कथा * ममता रैना
‘‘तर मग तुम्ही किती दिवसांसाठी गावी जाताय?’’ समोरच्या प्लेटमधला ढोकळा उचलून तोंडात टाकत दीपालीनं प्रश्न केला.
‘‘किमान आठ दहा दिवस तरी जातील तिथं.’’ कंटाळलेल्या आवाजात सलोनं म्हटलं.
ऑफिसच्या लंच अवरमध्ये त्या दोघी बोलत होत्या.
सलोनीचं काही महिन्यांपूर्वीच दीपेनशी लग्न झालं होतं. एकाच ऑफिसात काम करताना प्रेम जमलं अन् लगेच लग्नंही झालं. आत्ताही दोघं एकाच ऑफिसात काम करताहेत. दोघांचे विभाग फक्त वेगळे आहेत. पण मजा म्हणजे दिवसभर एकाच ऑफिसात असूनही त्यांना एकमेकांना भेटायला वेळ नसतो. हे आयटीचं क्षेत्रच असं आहे.
‘‘बरं, एक सांग मला, तू तिथे राहतेस कशी? तूच सांगितलं होतं अगदी खेडवळ गाव आहे तुझं सासर म्हणजे.’’ दीपालीनं आज सलोनीला चिडवायचा चंगच बांधला होता. सासरच्या नावानं सलोनी खूप चिडते हे तिला माहीत होतं.
‘‘जावं तर लागणारच. एकुलत्या एका नणंदेचं लग्न आहे. सहन करावं लागेल काही दिवस.’’ खांदे उडवून सलोनी उत्तरली.
‘‘आणि तुझी ती जाऊ? भारतीय नारी, अबला बिचारी, असं असं काहीसं म्हणतेस ना तूं तिच्याबद्दल?’’ दोघी फस्सकन् हसल्या.
‘‘खरंच गं! अवघड आहे. त्यांना बघून मला जुन्या हिन्दी सिनेमातल्या हिरॉइन्स आठवतात. अगदीच गावंढळ आहेत. हातभर बांगड्या, कपाळावर मोठं कुंकू, भांगात शेंदूर अन् सारा वेळ डोक्यावर पदर असतो. असं कोण राहतं गं आजच्या काळात? खरं तर या अशाच बायकांमुळे पुरूष आम्हा बायकांना दुय्यम दर्जाच्या समजतात. किती, काय शिकल्या आहेत कुणास ठाऊक.’’ सोनालीनं म्हटलं.
‘‘मग?’’ दीपालीनं म्हटलं.
‘‘ठीकाय, मला काय? काही दिवस काढायचे आहेत. काढेन. कसे तरी…चल, लंच टाईम संपला, निघायला हवं.’’
सलोनी लहानपणापासून शहरात राहिलेली. लहान गावं किंवा खेडी तिनं कधी बघितलीच नव्हती. लग्नांनंतर प्रथमच ती सासरी गेली तेव्हा तिथलं ते वातावरण बघून ती खूपच नर्व्हस झाली. दीपेनवरच्या प्रेमामुळे कसेबसे चार दिवस काढून ती परत नोकरीवर रूजू झाली.
शहरात कायम स्कर्ट, टॉप, जीन्स-टॉप घालून वावरणाऱ्या सलोनीला सतत साडीत अन् साडीचा पदर डोक्यावर ठेवणं खूपच कठीण होतं. सासरची माणसं रूढावादी, पारंपरिक विचारांची होती. दीर तसे बरे होते पण त्यांच्याशी फार बोलणं होत नव्हतं. मात्र जाऊ खूपच समजूतदार होती.
धाकटी नणंद गौरी सतत नव्या वहिनीच्या अवतीभोवती असायची. गावातल्या स्त्रियांची विचारसरणी, राहणी हे सगळं बघून सलोनीला विचित्रच वाटायचं. तशी ती मनानं चांगली होती. पण या वातावरणाशी तिचा कधीच संबंध आला नव्हता. त्यामुळे या गृहिणी वर्गाबद्दल थोडी हीनत्त्वाची भावना तिच्या मनांत होती. नोकरी न करता या कशा जगू शकतात हेच तिला कळंत नसे.
सलोनी अन् दीपेननं शहरात आपला वेगळा संसार थाटला होता. इथं सासू, नणंद वगैरे कुणीच येत नसे. जे मनांत येईल ते करायची मुभा होती. अटकाव करणांरं कुणीच नव्हतं. दीपेनचे तिचे मित्र, सहकारी वेळी अवेळी यायचे. घरी सतत पार्ट्या व्हायच्या. दिवस एकदम मजेत चालले होते.
गौरीचं, धाकट्या नणंदेचं लग्न ठरलं होतं. तिथं जाणं गरजेचं होतं. सगळं घर पाहुण्यांनी भरलं होतं.
उन्हाळ्याचे दिवस, त्यातून वीज गेलेली. हातपंख्यानं वारा घेता घेता हात दुखू लागले. त्यात साडी अन् डोक्यावरचा पदर सांभाळण्याची कसरत…एयरकंडिशन्ड ऑफिस अन् एयर कंडिशन्ड घरात रहायची सलोनीला सवय…या उलट जुनाट परंपरावादी वातावरणाचा तिला उबग आला.
एकांत मिळताच सलोनीचा उद्रेक झाला. ‘‘कुठं मला आणून टाकलंस दीपेन? मला नाही जमत अशा ठिकाणी राहणं…साडीचा पदर सतत डोक्यावर…शी, मी इथं यायला नको होतं.’’
