फिरूनी पुन्हा उमलेन मी

कथा * रेणू श्रावस्ती

‘‘काय झालं, लक्ष्मी? आज इतका उशीर केलास यायला?’’  स्वत:ची चिडचिड लपवत सुधाने विचारलं.

‘‘काय सांगू मॅडम तुम्हाला? ते मनोजसाहेब आहेत ना, त्यांच्या रिचाला काही तरी झालंय म्हणे. कुठे शाळेच्या पिकनिकला गेली होती. तुम्ही आपल्या घरात बसून असता, तुम्हाला कॉलनीतल्या बातम्या कशा कळणार?’’ लक्ष्मीने म्हटलं.

लक्ष्मीला दटावत, तिच्या बोलण्याला आळा घालत सुधा म्हणाली, ‘‘मला ठाऊक आहे. रात्रीच मी जाऊन आलेय तिथे. फार काही घडलं नाहीए. तू उगीच सगळीकडे मनाने काही सांगत बसू नकोस.’’

हुशार, शांत, समजूतदार रिचाला काय झालं असेल याचा तिला नीट अंदाज करता आला नाही तरी एक पुसटशी अभद्र शंका मनाला चाटून गेलीच. शाळेची पिकनिक गेली होती म्हणे…

कॉलेजातून रिटायर झाल्यावर सुधा सोसायटीतल्या मुलांच्या सायन्स अन् मॅथ्सच्या ट्यूशन घ्यायची. पैशाची गरज नव्हती. त्यामुळे अनेक गरीब मुलं तशीच शिकायला यायची. हिंदी अन् कॉम्प्युटर हे विषयही ती सहज शिकवू शकत होती. मुलांनी करिअर कसं निवडावं, त्यासाठी कुठला अभ्यास करावा, कसा करावा या गोष्टी ती इतकी तळमळीने सांगायची की मुलांचे आईवडीलही तिचा सल्ला सर्वोपरी मानायचे. रिचा तिची लाडकी विद्यार्थिनी. कॉम्प्युटरमध्ये तिला विशेष गती होती.

लक्ष्मी काम करून गेल्या गेल्या सुधाने तिची मैत्रीण अनामिकाचं घर गाठलं. अनामिका रिचाची मावशी होती. तिने जे सांगितलं ते ऐकून सुधा शहारली, काल शाळेची ट्रिप गंगेच्या पल्याडच्या काठावर गेली होती. बोटिंग वगैरे झाल्यावर सर्वांचं एकत्र डबे खाणं झालं. जिलेबी अन् समोसे शाळेकडून मुलांना दिले गेले. सगळी मुलं आनंदाने सुखावलेली. वेगवेगळे गट करून कुणी भेंड्या, कुणी नाचगाणी, कुणी झाडाखाली लोळणं असं सुरू होतं. काही मुलं जवळपास फिरून पानंफुलं एकत्र करत होती. त्याच वेळी रिचा फिरत फिरत ग्रुपपासून जरा लांब अंतरावर गेली. निघायच्या वेळी सगळी मुलं एकत्र आली तेव्हा रिचा दिसेना म्हणताना शोधाशोध सुरू झाली. थोड्या अंतरावर झोपडीत बेशुद्ध पडलेली रिचा दिसली. टीचर्सपैकी दोघी तिला घेऊन बोटीने पटकन् अलीकडच्या काठावर आल्या. इतर मुलं बाकीच्या स्टाफबरोबर गेली. रिचाला टॅक्सीने इस्पितळात नेलं. तिच्या घरीही कळवलं. घरून आईवडील इस्पितळात पोहोचले.

सुधा स्तब्ध होती. रिचाला भेटायला जावं की न जावं ते तिला समजत नव्हतं. काही क्षणात तिने निर्णय घेतला अन् गाडी काढून सरळ ती रिचाला अॅडमिट केलं होतं त्या इस्पितळात पोहोचली. समोरच रिचाचे वडील भेटले. रात्रभरात त्यांचं वय दहा वर्षांनी वाढल्यासराखं दिसत होतं. सुधाला बघताच त्यांना रडू आलं. स्वत:ला सावरत सुधाने त्यांना थोपटून शांत केलं. तेवढ्यात रिचाच्या आईने तिला मिठी मारली अन् आपल्या दु:खाला वाट मोकळी करून दिली. तिचे हुंदके अन् अश्रू थांबत नव्हते.

रिचाला झोपेचं इजेक्शन दिल्यामुळे ती झोपली होती. पण काल रात्री जेव्हा ती शुद्धीवर आली तेव्हा मात्र खूपच रडत होती. घडलेल्या घटनेचा मनावर खोलवर परिणाम झाला होता. मला जगायचं नाहीए वगैरे बोलत होती.

अरूणाला तिने रडून घेऊन दिलं. ती थोडी शांत झाल्यावर तिने तिथल्या प्रमुख लेडी डॉक्टरचं नाव विचारलं अन् तिला जाऊन भेटली. ‘‘हे प्रकरण कृपा करून मीडियापर्यंत जाऊ देऊ नका; कारण त्यात पोरीची बेअब्रू होते. गुन्हेगारांना शासन होत नाही.’’ डॉक्टरही तिच्या मताशी सहमत होत्या.

‘‘आमच्याकडे येण्याआधीच शाळेने पोलिसात रिपोर्ट केला होता.’’ डॉक्टर म्हणाल्या. त्यांनी पोलीस अधिकाऱ्याचं नावही सांगितलं. ते सुधाच्या कॉलेजात एकदा चीफगेस्ट म्हणून आलेले होते. सुधा सरळ त्यांना जाऊन भेटली. त्यांनी आदरपूर्वक तिचं स्वागत केलं.

‘‘सर, आपल्या समाजात बलात्कारित मुलीला किंवा स्त्रीला कोणत्या दिव्यातून जावं लागतं याची तुम्हाला कल्पना आहे. आता इतक्या मोठ्या शहरात कोण असेल तो नरपिशाच्च ते कसं अन् किती काळात शोधाल तुम्ही? समजा तो नराधम शोधून काढला तरी त्यामुळे त्या निरागस पोरीच्या शरीरावर, मनावर झालेल्या जखमा भरून येतील का? कोर्टात केस गेली तर कुठल्या कुठल्या प्रश्नांना ती पोर तोंड देईल? मनाने आत्ताच खचली आहे ती. तिला पुन्हा उभी करायचीय आपल्याला. तुम्ही कृपया ही केस काढून टाका. मी शाळेच्या ऑफिसरशी बोलते. एवढी कृपा करा.’’

सुधाला एक हुशार प्रोफेसर व नावाजलेली अन् लोकप्रिय शिक्षिका म्हणून पोलीस अधिकारी ओळखत होते. त्यांनाही तिचं म्हणणं पटलं. ते स्वत: व सुधाही शाळेतल्या अधिकारी मंडळींशी बोलले. केस मागे घेतली गेली.

सुधा परत नर्सिंगहोममध्ये आली. प्रथम तिने रिचाच्या आईवडिलांचं बौद्धिक घेतलं. काय घडलं, आता काय करायचं आहे. पालक म्हणून त्यांनी कसं वागायचं आहे. घराबाहेरच्या लोकांच्या प्रश्नांना, विशेषत: तिरकस प्रश्नांना कसं सामोरं जायचं, कशी उत्तर द्यायची. आपला तोल कसा राखायचा अन् रिचाशी कसं वागायचं हे तिने व्यवस्थित समजावलं. दोन तासाच्या त्या सेशनमध्ये त्यांना दोनदा खायलाप्यायलाही घातलं. त्यामुळे ती दोघं बऱ्यापैकी सावरली. सुधाने त्यांना ‘‘दोनतीन तास घरी जाऊन विश्रांती घ्या. अंघोळी व रात्रीचं जेवण उरकूनच पुन्हा इथे या, तोपर्यंत मी इथेच आहे. रिचाला व्यवस्थित सांभाळते,’’ असंही म्हटलं. भारावलेल्या मनाने अन् पावलांनी ती दोघं घरी आली.

सुधा रिचाच्या बेडजवळ बसून होती. रिचाला जाग येत होती. ती झोप अन् जाग याच्या सीमारेषेवर होती. थोडी हालचाल सुरू झाली होती अन् एकदम जोरात किंचाळून तिने डोळे उघडले. त्या अर्धवट गुंगीत तिला स्वप्नं पडलं असावं. समोर सुधा दिसताच तिने सुधाला मिठी मारली अन् ती रडायला लागली.

तिला जवळ घेत प्रेमाने थोपटत सुधा म्हणाली, ‘‘शांत हो बाळा…शांत हो, अजिबात घाबरू नकोस…’’

‘‘मावशी…’’ रिचाने हंबरडा फोडला.

