिक्षाही करा
मुलांना शिस्तीत ठेवण्यासाठी नियम बनवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. जर त्यांनी काही चुकीचे केले किंवा हट्टीपणाने काही गैरवर्तन केले तर त्यांना शिक्षा करण्यास चुकू नका. तुम्ही त्यांना अगोदरच सांगा की, जर असे केले, तर त्याचे परिणाम भोगावे लागू शकतात. जसे की- समजा, मूल झोपेच्यावेळी टीव्ही पाहण्याचा हट्ट करत असेल तर त्याला समजले पाहिजे की, असे केल्याने त्याला बरेच दिवस टीव्हीवर त्याच्या आवडीचा कार्यक्रम बघायला मिळणार नाही. मुलाला शिक्षा करण्याचा अर्थ असा नाही की, तुम्ही त्याच्यावर ओरडावे किंवा त्याला मारहाण करावी, तर त्याला एखादी वस्तू किंवा सुविधेपासून वंचित ठेवूनही तुम्ही त्याला शिक्षा करू शकता.
