* सीमा ठाकूर
नॉव्हेल कोरोना व्हायरसमुळे पारंपारिक शिक्षण पद्धतीत बदल होत आहेत. लॉकडाऊनच्या काळात केवळ वर्ग ऑनलाइनच झाले नाहीत तर आता जवळपास ६ महिन्यांचे सर्व अभ्यासक्रम ऑनलाइन करण्याचाही विचार विद्यापीठे करत आहेत. आयआयएम तिरुचिरापल्लीचे संचालक भीमराया मैत्री म्हणतात की त्यांची संस्था त्यांच्या कार्यरत अधिकाऱ्यांना ऑनलाइन मोडमध्ये कार्यकारी एमबीए प्रोग्राम ऑफर करेल आणि नियमित एमबीए अभ्यासक्रमांसाठीही अशीच योजना तयार केली जात आहे. “आम्ही ऑनलाइन परीक्षाही घेत आहोत, विद्यार्थी घरी बसून परीक्षा देऊ शकतात. आम्ही विद्यार्थ्यांसाठी ईपुस्तकेही तयार करत आहोत,” मैत्री म्हणाली.
अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन यांनी आधीच घोषणा केली आहे की देशातील 100 हून अधिक विद्यापीठे त्यांच्या वार्षिक परीक्षा आणि नियमित वर्ग ऑनलाइन पद्धतीने आयोजित करतील. दिल्ली विद्यापीठाच्या ऑनलाइन परीक्षेत मुख्य सर्व्हर काम करत नव्हता, त्यानंतर विद्यार्थ्यांनी सोशल मीडियावर संताप व्यक्त केला होता. अशीच समस्या विद्यार्थ्यांना ऑनलाइन मॉक टेस्ट देतानाही आली. ऑनलाइन परीक्षेचा हाच अर्थ असेल तर निश्चितच नवीन समस्या निर्माण करण्यासारखे आहे, त्या सोडवण्यासारखे नाही.
जर आपण दिल्ली युनिव्हर्सिटीबद्दल बोललो तर एका वर्गात 70 ते 110 मुले असतात, ज्यांना विषयानुसार विभाग केले तर एका वर्गात सुमारे 60 मुले असतात. या 60 मुलांना वर्गात एकत्र अभ्यास करणे सहसा कठीण असते. मग तुम्ही ते ऑनलाइन कसे वाचता? प्रत्येक तरुण महाविद्यालयात शिकण्यासाठी जात नाही, तर अभ्यासासोबतच आपल्या आवडीच्या गोष्टी शिकून पुढे जातील या आशेने तिथे जातो यात शंका नाही. त्यांची ही इच्छा ऑनलाइन शिक्षण पूर्ण करू शकेल का?
सेंटर फॉर मॉनिटरिंग इंडियन इकॉनॉमी (CMIE) च्या मते, देशातील पदवीधर तरुणांचा बेरोजगारीचा दर 2017 मध्ये 12.1 वरून 2018 मध्ये 13.2 टक्क्यांवर गेला आहे. यापैकी सर्वाधिक बेरोजगारीचे प्रमाण पदवीधर तरुणांचे आहे कारण निरक्षर किंवा 5 वी आणि 10 वी उत्तीर्ण तरुण बेलदरी, रिक्षाचालक, डिलिव्हरी बॉय किंवा कारखान्यांमध्ये नोकरी करत आहेत. पदवीधर तरुणांना त्यांच्या महत्त्वाकांक्षेनुसार नोकऱ्या करायच्या आहेत, म्हणून ते त्यापेक्षा कमी करत नाहीत. नोकरी करणारे बहुतांश पदवीधर तरुण त्यांच्या आवडीची नोकरी करत नाहीत. याचा स्पष्ट अर्थ असा आहे की भारत आपल्या पदवीधर तरुणांसाठी त्यांच्या साक्षरतेनुसार रोजगार निर्माण करू शकत नाही. अशा स्थितीत या ऑनलाइन शिक्षणामुळे आकडेवारीत सुधारणा होणार की बेरोजगारीचे प्रमाण आणखी वाढणार, ही चिंतेची बाब आहे.