‘‘हे बघ रिचा, तू आधी शांत हो. तू आता अगदी सुरक्षित आहेस. तुला कुणी हातही लावू शकत नाही. समजतंय ना? जे घडलं ते घडलं. ते विसरायचं. तो एक अपघात होता. हातपाय न मोडता, डोकं न फुटता आपण सहीसलमात आहोत ही गोष्ट फक्त ध्यानात ठेव.’’? शांतपणे तिला थोपटत एकेका शब्दावर जोर देत खंबीर आवाजात सुधा रिचाची समजूत घालत होती.

हळूहळू रिचा शांत होत गेली. ‘मी घाण झालेय. मला मरायचंय’ ही वाक्य ती अजूनही मध्येच बोलायची. पण सुधा न कंटाळता न थकता तिला समजावत होती. ‘‘मी शाळेत जाणार नाही. इतर मुली मला काय म्हणतील?’’ या तिच्या प्रश्नावर सुधाने म्हटलं, ‘‘काय म्हणतील? त्यांना काही म्हणायची संधी आपण द्यायचीच नाही. जितकी घाबरशील, तितके लोक तुला घाबरवतील. धीटपणे, डोळ्याला डोळा देऊन उभी राहिलीस तर ते तुला घाबरतील.’’

‘‘पण माझं चुकलंच…’’ मी एकटीने फिरायला जायला नको होतं.

‘‘पण समजा, एकटी गेलीस तर त्याचं आता वाईट नको वाटून घेऊस…असे अपघात घडतातच गं!’’

तेवढ्यात चेकअपसाठी लेडी डॉक्टर आली. ‘‘मला मरायचंय डॉक्टर…’’ रिचा पुन्हा रडायला लागली.

‘‘अगं, एवढी शूर मुलगी तू…किती निर्धाराने झगडली आहेस…तुझ्या शरीरावरच्या जखमा सांगताहेत तुझं शौर्य…तुला लाज वाटावी असं काहीच घडलेलं नाहीए.’’ डॉक्टरने तिला म्हटलं. त्यांनी सुधाला म्हटलं, ‘‘तिला अजून विश्रांतीची गरज आहे. तिला थोडं खायला घाला मग पुन्हा एक झोपेचं इंजेक्शन द्यावं लागेल…हळूहळू सगळं ठीक होईल. गरज पडल्यास मानसोपचार तज्ज्ञाची मदत घेऊ.’’

डॉक्टरांनी नर्सला गरम दूध व बिस्किटं आणायला सांगितली. त्यानंतर रिचाला इंजेक्शन देऊन झोपवण्यात आलं. नर्सिंग होममधून घरी आल्यावर सुधा सोफ्यावरच आडवी झाली, इतकी ती दमली होती. शरीर थकलं होतं. डोळ्यांपुढे मात्र पन्नास वर्षांपूर्वीचा प्रसंग उभा होता.

बारा तेरा वर्षांच्या सुधाच्या आयुष्यातही असाच प्रसंग घडला होता. खूप उत्साह आणि आनंदात ती मावसबहिणीकडे लग्नाला गेली होती. रात्री उशिरापर्यंत लक्ष्मीपूजन वगैरे विधी चालू होते. तिला झोप येत होती म्हणून आईने तिला त्यांचं सामान असलेल्या खोलीत झोपायला घेऊन आली. तिला झोपवून आई पुन्हा मांडवात गेली. रात्री कधी तरी सुधाला घुसमटल्यासारखं झालं अन् जाग आली. तिच्या अंगावर कुणीतरी होतं. तिने ओरडू नये म्हणून तिचं तोंड दाबून ठेवलं होतं. ती सुटायला धडपडत होती. पण तिची धडपड निष्प्रभ ठरली. खूप त्रास होत होता. सगळं शरीर लचके तोडल्यासारखं दुखत होतं. अर्धबेशुद्धावस्थेत ती कण्हत होती, रडत होती. मग झोप लागली किंवा शुद्ध हरपली. जाग आली तेव्हा आई कपाळाला हात लावून शेजारी बसलेली दिसली. आईला मिठी मारून ती जोराने रडणार तेवढ्यात आईने तिच्या तोंडावर आपल्या हाताचा तळवा दाबून तिचा आवाज व आपलं रडू दाबलं. सकाळी नवरीमुलगी व वऱ्हाडाची पाठवणी झाल्यावर आईने बहिणीला विश्वासात घेऊन सगळं सांगितलं. बहिणीने स्वत:च्या थोबाडीत मारून घेतलं; कारण संशयाचा काटा मावशीच्या नणंदेच्या मुलाकडे इंगित करत होता. मावशीने अक्षरश: आईचे पाय धरले. ‘‘कृपा करून विषय वाढवू नकोस. पोरीच्या आयुष्याचा प्रश्न आहे. अळीमिळी गुपचिळी…कुणाला काही कळणार नाही.’’

आपल्या घरी परत आलेली सुधा पार बदलली होती. तिच्या चेहऱ्यावरचा तजेला अन् हसू मावळलं होतं. ती सदैव घाबरलेली असायची. बाबांना, दादाला हा बदल खूप खटकला होता. पण सुधाने अवाक्षराने त्यांना काही कळू दिलं नाही.

सुधाच्या ताईने मात्र आईचा पिच्छाच पुरवला तेव्हा आईने तिथे घडलेला प्रसंग सांगितला, सुधा त्यावेळी अंघोळ करत होती अन् बाजारात गेलेले बाबा अन् दादा घरी परतले आहेत हे आईला कळंल नव्हतं. त्यामुळे इतके दिवस कळू न दिलेलं सत्य आता घरात सगळ्यांना कळलं होतं. प्रत्येक जण कळवळला, हळहळला अन् सुधाला आधार देण्यासाठी खंबीरपणे तिच्या पाठीशी उभा राहिला.

बलात्कार एका स्त्रीवर होतो पण मानसिकदृष्ट्या त्या घृणित कृत्याचा परिणाम संपूर्ण कुटुंबावर होतो. सुधाने बाहेरच्या जगाशी जणू संबंधच तोडले होते. पण ती अभ्यासात पार बुडाली होती. दहावी, बारावी, बी.एस.सी ऑनर्स, एमएससी फिजिक्स प्रत्येक वर्षीं तिने मेरिटलिस्ट घेतली. बीएससी व एमएसीला तर प्रथम क्रमांक व सुवर्णपदकही मिळवलं. इतके मार्क मिळवायचे तर झोकून देऊन अभ्यास करावाच लागतो. सोशल रिलेशन्समध्ये वेळ घालवून असं मेडल मिळत नाही असं आता लोकच बोलत होते. युनिव्हर्सिटीत तिला नोकरीही मिळाली. इतक्या वर्षांत आता सुधा सावरली. तिचा आत्मविश्वास वाढला पण अजूनही लग्नाला ती नकारच देत होती. दादा व ताईच्या लग्नात करवली म्हणून कौतुक करून घेतलं तरी एरवी कुणाच्याही लग्नाला ती कधी गेली नाही.

बाबांचे खास मित्र घनश्याम काकांचा मुलगा लग्नाचा होता. सुधासाठी सर्वाथाने योग्य होता. बाबांनी डोळ्यात पाणी आणून तिला विनवलं. अक्षरश: तिच्या पाया पडले अन् सुधा हेलावली. लग्नाला कबूल झाली. खूप थाटात लग्न झालं. पण लग्नानंतरही कित्येक वर्ष तिला मूल झालं नाही. रवीने साधा स्पर्श केला तरी ती थरथर कापायची. भितीने पांढरीफटक व्हायची. रवी खरोखर समजूतदार व थोर मनाचा, त्याने तिला समजून घेतलं. तिच्या आईवडिलांशी तो एकांतात बोलला. मानसोपचार सुरू झाले. त्याच्या जोडीने औषधोपचारही सुरू झाले.

रवीचा समजूतदारपणा, त्यांचं प्रेम अन् शारीरिक व मानसिक उपचारांचा चांगला परिणाम झाला. दोन मुलांची आई झालेल्या सुधाने नोकरी, संसार सांभाळून मुलांनाही उत्तम वळण लावलं. त्यांचं शिक्षण, लग्न वेळेवारी होऊन आज ती चार नातवंडांची आजी झाली होती.

अशा घटना विसरू म्हणता विसरता येत नाहीत. त्यावर मुद्दाम कुणी चर्चाही करत नाही. पण सुधाने ठरवलं. आपल्या आयुष्यातली ही घटना ती रिचाला सांगेल…रिचाला बळ मिळेल. शिवाय जे मानसोपचार व इतर उपचार तिने फार उशिरांच्या वयात घेतले ते रिचाला आताच मिळाले तर ती तिचं आयुष्य अधिक चांगल्या प्रकारे, अधिक आत्मविश्वासाने ती जगू शकेल.

