* मदनलाल गुप्ता
एकविसाव्या शतकात एकल पालक या नावाने एक नवीन शब्द शब्दकोशात समाविष्ट झाला आहे. भारतातही एकल पालकत्वाची प्रथा झपाट्याने वाढत आहे. पूर्वी आजारपण, युद्ध आणि मृत्यू यामुळे सिंगल पॅरेंट असण्याची सक्ती होती. त्याकाळी विधवा किंवा विधुर मुलांचा सांभाळ करत असत. एक मूल असलेली विधवा किंवा मूल असलेली विधुर यांना एकल पालक म्हटले जात नाही. पूर्वी कुमारी मातेची कल्पनाही केली जात नव्हती, सुसंस्कृत समाजात कुमारी माता हा अत्यंत घृणास्पद शब्द मानला जात होता, पण आता तो सामान्य शब्द झाला आहे. आता ते पसंत केले जात आहे. एवढेच नाही तर आता हे प्रथा आणि स्टेटस सिम्बॉल बनले आहे. त्या काळी अविवाहित आई नसली तरी असती तरी अशा बाईला कोणी भाड्याने घर दिले नसते.
अविवाहित पुरुषांचीही तीच परिस्थिती होती, पण आता काळ बदलला आहे. त्या काळात केवळ विवाहित जोडप्यांनाच मुले जन्माला घालण्याचा अधिकार होता. पती-पत्नी दोघे मिळून मुलांचे संगोपन करायचे. पूर्वी जेव्हा दोन विवाहित स्त्रिया भेटत असत तेव्हा एक स्त्री आपल्या मुलाकडे बोट दाखवून म्हणायची, त्याचे वडील बाहेर गेले आहेत, तो तिचे म्हणणे ऐकत नाही आणि तिला खूप त्रास देतो. याचा अर्थ असा की दोन्ही पालक मुलांचे संगोपन करण्यास सक्षम होते, एकटे नाही. आईची प्रतिष्ठा पृथ्वीपेक्षा जड असली तरी वडिलांचा मान आकाशापेक्षाही वरचा आहे. याउलट, आता एकल माता आनंदाने पूर्णवेळ काम करतात आणि मुलांचे संगोपनही करतात.
युरोप आणि अमेरिकेत दोन प्रकारचे एकल पालक आहेत. एक ते आहेत जे लग्नानंतर घटस्फोट घेऊन अविवाहित पालक बनतात, दुसरे ते आहेत जे अविवाहित राहून मुलाला जन्म देतात. घटस्फोटाने विभक्त झालेल्या पती-पत्नीमध्ये मुलांच्या ताब्याबाबत अनेकदा वाद होतात. दोघांनाही मुलांना सोबत ठेवायचे आहे. ही किती विडंबना आहे, दोघांनाही फळे आवडतात, पण मुलांचा ताबा मिळवण्यासाठी ते कोर्टाचा आसरा घेतात तेव्हा त्यांचे झाडाशी असलेले वैर स्पष्टपणे दिसून येते.
एका अंदाजानुसार, 2009 मध्ये रशियामध्ये 7 लाख घटस्फोट झाले. अमेरिकेत 1960 मध्ये एकल पालकांची संख्या 9 टक्के होती, जी 2000 मध्ये वाढून 28 टक्के झाली. 1 कोटी 50 लाख मुलांचा सांभाळ केवळ आर्थिक दुर्बलतेमुळे होतो. विवाहित जोडप्याचे सरासरी उत्पन्न अंदाजे 8 लाख डॉलर्स आहे आणि एका आईचे सरासरी उत्पन्न 24 हजार डॉलर आहे. चीनमध्ये 19व्या शतकात, 15 वर्षांच्या वयाच्या सुमारे 33 टक्के मुलांनी घटस्फोटामुळे त्यांचे वडील किंवा पालक गमावले.
2010 मध्ये अमेरिकेत जन्मलेल्या सर्व मुलांपैकी 40.7 टक्के मुलांचा जन्म अविवाहित मातांकडून झाला होता. एका अंदाजानुसार, जगातील सुमारे 15.9 टक्के मुले एकाच पालकासोबत राहतात. यूएस सेन्सस ब्युरोनुसार, सोबत नसलेली 84 टक्के मुले एका आईसोबत राहतात आणि 16 टक्के एकट्या वडिलांसोबत राहतात. 45 टक्के माता घटस्फोटित आहेत किंवा त्यांच्या पतीपासून वेगळ्या राहतात, 34.2 टक्के माता अविवाहित आहेत, तर विधवा मातांची संख्या केवळ 1.7 टक्के होती.
एकल पालकत्वाचा सर्वाधिक फायदा व्यापारी वर्गाला होतो. व्यापारी वर्ग एकल पालकांमध्ये अधिक आनंदी आहे. एकल पालकत्व हा सुसंस्कृत समाजासाठी शाप आणि व्यापारी वर्गासाठी वरदान आहे. जेव्हा जेव्हा कुटुंब घटस्फोटाचा निर्णय घेते तेव्हा वकील आणि कोर्टाला काम आणि पैसा मिळतो. मित्र आणि आजी-आजोबांना वाईट वाटत असले तरी काही लोक हसतात.