वाढ आणि विकास प्रतिबंध
शिकणे किंवा शिकणे हे संसाधन आणि वातावरणावर अवलंबून असते. आपल्याला लहानपणापासून शिकवले जाते की मुख्यतः 4 घटक आहेत जे मुलाच्या वाढीवर आणि विकासावर परिणाम करतात, ते आहेत – वारसा, पर्यावरण, पोषण आणि भिन्नता. यातील मुख्य स्थान वातावरण आहे. प्रत्येक तरुणाच्या घरी अभ्यासाचे वातावरण नसते हे अशा प्रकारे समजू शकते. प्रत्येकाच्या घरात अभ्यासासाठी योग्य जागाही नाही. ऑनलाइन अभ्यास करताना, त्याला गोंगाटापासून दूर अभ्यास करायला मिळेल पण त्यानंतर काय? ना त्याच्याकडे वाचनालय असेल जिथून त्याला हवे ते पुस्तक वाचता येईल, ना तिथे कोणी एकत्र बसून वाचून समजावून सांगेल, ना कुठल्या प्रकारची चर्चा होईल, ना शिक्षकांना प्रत्येक प्रश्नाचे उत्तर मागवले जाईल.
वर म्हटल्याप्रमाणे प्रत्येक तरुण शिक्षणाच्या उद्देशाने महाविद्यालयात जात नाही. कुणाला नृत्यात, कुणाला गायनात, कुणाला नाटकात तर कुणाला लेखनात रस आहे. प्रत्येक महाविद्यालयात 9-10 अभ्यासेतर उपक्रम संस्था आहेत आणि प्रत्येक वर्गाचा स्वतःचा विभाग आहे. या समाजात तरुणाई त्यांच्या छंद आणि क्षमतेनुसार पुढे जाते. यामध्ये ते त्यांची खरी प्रतिभा दाखवू शकतात, ते परफॉर्म करतात. अनेक तरुणांसाठी त्यांचे महाविद्यालयीन जीवन म्हणजे समाज. ते त्यांच्या छंदालाच करिअर बनवतात. या सोसायट्यांच्या ऑडिशन्स नवीन सेमिस्टर सुरू झाल्याच्या पहिल्या 2 महिन्यांत घेतल्या जात होत्या, ज्या ऑनलाइन अभ्यासात घेतल्या जाणार नाहीत. आणि जरी ते असले तरी त्यांना विशेषत: नृत्य किंवा नाट्यसंस्थांसाठी काही अर्थ नाही.
मध्यम आणि निम्नवर्गीय कुटुंबातील अनेक मुलं कॉलेजमध्ये स्वतःला पूर्णपणे बदलून टाकतात. नव्याने उघडलेल्या वातावरणात ते स्वतःसाठी एक नवीन मार्ग तयार करतात. अभ्यासात हुशार असल्यामुळे किंवा त्यांच्या कौशल्यामुळे त्यांचा कौटुंबिक दर्जा त्यांच्या मार्गाचा काटा बनत नाही. ते स्वतःची ओळख बनवतात, त्या जोरावर त्यांना नोकरी मिळते. नोकरी ही एखाद्या व्यक्तीच्या पदवी तसेच महाविद्यालयीन वातावरणातून मिळालेला आत्मविश्वास आणि क्षमता यातून प्राप्त होते हे आपल्या सर्वांना चांगलेच ठाऊक आहे. यामुळेच दूरस्थ शिक्षण आणि नियमित शिकणारे विद्यार्थी एकमेकांपासून वेगळे झाले. पण, ऑनलाइन शिक्षणाने ते शक्य आहे का, ते शक्य नाही.
पुस्तकी शब्द म्हणून मैत्री राहील
जर मी माझ्या जिवलग मित्राबद्दल बोललो, तर तो मला कॉलेजच्या दुसऱ्या दिवशी भेटला होता. माझ्या कॉलेजच्या पहिल्या महिन्यात माझे जवळपास सर्व मित्र मला भेटले. एकत्र बंक क्लास, कॅन्टीनमध्ये गप्पागोष्टी करा, चित्रपटाला जा, वर्गात जे समजले नाही त्याबद्दल चर्चा करण्यासाठी बसा, तुमच्या जिवलग मित्रासोबत लायब्ररीत बोला, फेस्टमध्ये डान्स करा, हिवाळ्यातील सूर्य ग्राउंडमध्ये खा आणि वाटी करा. तू जा, राग दाखव. कॉलेजमध्ये किती काही घडते, जे मैत्री घट्ट करते.