दुसऱ्या दिवशी सुधाने रिचाच्या आवडीचा स्वयंपाक केला व तिचा अन् स्वत:चा डबा घेऊन ती नर्सिंग होममध्ये पोहोचली. आता रिचाचे आईबाबाही सावरले होते. डॉक्टरनेही त्यांना समजावलं होतं. सुधानेही चांगलं बौद्धिक घेतलं होतं. सुधाने त्यांना घरी जाऊन विश्रांती घ्यायला सांगितलं अन् रिच्याजवळ ती दिवसभर राहिल असंही म्हटलं.

सुधाला बघून रिचाला पुन्हा रडण्याचा उमाळा आला. लहानशी, निरागस पोर…पार कोलमडली होती. मनातून काहीतरी वाईट, विपरीत पाप घडल्याची बोच होती. सुधाने प्रथम तिला बरोबर आणलेलं जेवण व्यवस्थित वाढलं. गप्पा मारत आनंदात जेवण करायला लावलं. नर्स येऊन काही गोळ्या देऊन गेली.

‘‘हे बघ रिचा, मी तुझी टीचर आहे. मी आधी कॉलेजात शिकवत होते हे तुला माहिती आहे. पेपरमध्ये माझे लेख अन् फोटो छापून यायचे, दूरदर्शनवर मुलाखत आलेली हे सगळं तुला माहिती आहे. आता मी तुला माझ्या आयुष्यातली एक घटना सांगणार आहे. ती फक्त तुझ्यात अन् माझ्यातच असेल. बाहेर तू कुठेही कुणालाही काही बोलणार नाहीस. घरीही बाबाला आईला काही सांगायचं नाही…प्रॉमिस?’’ सुधाने शांतपणे बोलायला सुरूवात केली.

‘‘प्रॉमिस!’’ रिचाने म्हटलं.

मग आपल्या आयुष्यात घडलेली ती घटना, तो अपघात, त्यामुळे बालमनावर झालेला परिणाम…आई बाबा, ताई दादा सगळ्यांनी दिलेला भक्कम आधार, अभ्यासात गुंतवून घेणं वगैरे सगळं रिचाला समजेल, पटेल अशा पद्धतीने सुधाने सांगितलं. रिचाच्या चेहऱ्यावरचे बदलते भाव, तिच्या प्रतिक्रिया ती बोलत असताना लक्षपूर्वक बघत होती.

‘‘आणि असे प्रसंग अनेक मुलींच्या बाबतीत घडतात. म्हणून कुणी मरायच्या गोष्टी करत नाही. उलट आपण ठामपणे उभं राहायचं. कारण आपली काही चूकच नाहीए ना? कशाला रडायचं? कशाला मरून जायचं? इतकं सुंदर आयुष्य मिळालंय. चांगलं कुटुंब, घर, आईवडील, मित्रमैत्रिणी सगळं सगळं आहे तुझ्याजवळ मग आपण का रडायचं…तुला काहीही झालेलं नाहीए. तू उद्या घरी  पोहोचशील, त्यानंतर रोजच्यासारखी शाळेत जा. ग्राउंडवर खेळायला जा. समजलं ना? मी जर आज तुला ही घटना सांगितली नसती तर तुला माझ्याकडे बघून कल्पना तरी आली असती का?’’

‘‘मावशी…’’ म्हणत रिचाने सुधाला मिठी मारली.

‘‘उद्यापासून काही दिवस एक डॉक्टर मावशी माझ्याकडे येणार आहे. त्यावेळी मी तुला बोलावून घेईन. तिच्याशी छान गप्पा मारायच्या. काही गोळ्या ती देईल त्या घ्यायच्या. पण हेसुद्धा उगाच कुणाला कळू द्यायचं नाही. ओके?’’

‘‘ओके…’’ रिचाने म्हटलं.

सुधाला खूप हलकंहलकं वाटलं. रिचा अन् तिच्या वयाच्या मुलींना स्वसंरक्षणाचं शिक्षण देण्यासाठी एखादी कराटे कोचही ती बघणार होती. मुलींनी मनाने अन् देहानेही कणखर व्हायलाच हवं अन् मुख्य म्हणजे अशी घटना घडलीच तर त्यामुळे स्वत:ला दोषी समजणं बंद करायला हवं हेही ती शिकणार होती.

संकर्षण

कथा * मीरा सिन्हा

गगन यांचा बालपणापासूनचा मित्र. आम्ही त्याच्या घरातून बाहेर पडल्यापासून माझा नवरा आशीष पुन्ह:पुन्हा म्हणत होता, ‘‘मला समजंतच नाहीए, संकर्षण किती गगनसारखा दिसतो, बोलतो, वागतोसुद्धा. जणू तो त्याचाच मुलगा असावा…नाक आहे तुझ्यासारखं, पण माझं तर त्याच्यात अगदीच काही जाणवंत नाही.’’

मी म्हटलं, ‘‘नाही कसं? तो तुमच्यासारखाच कुशाग्र बुद्धीचा आहे अन् थोडा संतापीसुद्धा…गगनभाऊ अगदीच शांत वृत्तीचे आहेत.’’

‘‘हो पण, आपला मुलगा म्हटल्यावर तो थोडा तरी माझ्यासारखा दिसायला हवा ना?’’

‘‘तुम्हाला सांगू का? माणसाचं व्यक्तिमत्त्व घडतं ते घरातल्या वातावरणामधून, घरातल्या व्यक्तींच्या वागण्या-बोलण्यातून. जन्मल्याबरोबर मी त्याला श्रुतीच्या ओटीत घातला. त्या क्षणापासून तो त्यांच्या घरात, त्यांच्या संगतीत वाढतोय…त्याच्यावर त्याच घरातले, त्याच वातावरणातले संस्कार झालेत. दुसरं म्हणजे अपघातानं तो आपल्या कुटुंबात येऊ घातला होता. पण माझ्या मनांत आलं, श्रुतीला बाळ होऊ शकत नाही, तेव्हा हे बाळ मी माझ्या पोटात वाढवून श्रुतीच्या ओटीत टाकेन. तिलाही आई होण्याचं सुख मिळेल. माझ्या मनांत सतत श्रुती अन् गगन भाऊंचेच विचार असल्यामुळेही कदाचित तो आपल्यापेक्षा वेगळा झाला असेल…’’ मी म्हटलं.

‘‘हो…तेही खरंच, पण सीमा तू खरोखरंच महान आहेस हं! आपलं बाळ असं निर्लेज मनानं दुसऱ्याला देणं सोपं नाही.’’

‘‘खरंच, पण तुम्हाला सांगू का? श्रुती वहिनी अन् गगनभाऊंचं दु:ख मला बघवंत नव्हतं. तुम्ही त्यावेळी इथं नव्हता. पण श्रुतीला झालेलं ते भयंकर बाळ त्याचा मृत्यू…ते सगळं फारच भयंकर होतं. मी ते बघितलंय, अनुभवलंय श्रुतीची परिस्थिती बघून तर जीव इतका कळवळायचा…अन् त्या दोघांनी आपल्यासाठी खूप केलंय…त्यामुळे त्यांच्या जीवनात आनंद निर्माण करू शकतो याचं फार समाधान आहे.’’

‘‘हो, हे मात्र खरं, गगन अन् वहिनी कधी परके वाटलेच नाहीत. पण तरीही आपलं बाळ दुसऱ्याला देणं इतकं सोपं नसतं. मला तर वाटत होतं की ते बाळ आपण परत आपल्याकडे आणूयात.’’

‘‘छे: छे:, भलतंच काय बोलता? श्रुती अन् गगनभाऊंचा मनांचा विचार करा. त्यांचं तर सर्व आयुष्य त्या बाळाभोवती फिरतंय. एक क्षण त्याच्या वाचून ती दोघं राहू शकत नाहीत.’’

‘‘होय, तेही खरंच अन् संकर्षणला आपण त्याचे आईबाप आहोत हे कुठं ठाऊक आहे. तो त्यांनाच आपले आईबाबा मानतोय.’’ आशीषनं म्हटलं.

देवाची कृपा म्हणायची की माझ्या नवऱ्याला काही संशय आला नाही. मी तर मनांतून खूपच घाबरले होते की आशीषला कळंतय की काय की संकर्षणचे वडील तो नाही, गगनच आहे म्हणून. आमच्या सतरा वर्षांच्या वैवाहिक आयुष्यात मी ही एकमेव गोष्ट नवऱ्यापासून लपवली होती अन् आहे. हे रहस्य लपवून मी इतकी वर्षं आशीषबरोबर संसार करतेय. आम्ही व्यभिचार केला नाही. माझ्यावर बळजबरी झाली नाही…परिस्थितीच अशी होती की मी व गगन एकत्र आलो व संकर्षणचा गर्भ माझ्या पोटात रूजला. मात्र हे रहस्य आम्ही दोघांनी प्राणपणानं जपलं म्हणूनच दोन आनंदी संसार आजही सुखानं आयुष्य जगताहेत.