जेव्हा प्रसिद्ध लोक घटस्फोट घेतात तेव्हा प्रिंट आणि इलेक्ट्रॉनिक मीडियामध्ये त्याची खूप चर्चा होते. घटस्फोटानंतर, एकल पालक (स्त्री आणि पुरुष) डॉक्टर, मानसोपचारतज्ज्ञ आणि विवाह सल्लागारांच्या कार्यालयांना भेट देतात. अशा परिस्थितीत, निराश एकल पालक ड्रग्सचा अवलंब करतात आणि काही लोक ड्रग्स घेण्यास सुरुवात करतात, कधीकधी आत्महत्येसारख्या घृणास्पद कृत्याचा अवलंब करतात.
महिला विचार
सर्वेक्षणानुसार, 2011 साली 41 लाख महिलांनी मुलांना जन्म दिला, त्यापैकी 36 टक्के महिला या सर्वेक्षणाच्या वेळी अविवाहित होत्या, जे 2005 च्या तुलनेत 31 टक्के अधिक आहे.
आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे 20-24 वयोगटातील महिलांमध्ये हे प्रमाण 62 टक्के होते. सर्वेक्षणात सहभागी झालेल्या 30 टक्के महिलांनी असेही सांगितले की, एकटी आई एका जोडप्याप्रमाणेच मुलांचे संगोपन करू शकते, तर 27 टक्के महिलांचे उत्तर नाही. 43 टक्के लोकांनी सांगितले की हे सर्व परिस्थितीवर अवलंबून आहे. पुढे, 42 टक्के महिला आणि 24 टक्के पुरुषांनी भविष्यात एकल पालक होण्याचा विचार करण्यास सांगितले आणि 37 टक्के महिलांनी मूल दत्तक घेण्याचे समर्थन केले.
संशोधनात असेही समोर आले आहे की 37 टक्के विवाहित महिलांना त्यांच्या पतीपेक्षा जास्त पगार मिळतो. 1960 मध्ये केवळ 11 टक्के कुटुंबे आईच्या उत्पन्नावर अवलंबून होती. 2007 मध्ये, अधिक महिलांनी पूर्णवेळ काम करण्याची इच्छा व्यक्त केली, तर काही अजिबात काम न करण्याच्या बाजूने होत्या.
कुटुंब तुटते
एकाकीपणावर मात करण्यासाठी, पुरुष आणि स्त्रिया वेळ घालवण्यासाठी सोबती शोधतात. ते डान्सिंग, बार, सिनेमा हॉल किंवा त्यांच्या नवीन महिला मैत्रिणी किंवा पुरुष मैत्रिणीला बाहेर फिरायला घेऊन जातात. वीकेंडला मुले वडिलांसोबत राहतात, अशा परिस्थितीत वडिलांना मुलांसाठी बाहेरचे जेवण आणि आईस्क्रीमवर खर्च करावा लागतो. निश्चितपणे, एकल पालकांना केवळ जास्त खर्चच नाही तर सरकारला अधिक कर भरावा लागतो. ऑफिसमध्ये, अधिकाऱ्यांना गंमत म्हणून सिंगल पॅरेंट (आई) किंवा सिंगल पॅरेंट (नवरा) यांचा सहवास सहज मिळतो. अशा रीतीने सुखी संसार तुटतो.
अमेरिकेत घटस्फोटानंतर स्त्रीला सहसा जोडप्याने खरेदी केलेले घर मिळते. स्त्रीचा दोनदा घटस्फोट झाला तर तिला दोन घरे नक्कीच मिळतात. स्त्रीलाही अनेकदा मुलांचा ताबा मिळतो. प्रत्येक मुलाच्या पालनपोषणासाठी पतीने महिलेला खर्च करावा लागतो. सहसा मुले शनिवार व रविवार रोजी घटस्फोटित वडिलांना भेटू शकतात.
एकूणच, एकल पालकत्वाचा मुलांच्या भविष्यावर चांगला परिणाम होत नाही. व्यवसाय वाढताना दिसत आहे पण समाज कमकुवत झाल्याची कोणालाच चिंता नाही. घटस्फोट थांबवता येत नाही, पण घटस्फोटाचे प्रमाण कमी होणे समाजाच्या हिताचे आहे. कौटुंबिक स्नेहसंमेलनाला अधिक महत्त्व देऊन व्यावसायिक नफ्यापासून वेगळा विचार करावा लागेल.
एका सर्वेक्षणानुसार, सुमारे 40 टक्के अविवाहित महिलांनी लग्नाशिवाय मूल होण्याची इच्छा व्यक्त केली आहे. सर्वेक्षणात सहभागी झालेल्या एक तृतीयांश मातांनी मूल दत्तक घेण्याची इच्छा व्यक्त केली आहे. यूएस सेन्सस ब्युरोने झपाट्याने बदलत असलेल्या कौटुंबिक रचनेत अनेक विषयांवर सर्वेक्षण केल्यानंतर एकल आईची प्रथा वाढत असल्याचे दिसून आले.