कॉलेजचे पहिले दोन महिने कधी वर्गात आलेल्या नवीन विद्यार्थ्यांशी तर कधी इतर अभ्यासक्रमाच्या विद्यार्थ्यांशी मैत्री करण्यात घालवतात. कॉलेजची एक खासियत म्हणजे तिथे तुम्ही तुमच्या वरिष्ठांशीही मैत्री करता. ज्येष्ठांचे वैशिष्टय़ म्हणजे ते केवळ त्यांचे अनुभवच सांगत नाहीत तर ते मार्गदर्शनही करतात जे खूप उपयुक्त आणि खूप काही शिकवून जाते.
आता तुम्हाला ऑनलाइन क्लासेसमध्ये कोणाशीही मैत्री करण्याची संधी मिळणार नाही. ग्रुप बनवला तरी सगळ्यांना मेसेज करता येत नाही. एखाद्या व्यक्तीशी बोलण्यात स्वारस्य देखील तेव्हा येते जेव्हा आपल्याला माहित असते की ती व्यक्ती खरोखर काय आहे. असो, चेहऱ्यावर कोणाचा चेहरा लिहिला जात नाही. प्रत्येकाला ऑनलाइन बोलण्यात रस नाही. काही विद्यार्थी कॉलेजमध्येही इतके शांत असतात की त्यांचे सामाजिक जीवन त्यांच्या बहिर्मुख मित्रांवर अवलंबून असते.
हे सर्व प्रथम वर्षाच्या विद्यार्थ्यांसाठी कॉलेजमध्ये होणार नाही. ते त्यांच्या संगणकावर किंवा लॅपटॉपवर अभ्यास करतील आणि वर्ग संपल्यानंतर ते त्यांचे इतर काम सुरू ठेवतील. एक-दोन वर्गमैत्रिणींशी बोलूनही मग ती मैत्री टिकवायची नाही तर काम भागवायची.
यापुढे अनुभव नाही
एखादी गोष्ट ऐकणे आणि ती घटना जगणे यात खूप फरक आहे. कॉलेजमध्ये असं घडतं, असं तुम्ही म्हणू शकता, पण जोपर्यंत तुम्ही स्वतः कॉलेजला जात नाही, तोपर्यंत तुम्हाला खरंच कॉलेज म्हणजे काय हे कळत नाही.
महाविद्यालयात अभ्यासासोबतच अनेक स्पर्धा असतात ज्यात फक्त प्राध्यापक परवानगी देतात आणि विद्यार्थी सर्व कामे स्वतः करतात. स्पर्धा आयोजित करणे, यादी तयार करणे, प्रायोजक शोधणे, वर्गाच्या परवानग्यांसाठी महाविद्यालयाच्या लॉजिस्टिक विभागाशी बोलणे, पोस्टर बनवणे, जाहिराती करणे, वेगवेगळ्या विद्यार्थ्यांना काम सोपवणे, बैठका घेणे, स्पर्धेच्या दिवशी सर्व वर्गात मुलांना सहभागी होण्यास सांगणे. न्यायाधीश होण्यासाठी प्राध्यापकांना भेट देणे, बक्षिसाची रक्कम देण्यासाठी अकाऊंट्स विभागातून फॉर्म आणणे, विविध महाविद्यालयातील विद्यार्थ्यांना भेटून त्यांच्यासमोर त्यांच्या महाविद्यालयाचे प्रतिनिधीत्व करणे इत्यादी सर्व कामे विद्यार्थी स्वतः करतात. ते हे वर्षातून एकदा नाही तर किमान 4 वेळा करतात.