गगन यांचा लहानपणापासूनचा मित्र. गगन हडकुला, शांत, अभ्यासात बेतासबात तर आशीष अंगपिडानं सुदृढ, थोडा संतापी अन् विलक्षण हुषार. दोघांच्या घरची परिस्थितीही खूपच भिन्न. गगन अगदी गरीब कुटुंबातला तर आशीष उच्च मध्यम वर्गीय. पण इतका फरक असूनही या दोघांची मैत्री कुणीही हेवा करावा अशी होती. गगनला कुणी काही वेडंवाकडं बोलून गेला तर आशीष त्याला असा धडा शिकवायचा की दुसरा कुणी गगनला त्रास देण्याचा विचारही मनांत आणणार नाही. आशीषचं प्रत्येक वाक्य गगनसाठी वेद वाक्य होतं. त्याच्या शब्दाबाहेर तो कधी जात नसे.

कालचक्र फिरत होतं. आशीषची निवड आयएएसाठी झाली. गगननं छोटासा व्यवसाय सुरू केला. त्याला त्यावेळी माझ्या सासऱ्यांनी आर्थिक पाठबळ दिलं. आशीष शिकत असतानांच सासूबाईचं निधन झालं होतं. त्यावेळी गगनच्या आईनं आशीषला आईची उणीव भासू दिली नव्हती. माझे सासरे तर म्हणायची त्यांना दोन मुलगे आहेत. आशीष आणि गगन.

सुर्दैवानं दोघांची लग्नंही मागेपुढे झाली अन् मी आणि श्रुती या कुटुंबात दाखल झालो. दुधात साखर विरघळावी तशा आम्ही दोघी या दोन पण एकत्र कुटुंबात रमलो. श्रुतीचं अन् माझं छान पटायचं. आम्हा चौघांची ती निखळ, निर्मळ मैत्री अन् परस्परांवरील विश्वास आणि माया बघून सगळ्यांना नवल वाटायचं.

माझ्या आणि श्रुतीच्या कौटुंबिक पार्श्वभूमीत खूप फरक होता. तरीही आम्ही चौघं अभिन्न मित्र होतो. आशीषच्या अनेक ठिकाणी बदल्या व्हायच्या. मला त्यांच्यासोबत जावं लागायचं. माझे सासरे त्यांचं गाव, त्यांचं घर सोडून रहायला नाखूष असायचे. थोडे दिवस ते आमच्याकडे येऊन राहत असत. पण एरवी ते घरीच रहायला बघत. अशावेळी श्रुती आणि गगन त्यांची काळजी घेत होते. आम्ही दोघं नाही अशी जाणीवही ते माझ्या सासऱ्यांना होऊ देत नव्हते.

आम्हाला दोन मुलं झाली पण श्रुतीला अजून मूल झालं नव्हतं. तिला दिवस रहायचे पण गर्भपात व्हायचा. डॉक्टरांच्या मते तिचं गर्भाशय गर्भ वाढवून, पोसून पूर्ण वाढीचं मूल जन्माला घालण्याएवढं सक्षम नव्हतं. दर गर्भापातानंतर दोघंही इतके हिरमुसून जात की आम्हालाही वाईट वाटायचं. गर्भपात अन् मानसिक धक्का, डिप्रेशन यामुळे श्रुतीची तर तब्येत खूपच खालावली होती. डॉक्टर म्हणाले, ‘‘स्वत:च्या मुलाचा नाद सोडा, मूल दत्तक घ्या किंवा सरोगेशनचा मार्ग निवडा.’’ पण दोन्ही उपाय दोघा नवरा बायकोला मान्य नव्हते.

गगन म्हणायचा, ‘‘मेडिकल सायन्स इतकं पुढे गेलंय, तर श्रुतीला बाळ का होणार नाही. इथल्या डॉक्टरांना कदाचित तेवढं ज्ञान नसेल. मी देशातल्या सर्वात मोठ्या गायनॅकोलजिस्टला दाखवेन. त्यांच्या उपचारानं श्रुतीला नक्कीच बाळ होईल.’’

खरंच गगननं दिल्लीतल्या नामंकित डॉक्टकडे श्रुतीला दाखवलं. त्यांनी म्हटलं, ‘‘थोडा वेळ लागेल, पण आपण प्रयत्न करू. नेमकं याच वेळी आशीषला डेप्युटेशनवर तीन वर्षांसाठी लंडनला जावं लागलं, सासरे बरेच आजारी होते. मुलांना एकदम शाळेतून काढता येत नव्हतं. त्यामुळे मी घरीच होते. आशीष एकटेच लंडनला गेले. श्रुती मला आग्रह करत होती की ती सासऱ्यांची काळजी घेईल, मीही लंडनला जावं, पण मुलांच्या शिक्षणाचाही प्रश्न होताच.’’

आशीष लंडनला गेल्यावर काही दिवसांतच सासरे वारले. आशीष जेमतेम अत्यंसंस्कारां पुरता येऊन गेला. त्याचवेळी श्रुतीला पुन्हा दिवस गेले. डॉक्टरांनी खूप जपायला सांगितलं होतं. संपूर्ण बेड रेस्ट घ्यायची होती. गगन, त्याची आई अन् मी सर्वत्तोपरी श्रुतीची काळजी घेत होतो.

गर्भातल्या बाळाला कुठलाही त्रास होऊ नये म्हणून डॉक्टरांनी सोनोग्राफी, अल्ट्रासाउंड वगैरे टेस्टही करू नका म्हणून सांगितलं होते. श्रुतीच्या पोटात बाळ वाढत होतं. नऊ महिने पूर्ण झाले. आम्ही सगळेच खूप उत्सुकतेनं बाळाच्या आगमनाची वाट बघत होतो.

श्रुतीला कळा सुरू झाल्या. सगळं नॉर्मल आहे असंच वाटत होतं. मीही माझ्या मुलांना एका नातलगांकडे पोहोचवून श्रुतीजवळच थांबले होते. पण श्रुती कळा देऊन थकली तरी बाळ बाहेर येईना. पाच दिवस डॉक्टरांनी वाट बघून शेवटी सिझेरियनचा निर्णय घेतला. ऑपरेशन करून जे बाळ जन्मला आलं ते अगदी भयानक होतं. त्याला दोन  डोकी, तीन हात होते. त्यानं इतक्या मोठ्यानं टाहो फोडला की तिथल्या नर्सेस घाबरून पळून गेल्या.

डॉक्टरही चकित झाले, गांगरले…आम्ही तर सुन्न झालो होतो. सुर्दैवानं ते मूल अर्ध्या तासातच गेलं. श्रुती बेशुद्ध होती. गगनच्या आईला मी धरून बसले होते. त्या एकदम खचल्या होत्या.

गगन बाळाचा दफनविधी आटोपून पुन्हा हॉस्पिटलमध्ये आला. तो इतका थकलेला, असहाय आणि दयनीय दिसत होता की त्याला बघून माझ्या डोळ्यात अश्रूच आले.

गगनची अवस्था पाहून त्याची आई एकदम सावरली. गगनला तिनं पोटाशी धरलं…धीर दिला. मला म्हणाली, ‘‘सीमा, तू गगनला घेऊन घरी जा. त्याला या क्षणी निवांतपणा अन् विश्रांती हवीय. मी इथं श्रुतीजवळ थांबते. इतका त्रास सहन केला पोरीनं पण देवानं तिला सुख दिलं नाही…’’ त्यांनी डोळ्याला पदर लावला.

मी त्यांनी थोपटून शांत केलं. तोवर गगन बाहेर व्हरांड्यात जाऊन उभा राहिला होता. मी लगेच त्याच्याकडे गेले. हॉस्पिटलच्या बाहेरच रिक्शा उभ्या होत्या. आम्ही रिक्शानं घरी पोहोचलो.

घरात गेल्यावर मी गगनच्या खांद्यावर हात ठेवला. त्या क्षणी गगनच्या भावनांचा बांध फुटला अन् तो धो धो रडू लागला. त्याची मन:स्थिती मला समजत होती. नऊ महिने श्रुतीची काळजी घेतली. कुठेही हयगय केली नाही…किती ताण असेल मनांवर अन् ती शुद्धीवर आल्यावर आता तिला काय सांगायचं हा पण ताण…

‘‘श्रुतीला हा धक्का सहन होईल का? मी काय करू? कसा तिला सामोरा जाऊ? मीच अभागी आहे…’’ त्याचं रडणं, त्याची विकलता, त्याचं ते मोडून पडणं मलाही बघवत नव्हतं. त्याला कसं शांत करू तेच समजत नव्हतं. शब्द नव्हते बोलायला…मी त्याला जवळ घेऊन थोपटंत होते. रडण्याच्या आवेगात गगननं मला गच्च मिठी मारली. एकमेकांच्या बाहुपाषानं आम्ही झोपी गेलो. मी ही मनानं आणि शरीरानं गेल्या काही दिवसात खूप दमले होते. त्या क्षणांत अगदी नकळत पुरूष अन् प्रकृती, नर आणि मादीचं मिलन झालं. ते वासनांचं तांडव नव्हतं, तो व्यभिचार नव्हता. ती जोडीदाराची फसवणूकही नव्हती. जे घडलं ते जरी समर्थनीय नव्हतं तरी दुर्दैवाच्या रट्यानं खचलेल्या, भंगलेल्या देहमनाला आधार देताना घडलेली एक नैसर्गिक घटना होती. भानावर आल्यावर आम्ही दोघंही ओशाळलो…पण तो विषय तिथंच संपला.

डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार गगन श्रुतीला घेऊन कुठल्याशा रम्य ठिकाणी काही दिवस राहणार होता. त्याची आई तिच्या भावाकडे हवापालट म्हणून गेली होती अन् अचानक आशीष लंडनहून परत आले. त्यांना तिथं खूप छान नोकरी मिळाली होती. सरकारी नोकरीचा राजिनामा सहजच मंजूर झाला होता. मुलांच्या शाळांचाही प्रश्न सुटला होता. आता आम्हाला न्यायलाच ते आले होते. मला खरं तर परदेशात जायची इच्छा नव्हती पण आशीषला तिथलं वातावरण, मिळणारा भरपूर पैसा, श्रीमंती या सगळ्याची भुरळ पडली होती. आशीष आल्यावर इतक्या दिवसांच्या विरहाचं उट्टं त्यांनी काढलंच. खूप दिवसांनी त्यांचा सहवास मलाही सुखवंत होता अन् माझ्या लक्षात आलं…माझी मासिक पाळी चुकली आहे…

आशीषला कळलं तर तो आश्चर्यानं म्हणाला, ‘‘अगं, पण इतकी काळजी घेत होतो आपण…तरीही…?’’

त्याच्या डोळ्यात बघत मी म्हटलं, ‘‘उपासाचं उट्टं काढत होता तुम्ही…तेव्हा कदाचित…’’

त्यांनी भुवया अन् खांदे उचकले.

मला मनांतून खात्री होती हे बाळ गगनचं आहे. पण मी म्हटलं, ‘‘आता काय करायचं?’’

किंचित विचार करून आशीषनं म्हटलं, ‘‘अॅबोरशन करून घ्यावं. नव्या ठिकाणी मुलांना, स्वत:ला सेटल करताना तुला खूप अडचण येईल…आता आपल्याला बाळ तसंही नकोय…’’

मीही विचार करत होते. काही वेळानंतर मी म्हटलं, ‘‘श्रुतीला यापुढे मूल होणार नाही. ती खूप डिप्रेशनमध्ये आहे. बाळाचं आगमन तिचं डिप्रेशन दूर करेल असं मानसोपचारवाले डॉक्टर सांगातहेत. आपण हे बाळ तिला दिलं तर?’’

‘‘तुला वेड लागलंय का? आपलं मूल दुसऱ्याला कसं देता येईल?’’

‘‘काय हरकत आहे? श्रुती अन् गगन आपल्याला परके नाहीत…तसंही हे मूल आपल्याला नकोय, तुम्हीच म्हणालात अॅबॉरशन करून घे म्हणून…मग जर हे बाळ जन्माला घालून त्या दोघांच्या ओटीत घातलं तर बालहत्त्येचं पातक नको शिवाय श्रुती, गगन, त्याची आई…सगळ्यांनाच किती आनंद होईल विचार करा. मला नऊ महिने गर्भभार वहावा लागेल…प्रसुती वेदना सोसाव्या लागतील पण श्रुतीसाठी, काकींसाठी आणि गगनभाऊंसाठी मी ते करायला तयार आहे.’’

‘‘पण गगन अन् श्रुतीला ते मान्य होईल का?’’

‘‘विचारून बघू, मग निर्णय घेऊ…’’

आम्ही जेव्हा श्रुतीला व गगनला, काकींना ही गोष्ट सांगितली तेव्हा त्यांचा विश्वास बसेना.

‘‘असं कसं होईल?’’ गगननं म्हटलं.

‘‘तू तुझं बाळ मला देशील?’’ श्रुतीचा अजूनही विश्वास बसत नव्हता.

‘‘असं समज की तुझंच बाळ आहे फक्त माझ्या गर्भात वाढतयं. देवकीचा बलराम जसा रोहिणीच्या गर्भात वाढला तसा. पुराणात या विधीला संकर्षण नाव दिलंय. हे बाळ जर मुलगा झाला तर त्याचं नांव संकर्षण ठेवा. तुमच्या मायेत तो मोठा होईल. तुम्हाला आईबाबा म्हणेल…तो तुमचाच मुलगा ठरेल.’’ मी श्रुतीच्या पाठीवर हात ठेवून तिला समजावलं.

आपल्या घरात बाळ येणार या कल्पनेनंच श्रुतीचे डोळे आनंदानं चमकले.

‘‘खरंच? वहिनी. खरंच तुमचं बाळ तुम्ही मला द्याल?’’

‘‘अगदी खरं, तुम्ही आम्हाला परके आहात का? असं समज, तुझं बाळ मी फक्त माझ्या पोटात सांभाळते आहे, वाढवते आहे…जन्माला आलं की तुझं बाळ तुझ्या ओटीत टाकून मी लंडनला निघून जाईन…’’ मी श्रुतीला खात्री दिली. तिनं आनंदानं मला मिठीच मारली. ते दृष्य बघून आशीषही गहिवरले.

लहानपणापासूनची गगनची मैत्री, त्यानं, त्याच्या आईनं आशीषसाठी व त्याच्या बाबांसाठी केलेली मदत, घेतलेले कष्ट हे सगळं आशीषनाही कळंत होतं. त्यामुळे आपण जर त्याच्या उपयोगी पडू शकतोय तर हे एक महान कार्य उरकल्यानंतरच मी लडंनला यावं हे त्यानं मान्य केलं. आमच्या मुलांचंही हे शैक्षणिक वर्ष इथंच पार पडेल याचा मलाही आनंद झाला.

दिवस भराभर उलटत असतात. बघता बघता माझे गरोदरपणाचे नऊ महिने पूर्ण झाले. नॉर्मल बाळंतपण झालं. मुलगा झाला. मी हॉस्पिटलमधून घरी जाताना बाळ श्रुतीच्या ओटीत घातलं. आशीष आम्हाला घ्यायला आले होते.

इथलं घर बंद करून मुलांना घेऊन मी लंडनला गेले. हळूहळू तिथल्या वातावरणात मुलं अन् मीही रूळले. अधूनमधून फोनवर भारतात गगन श्रुतीशी बोलणं व्हायचं. बाळाचं नाव त्यांनी संकर्षण ठेवलं होतं. श्रुतीची तब्येत एकदम ठणठणीत झाली होती. बाळाच्या येण्यानं ती मानसिक व शारीरिक दृष्टीनंही एकदम छान झाली होती. सासूच्या मदतीनं बाळाचं संगोपन उत्तम रितीनं करत होती. घरात आनंदीआनंद होता.

त्यानंतर अनेकदा काही दिवसांसाठी भारतात येणं व्हायचं पण गावी जाणं होत नसे. आई वडिलांना भेटून मी पुन्हा लंडनला यायची. मनांतून भीती वाटायची त्या बाळाला बघून माझ्यातली आई, आईची माया उचंबळून येईल का? कधी कधी वाटायचं नऊ महिने पोटात सांभाळलं ते बाळ आपण का देऊन टाकलं? पुन्हा वाटायचं, बरंच झालं गगनचं मूल गगनकडे वाढतंय…माझ्या डोळ्यासमोर सतत असतं तर कदाचित अपराधीपणाची भावना मन कुरतडंत राहिली असती.

आशीषला यातलं काहीच माहित नव्हतं. ते त्या मुलाचे वडील नाहीत हे ठाऊक नसल्यामुळे, म्हणजेच ते मूल आपलं आहे तेव्हा आपण त्याला भेटूयात असं त्याला सतत वाटयचं. म्हणूनच आम्ही यावेळी आवर्जून गगनकडे भेटायला आलो होतो. संकर्षणला बघितल्यावर मला तर भीतीच वाटली होती की आशीषला काही शंका तर येणार नाही? तसं जर झालं तर श्रुतीचं काय होईल? श्रुतीचं काय होईल? श्रुतीचा संसार उद्ध्वस्त होईलच माझा ही संसार उद्ध्वस्त होईल.