या साऱ्या धावपळीतून मिळालेले अनुभव त्यांना आयुष्यभर शिकवतात. बी.ए.चे विद्यार्थी मार्केटिंग शिकतात, सायन्सचे विद्यार्थी कविता लिहितात, कॉमर्सचे विद्यार्थी आदरातिथ्यासाठी हात आजमावतात. घरी बसून हे सर्व काय असू शकते? कॉलेजच्या पहिल्या वर्षात शांत असणारा तरुण बहिर्मुख होतो आणि बहिर्मुखी माणूस अंतर्मुख होतो. फेअरवेलच्या दिवशी स्टेजवर उभा असलेला विद्यार्थी आढळतो, ज्याला कॉलेजच्या पहिल्या महिन्यात वर्गात उभे राहण्यास संकोच वाटत होता. प्रेमात पडताना तरुण उभे रहायला शिकतात, जे कधीच पडत नाहीत, ते कसे उठायला शिकतील? काहीजण दु:खात लिहायला शिकतात, तर काही गाण्यातून वेदना व्यक्त करतात. प्रत्येकजण नात्यातील पहिल्या 3 महिन्यांचा आनंद आणि शेवटचे 3 महिने दुःख पाहतो. पण, या संपूर्ण प्रक्रियेत अशा अनेक गोष्टी आहेत ज्या माणसाला समजू लागतात, परिपक्व होऊ लागतात. ऑनलाइन रिलेशनशिपची काय अवस्था आहे, हे कोणापासून लपून राहिलेले नाही.
विचार मुक्त होणार नाहीत
आपल्या देशातील गरीब-श्रीमंत यांच्यात जितका फरक आहे, तितकाच शाळा सोडलेल्या किशोरवयीन आणि महाविद्यालयीन तरुणांच्या विचारांमध्ये आहे, सरकार एकाचे ऐकते आणि दुसरे आपल्या शेजाऱ्यांचेही ऐकत नाही. शाळेत मुलांना नैतिक शिक्षण दिले जाते, प्रशासनाकडून पुस्तके वाढवली जातात आणि मेसोपोटेमियाचे महत्त्व इतिहासाने भरलेले आहे. त्या किशोरवयीन मुलाला ना सरकारला प्रश्न कसे विचारायचे हे माहित नाही किंवा देशात प्रचलित असलेल्या धार्मिक विधींच्या चुका ओळखण्याची क्षमता नाही (किमान सीबीएसई बोर्डाचा विद्यार्थी नाही). याउलट, महाविद्यालयीन तरुणांना आपल्या विचारांना उड्डाण कसे द्यायचे हे माहित असताना, त्याला लाल सलाम देखील कळतो आणि मनुस्मृती कशी नाकारायची हे देखील त्यांना माहित आहे.
कॅन्टीनमध्ये समोसा चटणीसाठी लढणाऱ्या या तरुणांनी देशाचे सरकार हादरते. या तरुणांचा आवाज जितका ठळक आहे, तितकाच कॉलेजचा चेहरा न बघता कॉम्प्युटर स्क्रीनकडे पाहणाऱ्या तरुणांपर्यंत तो पोहोचेल का?
धर्म, जात, राजकारण, लिंग, मुलींचे स्वातंत्र्य इत्यादी बाबतीत आपल्या देशातील लोकांची विचारसरणी संकुचित आहे. या विषयांवर विचार करण्याची ताकद असलेल्या तरुणांची संख्या आधीच खूप कमी आहे, जी ऑनलाइन शिक्षणामुळे येत्या काळात कमी होईल.
घरी बसलेले हे युवक ना प्रश्नांची उत्तरे देतील, ना प्राध्यापक वारंवार आवाज खंडित झाल्यामुळे किंवा नेटवर्कच्या कमतरतेमुळे मन वळवण्याची शक्ती वाया घालवतील, ना तरुणांना योग्य वातावरण मिळेल, ना ते नवीन लोकांना भेटून स्वत:शी जुळवून घेण्याचा प्रयत्न करतील. नवीन वातावरण, ना त्यांना योग्य मार्गदर्शन मिळेल ना त्यांना हवं ते करता येईल. त्यामुळे ऑनलाइन शिक्षणाच्या निकालात तरूणांच्या मनाच्या सीमा भिंतीचे दरवाजेही घराच्या सीमा भिंतीत उघडणार नाहीत.