पण आशीषचा माझ्यावर आणि गगनवरही अतूट विश्वास असल्यानंच तो विषय तिथेच थांबला. आजतागायत मी आशीषशी काय, कुणाशीच कधी खोटं बोलले नाही…यापुढेही बोलणार नाही. खरंच सांगते मी आणि गगन निर्दोष आहोत. आम्ही विश्वासघात केला नाही किंवा व्यभिचार केला नाही…तो बलात्कारदेखील नव्हता. उद्ध्वस्त मन अन् थकलेल्या देहाला त्याक्षणी फक्त आधार हवा होता. भावनिक, मानसिक आधार नकळंत दैहिक झाला…तेवढीच चूक…पण त्यामुळे श्रुतीला केवढा मोठा दिलासा मिळाला. तिची मातृत्त्वाची आस पूर्ण झाली. त्यांचं आयुष्य उजळून निघालं अन् आता हे रहस्य कधीच कुणाला कळणार नाहीए.

भीष्म प्रतिज्ञा

कथा * शलाका शेर्लैकर

माझा नवरा अपूर्व आणि दोन्ही मुलांना माझी टिंगल करायची चांगली संधी मिळाली होती. तसेही ते तिघं एक होऊन नेहमीच माझी फिरकी घ्यायला बघतात. धाकट्या ऋतिकनं मोबाइल हातात घेतला अन् म्हटलं, ‘‘मम्मा, मी आजीला फोन करून सांगून टाकतो की तू मामाच्या लग्नाला येणार नाहीस. कारण तू भीष्म प्रतिज्ञा केली आहेस की आमच्यासोबत कुठंही जाणार नाहीस.’’

त्याच्या हातून फोन घेत नवरा, म्हणजे अपूर्वनं म्हटलं, ‘‘अरे बाळा, मी असताना तुम्ही आजीशी बोलावं हे मला योग्य वाटत नाही. फोन मलाच करू दे. मी आजीला नीट समजावून सांगतो की तुमची लाडकी लेक लग्नाला येणार नाही. तिनं कुठंही न जाण्याची प्रतिज्ञा केली आहे. तेव्हा लग्नाची सगळी तयारी एकट्यानं करायची तयारी ठेवा.’’

माझ्या चढलेल्या पाऱ्यावर आईच्या फोननं थंड पाण्याचं काम केलं होतं. पण या तिघांच्या या अशा वागण्यानं माझा पारा पुन्हा चढायला लागला.

मुळात झालं असं होतं की आम्ही एक आठवडा सिमल्याला जाऊन आलो होतो. मुलांना सुट्या होत्या. अपूर्वनंही रजा घेतली होती. प्रवास छान झाला. सिमल्याचा मुक्कामदेखील सुखद होता. परतीचा प्रवास करून आम्ही तासाभरापूर्वीच आपल्या घरात आलो होतो. घरात शिरताच अपूर्व अन् दोन्ही मुलं टीव्ही अन् एसी सुरू करून सोफ्यावर, खुर्च्यांवर पसरले होते. आल्या आल्या अपूर्वनं हुकूम सोडला, ‘‘बबिता पटकन झकास चहा कर बरं, कधी एकदा घरचा चहा मिळेल असं झालंय.’’

‘‘मम्मा, प्लीज चहाबरोबर गरमागरम कांदाभजीही कर ना, कधीची इच्छा आहे मला. तिथं सिमल्याहून निघताना तो टपरीवाला तळत होता ना, तेव्हापासून नाकात वास घुमतोय माझ्या…’’ गौरवनं, मोठ्या चिरंजीवांनी म्हटलं.

‘‘मम्मा, तू मला प्रॉमिस केलं होतं, घरी पोहोचलो की तू मला मस्त थालीपीठ करून खायला घालशील म्हणून, तू तुझं प्रॉमिस विसरली तर नाहीस ना? धाकटे चिरंजीव ऋतिकनं, हम भी कुछ कम नहीं, हे सिद्ध केलं.’’

मी त्यांचं बोलणं ऐकत होते, पण माझं सगळं लक्ष घरातल्या पसाऱ्यावर होतं.

बाल्कनीत वर्तमान पत्रांचा ढीग साठला होता.

कारण आम्ही पेपरवाल्याला ‘पेपर टाकू नकोस’ हे सांगायलाच विसरलो होतो. ती रद्दी जागेवर ठेवणं गरजेचं होतं. मागच्या अन् पुढच्या बाल्कनीला कुंड्यांमधल्या झाडांनी पाण्याअभावी माना टाकल्या होत्या. त्यांना आधी पाणी द्यायला हवं होतं. घरात भरपूर धूळ साठली होती. सखूबाई उद्या सकाळी येणार म्हणजे आत्ता निदान घराचा केर काढायलाच हवा. अंथरूणाच्या (बेडवरच्या) चादरी बदलायच्या, स्वयंपाकाचा ओटा निदान पुसून काढायचा. प्रवासातल्या बॅगा रिकाम्या करायच्या. प्रवासात न धुतलेले कपडे मशीलना घालायचे. धूवून झाले की वाळायला घालायचे.

त्या खेरीज हॉटेलचं जेवण जेवून कंटाळलेल्या नवऱ्याला अन् मुलांनाही चवीचं काहीतरी स्पेशल स्वयंपाक हवाच. नुसत्या खिचडीनं किंवा पिठलंभातानं भागणार नाही.

चार दिवसही घराबाहेर राहून आलं की आल्यावर हा जो कामाचा डोंगर समोर दिसतो ना की जीव घाबरा होतो. असं वाटतं कशाला गेलो आपण बाहेर? नवरा अन् मुलांचं बॅगा घरात आणून आपटल्या की काम संपतच. त्यानंतर त्यांना काही काम नसतं. ते तिघं त्यांच्या कोषात, त्यांच्या विश्वात दंग अन् मी एकटी सर्व कामं करता करता मेटाकुटीला येते.

आपापल्या फर्माइशी सांगून ते तिघं टीव्हीपुढे बसलेले अन् मी स्वयंपाकघरात ओट्याशी विचार करत उभी की कामाला सुरूवात कुठून करू?

त्यांची पोटपूजा झाल्याखेरीज ती शांत होणार नाही अन् तोपर्यंत मलाही काही सुचू देणार नाहीत हे मला माहीत होतं. खरंतर प्रवासातून आल्या आल्या आधी स्वच्छ अंघोळ करायची इच्छा होती, पण तो विचार बाजूला सारून मी फक्त हातपाय, तोंड धुतलं अन् पदर खोचून कांदा चिरायला घेतला. एकीकडे कढईत तेल तापत ठेवलं, दुसरीकडे तव्यावर थालीपीठ लावलं, तिसऱ्या शेगडीवर चहाचं आधण चढवलं. भरभरा कांदा भजी, थालीपीठ, चहा अन् बिस्किटं असा सगळा सरंजाम टेबलावर मांडला. मंडळी त्यावर तुटून पडली. मीही शांतपणे चहा घेतला अन् लगेच कामाला लागले.

सगळ्यात आधी धुवायचे कपडे मशीनला घालावे म्हणजे मशीन कपडे धुवेल तेवढ्यात मला इतर कामं उरकता येतील.

मशीन सुरू करायचं म्हणताना मला पाण्याची टाकी आठवली. ओव्हरहेड टँकमध्ये किती पाणी असेल कुणास ठाऊक, कारण आठ दिवस आम्ही इथं नव्हतो. मी ऋतिकला म्हटलं, ‘‘जरा गच्चीवर जाऊन बघ टाकीत पाणी आहे की नाही तर तो दिवटा तोंडावरून पांघरूण घेऊन झोपला. त्यापूर्वी त्यानं मोठ्या भावाकडे बोट दाखवून त्याला वर पाठव एवढं मात्र सुचवलं.’’

मला भयंकर राग आला. धाकट्याकडे दुर्लक्ष करून मी बाहेर आले तोवर मोठ्याला काही तरी जाणीव झाली. तो पटकन् उठला, ‘‘मम्मा, मी बघून येतो अन् गरज असली तर मोटरही सुरू करतो.’’ त्याच्या बोलण्यानं मला बरं वाटलं. चला, कुणाला तरी दया आली म्हणायची. मी प्रवासातल्या बॅगा, सुटकेस रिकामी करायला लागले.

‘‘मम्मा, टाकी पूर्ण भरलेली आहे…आता कृपा करून एक तासभर तरी मला टीव्हीवरचा माझा अगदी आवडता कार्यक्रम बघू दे. प्लीज डिस्टर्ब करू नकोस.’’ त्यानं वरून आल्यावर मला सांगितलं अन् तो टीव्हीपुढे बसला.

सगळ्या पसाऱ्याचा, कामाचा मला इतका ताण येतोय अन् नवरा आणि मुलं मात्र बिनधास्त आहेत. कुणी तोंडदेखलंही मदत करायला म्हणत नाहीएत. बाहेर कुठं जायचं तर हीच तिघं आघाडीवर असतात. उत्साह नुसता फसफसत असतो. पण जाण्याच्या तयारीतही कुणी मदत करत नाहीत की प्रवासातून परतून आल्यावर आवरायलाही मदत करत नाहीत.

आता मात्र अति झालं हं. मी फार सरळ साधी आहे ना, म्हणून यांचं फावतंय. मी एकटी मरते खपते अन् यांची प्रत्येक गरज, मौज, इच्छा पूर्ण करते. पण यांना माझी अजिबात पर्वा नाहीए. आपलं काही चुकतंय याची एवढीशीही जाणीव नाहीए. यांना त्यांच्या जबाबदारीचीही जाणीव करून द्यायलाच हवीय. मी मनोमन विचार करत होते. कपडे मशीनमध्ये धुतले जात होते. घराचा केर काढून झाला होता. बेडवरच्या चादरी बदलल्या गेल्या होत्या. रद्दी जागेवर गेली होती. कुंड्यांना पाणी घातल्यामुळे मातीचा सुंदर वास सुटला होता. मी पुन्हा हॉलमध्ये पोहोचले.

‘‘ऐकताय का? मी ही तुमच्यासारखा प्रवास करून आलेय. तुमच्यासारखीच मीही दमलेय. मलाही आराम करावासा वाटतोय. पण मला तो हक्क नाही. कारण घरातली सगळी कामं मीच करायला हवीत हे तुम्ही गृहित धरलयं. म्हणूनच मी आता ठरवलंय की यापुढे मी कधीही तुमच्याबरोबर कुठंही येणार नाही. कार्यक्रम ठरवताना तुम्ही पुढाकार घेता, पण तयारी करताना मात्र अजिबात उत्साह नसतो. तिच तऱ्हा परतून आल्यावरही असते. प्रवासाला जाताना, तिथं गेल्यावर आपण काय कपडे घालायचे आहेत ठरवावं लागतं. कोणते कपडे बरोबर घ्यायचे हे बघावं लागतं. तुम्ही तिघंही ते ठरवत नाही. स्वत:चे कपडे बॅगेत भरण्यासाठी काढून देत नाही. मी माझ्या मनानं कपडे घेतले तर तिथं गेल्यावर, ‘‘मम्मा, हा शर्ट मला आवडत नाही, हाच का आणलास? मम्मा, ही जिन्स लहान झालीय. ही मी घालणार नाही, बबिता अगं, हे कुठले सोंगासारखे कपडे मला घालायला देते आहेस? कमालच करतेस…’’ हे सगळं ऐकून घ्यावं लागतं. का नाही तुम्ही आपापले कपडे निवडून, मला ठेवायला देत? आतासुद्धा तुम्ही तिघंही मला कामात मदत करू शकला असता, अजूनही करू शकता, पण तुम्हाला कुणाला ती जाणीवच नाहीए. तुम्हाला सगळ्यांना आराम हवाय…मला नको का विश्रांती.’’

माझ्या भाषणाचा थोडा परिणाम झाला. गौरवनं पटकन् टीव्ही बंद केला. एसी बंद करून पेपर बाजूला टाकून नवरा उठला. धाकट्यानं अंगावरचं फेकून दिलं. तोही येऊन उभा राहिला.

तिघंही आपल्याला काय काम करता येईल याचा अंदाज घेत इथं तिथं बघत असतानाच माझा मोबाइल वाजला. रागात होते म्हणून फोनही उचलायची इच्छा नव्हती. पण माझ्या आईचं नाव दिसलं म्हणून पटकन् फोन घेतला. ‘‘हॅलो बबिता, अगं आनंदाची बातमी सांगायला फोन केलाय. अगं, अभिषेकचं लग्न ठरलं हं! मुलीकडची मंडळी आता इथंच आहेत. साखरपुडा आणि लग्नाची तारीख ठरवतोय. अजून लवकरचीच तारीख बघतोय तारीख नक्की झाली की पुन्हा फोन करते. तुला तयारीला वेळ मिळावा म्हणून घाईनं फोन केलाय. तू लवकर आलीस तर मलाही इथं कामं सुधरतील. एकटीला तर मला घाबरायलाच होतंय.’’ आईनं फोन बंद केला.

माझा फोन स्पीकरवर असल्यानं तिघांनीही आईचं बोलणं ऐकलं होतंच. तरीही मी आनंदाने चित्कारले, ‘‘बरं का, अभिषेकचं लग्न ठरलंय. लग्नाची तारीख लवकरचीच निघतेय. आईनं आपल्याला तयारीला लागा म्हणून सांगितलं.’’

‘‘पण मम्मा,’’ धाकटा अत्यंत निरागसपणे म्हणाला, ‘‘तू जाशील मामाच्या लग्नाला?’’

‘‘म्हणजे काय? मी का जाणार नाही? अन् तुम्हीदेखील याल ना मामाच्या लग्नाला?’’ मी आश्चर्यानं म्हटलं.

‘‘अगं, पण एवढयात तू म्हणाली होतीस की यापुढे तू आमच्याबरोबर, कुठंही, कधीही जाणार नाहीस म्हणून?’’ थोरल्यानं म्हटलं.

अन् मग सुरूवातीला सांगितल्याप्रमाणे संवाद झाला. तिघंही माझी चेष्टा करू लागले. मघाच्या माझ्या रागावण्याचा जो परिणाम तिघांवर झाला होता. माझी मदत करायला ते तयार झाले होते, त्यावर आईच्या फोननं पाणी फिरवलं.

माझा मूड चांगला झालाय बघून पुन्हा तिघंही आपापल्या खोलीत गेले अन् मीही आरडाओरडा न करता आपल्या कामाला लागले.

दुसऱ्या दिवसापासून अपूर्वचं आफिस, मुलांच्या शाळा वगैरे रूटीन सुरू झालं. मी माझी कामं सांभाळून अभिषेकच्या लग्नाचं प्लॅलिंग सुरू केलं.

पण अभिषेकच्या लग्नाला जायचं, लग्नासाठी लागणारे आपले कपडे, पोषाख वगैरेची खरेदी, शिंप्याकडच्या फेऱ्या, जाताना बॅगा भरणं, आल्यावर बॅगा उपसणं वगैरे सर्व मनात येताच मला टेन्शन आलं.

अपूर्व अन् दोन्ही मुलांच्या असहकारामुळेच मला हल्ली कुठं जाणं नको वाटायला लागलं होतं. खरंतर नवरा अन् मुलं माझ्यावर खूप प्रेम करतात. पण मला अपेक्षित असलेली लहानलहान कामाची मदत मात्र ते करत नाहीत. सगळ्यात मोठी अडचण असते ती त्या तिघांच्या कपड्यांच्या बाबतीत. कुठल्या दिवशी, कोणत्या प्रंसगाला कुणी काय घालायचं हेसुद्धा मलाच ठरवावं लागतं. मुलांना म्हटलं, ‘‘चला, आपण दुकानातून तयार शर्ट, पॅन्ट, जीन्स, ट्राउझर्स विकत आणूयात,’’ तर म्हणणार, ‘‘प्लीज मम्मा, आम्हाला शॉपिंग करायला अजिबात आवडत नाही. तूच जा अन् घेऊन ये.’’

‘‘अरे पण मला तुमची निवड, आवड समजत नाही…’’

‘‘तू व्हॉट्सएॅपवर फोटो पाठव. आम्ही पसंत करतो.’’ हे उत्तर मिळतं.

दुकानातून मेसेज केला, फोटो पाठवले तर त्यावर उत्तरच येत नाही. शेवटी मी माझ्या बुद्धिप्रमाणे खरेदी करून घरी येते, तेव्हा एकाला रंग आवडलेला नसतो, दुसऱ्याला कॉलरचं डिझाइन. मला वैतागलेली बघून म्हणतात, ‘‘जाऊ दे गं! नको टेन्शन घेऊस, आम्ही आहेत तेच कपडे घालू…रिलॅक्स!’’

आता यांना कसं समजावून सांगू की जोपर्यंत नवरा आणि मुलं नवे कपडे घालत नाही, तोवर बायको किंवा आई स्वत:च्या अंगावर नवे कपडे घालूच शकत नाही. मुलांची वागणूक आणि त्यांची चांगली राहणी यावरूनच तर गृहिणीची, आईची ओळख पटते. त्यामुळेच अपूर्व आणि ऋतिक, गौरव यांचे कपडे स्वच्छ, व्यवस्थित आणि प्रसंगानुरूप असावेत म्हणून मी खूप काळजी घेते. मुलं लहान असताना एक बरं होतं. ती ऐकायची.

पण आता ती मोठी झाली आहेत. पूर्वीप्रमाणेच मी शिंप्याकडून शिवून घेतलेले किंवा तयार विकत आणलेले कपडे ती घालंतच नाहीत. त्यांना जे आवडतं, तेच ती घालणार. कित्येकदा मी चिडून म्हणालेसुद्धा, ‘‘तुम्हा दोघांच्या ऐवजी दोघी मुली असत्या तर हौशीनं माझ्याबरोबर खरेदी करायला आल्या असत्या. शिवाय घरकामांतही मला मदत केली असती.’’

मुद्दाम करतात असंही नाही, पण मला गोत्यात आणायची कला बापाला अन् लेकांनाही उपजत असावी. कुठं लग्नाला गेलो असताना नेमक्या प्रसंगी घालायचे कपडे दोन्ही मुलांनी रिजेक्ट केले. एकाची झिप (चेन) खराब झाली होती. दुसऱ्याला झब्बा टाइट होत होता. त्या परक्या ठिकाणी मी कुणी ऑल्टर करून देणारा भेटतोय का किंवा पटकन् झब्बा मिळेल असं दुकान शोधत होते.

यावेळी मी मनातल्या मनात ठरवलं की मी असं काही तरी केलं पाहिजे, ज्यामुळे यांना माझ्या मन:स्थितीची, माझ्या टेन्शनची, माझ्या काळजीची कल्पना येईल. आपण बेजबाबदार वागतो त्याचा हिला त्रास होतो ही जाणीव होईल…अन् मला एक कल्पना सुचली. अंमलात आणायलाही सुरूवात केली.

एकुलत्या एका मामाच्या लग्नाला जायला ऋतिक आणि गौरव उत्सुक असणार अन् एकुलत्या एक धाकट्या मेहुण्याच्या लग्नात ज्येष्ठ जावई म्हणून मिरवायला यांनाही आवडेल हे मी जाणून होते. माझ्या धाकट्या भावाच्या लग्नाला जायला मी ही खूपच उत्साहीत असणार हे त्यांनाही माहीत होतं. माझी आयडिया यावरच आधारित होती.

अभिषेकच्या लग्नाला बरोबर एक महिना होता. तेवढ्या वेळातच मला स्वत:ची तयारी करायची होती. शिवाय आईनं सांगितलेल्या अनेक गोष्टी, ज्या इथं मिळतात त्याही खरेदी करायच्या होत्या. वेळ म्हटलं तर कमीच होता. ही तिघं घराबाहेर असायची, तेवढ्या वेळात मी बाजारात जाऊन खरेदी करून घरी यायची. आणलेलं सामान व्यवस्थित कपाटात रचून ठेवायची. बाहेर कधीच कुठल्या पिशव्या नव्या वस्तू कुणाला दिसत नव्हत्या. मी ही घरातच दिसायची. माझ्या मनाजोगती माझी खरेदी अन् तयारी झाल्यामुळे मी खुश होते. पण वरकरणी तो आनंद दिसू न देता मी अगदी नॉर्मल वागत होते. लग्नाचा विषयसुद्धा मी एवढ्या दिवसात काढला नाही.

१५-१७ दिवस असेच निघून गेले. लग्नाचा विषय कुणाच्या डोक्यात नव्हता. मी अगदी शांत आहे हेसुद्धा कुणाच्या लक्षात आलेलं नव्हतं. मग एक दिवस रात्री जेवायच्या टेबलावर अपूर्वनं विषय काढला. माझी प्रतिक्रिया अत्यंत थंड होती…सगळेच दचकले. तिघांनी एकमेकांकडे प्रश्नार्थक मुद्रेनं बघितलं. मी शांतपणे भात कालवत होते. ‘‘बबिता, अगं मी अभिषेकच्या लग्नाबद्दल बोलतोय. तुझ्या डोक्यात शिरतंय का? तू इतकी थंडपणे बसली आहेस? लग्नाची तयारी करायची नाहीए का? तुझी तब्येत बरी आहे ना?’’ अपूर्वनं जरा काळजीनं विचारलं.

‘‘मी बरी आहे की!’’ मी बोलले.

माझा निर्विकार प्रतिक्रिया बघून अपूर्व सावधपणे माझ्याकडे बघत म्हणाले, ‘‘काही प्रॉब्लेम आहे का?’’

माझा बाण बरोबर लक्ष्यावर लागलाय हे बघून मला खूपच आनंद झाला. माझी योजना यशस्वी होतेय तर! मनातून वाटणारं समाधान चेहऱ्यावर न दिसू देता मी निर्विकारपणे म्हटलं, ‘‘मी लग्नाला जात नाहीए.’’

‘‘काय म्हणतेस? काय झालंय…काय,’’ तिघंही उडालेच!

‘‘माझी भीष्मप्रतिज्ञा विसरलास का?’’ मी ऋतिककडे बघत विचारलं.

‘‘अगं मम्मा, अभिषेक मामाचं लग्न होऊन जाऊ दे. मग पुन्हा कर भीष्म प्रतिज्ञा.’’ तो चेष्टेच्या सुरात म्हणाला. खरं तर मला हसायला येत होतं, पण मी गंभीरपणे म्हणाले, ‘‘मी सीरीयसली बोलतेय. उगाच काहीतरी कॉमेडी करू नका,’’ मी पटापट जेवले अन् आपलं ताट सिंकमध्ये ठेवून आपल्या खोलीत निघून गेले.

जाता जाता मी ऐकलं, गौरव अपूर्वला म्हणत होता, ‘‘पप्पा, आई बहुतेक आपल्यावर रागावली आहे. दोन्ही मुलांच्या चेहऱ्यावर काळजी दिसत होती.’’

‘‘तुम्ही काळजी करू नका. मी आईचा राग घालावतो.’’ अपूर्वनं मुलांना आश्वस्त केलं.

दुसऱ्या दिवशी दुपारीच अपूर्वनं ऑफिसातून फोन केला, ‘‘बबिता, अगं, आज मी ऑफिसातून लवकर घरी येतोय. आपण अभिषेकच्या लग्नासाठी खरेदी करूयात. माझ्याकडे लग्नात घालण्यासारखे कपडे नाहीएत. काही कपडे मी घेतो विकत. तुझ्यासाठीही काही नवीन साड्या घेऊयात. एकुलत्या एका भावाच्या लग्नात तुला जुन्या साड्या नेसताना बघून बरं वाटेल का?’’

मला त्यांचं बोलणं ऐकून खरं तर हसायला येत होतं. कसंबसं मी स्वत:ला आवरत होते. इतकी वर्ष मी जेव्हा मनधरणी करत होते, तेव्हा माझ्याबरोबर दुकानात यायलाही ते तयार नव्हते अन् मी माझा पवित्रा बदलल्याबरोबर कसे सरळ झाले.

गौरव कॉलेजातून आला अन् म्हणाला, ‘‘ बरं का मम्मा, मी ना, नेटवर सर्व केलंय ऑनलाइन. खूप छान शर्ट आणि ट्राझर्स मिळताहेत…मी विचार करतोय की मी आजच ऑर्डर करतो म्हणजे मला मामाच्या लग्नासाठी बॅग भरता येईल. तुला उगीच दुकानात जा, कपडे निवडा, वगैरे टेन्शन नकोच!’’

मी हसून मान डोलावली. म्हणजे माझा ‘तीर निशाने पे लगा था.’ अपूर्व अन् दोन्ही मुलं आपापल्या कपड्यांचं सिलेक्शन करत होती. प्रथम माझा अन् नंतर एकमेकांचा सल्ला घेत होती, तेव्हा मला खूपच मजा वाटत होती. माझ्या साड्यांची निवड करायला मी अपूर्वलाच सांगितलं.

गौरवनं वर चढून बॅगा काढून दिल्या अन् दोघं पोरं अन् त्यांचा बाप आपापले कपडे बॅगेत ठेवण्याचा केविलवाणा प्रयत्न करू लागले, तेव्हा मात्र मला राहवेना. मी पुढे होऊन त्यांना थांबवलं. थांबा मी नीट व्यवस्थित भरते बॅगा. बघा फक्त म्हणजे तुम्हाला कळेल. तुम्ही आपल्या आवडीचे प्रसंगाला अनुरूप असे कपडे खरेदी केले हीच तुमची मदत फार मोलाची आहे. मला खूप बरं वाटतंय.

‘‘मम्मा, तू बॅगा जमव. आज बाबांनी डिनरपण ऑर्डर केलाय बाहेरून, म्हणजे स्वयंपाकात तुझा वेळ जायला नको,’’ अपूर्वनं म्हटलं.

‘‘आणि ना, परत आल्यावरही आम्ही तुला घर आवरायला मदत करणार आहोत हं!’’ माझ्या गळ्यात पडून ऋतिकनं म्हटलं.

मला तरी याहून जास्त काय हवं होतं?

अनलिमिटेड कहानियां-आर्टिकल पढ़ने के लिएसब्सक्राइब करें