‘‘सलोनी, जरा हळू बोल. अगं, थोडे दिवस एडजेस्ट कर. लग्नाचा दुसऱ्या दिवशी आपण इथून निघणार आहोत,’’ दीपेननं तिची समजूत घातली.
सलोनीनं वाईट तोंड केलं. कधी एकदा हे लग्न आटोपतंय असं तिला झालं होतं. ढीगभर पाहुणे होते घरात. सगळ्यांची जबाबदारी घरच्या सुनांवर होती. सलोनीला स्वयंपाकाची सवय, आवड, अनुभव नव्हता. घरातली कामं तिला नेहमीच दुय्यम दर्जाची वाटायची. घरी, माहेरीसुद्धा कधी तिनं आईला घरकामात मदत केली नव्हती. असं असताना घरातल्या कुणी तिला काम सांगितलं तर तिला घाम फुटायचा. तिची जाऊ अवनी तिच्याहून काही वर्षांनीच मोठी होती पण सगळं घर इतकं छान सांभाळत होती की प्रत्येकाच्या तोंडी अवनीचं नाव होतं. सलोनीही घरातली सून होती पण तिचं नाव कोणीच घेत नव्हतं.
घरात सतत होणारं अवनीचं कौतुक बघून सलोनीला तिचा मत्सर वाटू लागला. कुणाचं काहीही काम असू दे. प्रत्येकजण अवनीवर विसंबून असे.
‘‘वहिनी, माझ्या शर्टाचं बटन तुटलंय, जरा लावून दे ना,’’ अंघोळ करून आलेल्या दीपेननं म्हटलं.
स्वयंपाकघरात मटार सोलंत बसलेली सलोनी लगेच दीपेनकडे येऊन रागानं म्हणाली, ‘‘इतक्या साध्या गोष्टीसाठी अवनी वहिनी कशाला लागते तुला? मला सांगायचं, मी लावून दिलं असतं.’’
तिचा राग बघून दीपेन घाबरला…बावचळला…म्हणाला, ‘‘मला नव्हतं माहीत तुला हे काम येतं म्हणून.’’
‘‘मला इतकी मतीमंद समजलास का?’’ म्हणंत तिनं त्याच्या हातून शर्ट व बटन हिसकून घेतलं अन् फडताळातला सुई दोरा बटन व्यवस्थित शिवून दिलं.
हळूहळू सलोनीच्या लक्षात आल अवनी का सर्वांना आवडते. सकाळी सर्वांच्या आधी उठून अंघोळ ओटापून ती सर्वांसाठी चहा करायची. त्यानंतर सर्वांसाठी नाश्ता, वृद्ध सासऱ्यांसाठी पथ्याचं खाणं, बिनसाखरेचा चहा, कारण ते डायबिटिक आहेत. सासूबाईंचं काय पथ्यपाणी असेल ते बघायचं. नवऱ्याचा, मुलांचा डबा झाला की स्वयंपाकाची तयारी. पाहुण्यांपैकी कुणाच काही मागणी असायची. तेवढ्यात भांडी घासणारी बाई काही तरी म्हणायची, कपडे धुणारी परटीण साबण मागायची. दारात मांडव घालणारी माणसं आलेली असायची. चारीकडे अवनीची बारीक नजर असे. हसंत मुखानं ती सगळी काम करायची.
सलोनीला तिचं हसणं खोटं वाटायचं. ती उगीच देखावा करते असं वाटायचं. स्वत:चं महत्त्व जाणवून देण्यासाठी सलोनी काहीतरी काम करायला जायची अन् नेमका घोटाळा व्हायचा. त्यामुळे ती स्वत:वरच चिडायची. मग स्वत:च्या समाधानासाठी म्हणायची, ‘‘तसंही हे स्वयंपाक घर म्हणजे अडाणी, निरक्षर लोकांच्यासाठी आहे. माझ्यासारख्या नोकरी करणाऱ्या मुलीला याची गरजच नाही.’’
सलोनीच्या हातून लोणच्याची बरणी पडून फुटली. घाईनं येत असलेल्या अवनीचा त्या तेलावरून पाय घसरला. ती पडली. तिचा पाय मुरगळला. सगळे धावले, तिची काळजी घेतली जाऊ लागली. पण ती अंथरूणावर असल्यामुळे घरात सर्वत्र अव्यवस्था झाली.
मोठ्या आत्यानं सलोनीला स्वयंपाकघरातल्या कामाला लावलं. तिला कधीच इतका मोठा स्वयंपाक करण्याची सवय नव्हती. कसाबसा ती स्वयंपाक करायची पण तो चविष्ट होत नसे. दोघी आत्या करवादायच्या.
अवनीला सलोनीची स्थिती समजंत होती. ती तिला सांभाळून घ्यायचा प्रयत्न करायची. मोठ्या आत्यांना ती म्हणाली, ‘‘तुम्ही सलोनीला बोल लावू नका. ती हुषार आहे पण ती शहरात राहिलेली, गावाकडच्या पद्धती तिला कुठून ठाऊक असणार? ती हळूहळू सर्व शिकेल.’’
धाकट्या आत्यानं सलोनीला खीर करायला सांगितलं. सलोनीला ती सतत ढवळायचा कंटाळा आला. मोठ्या आचेवर खीर पातेल्यात खाली लागली. जळक्या वासाची खीर कुणीच खाल्ली नाही.
‘‘तुला काही येतं की नाही गं? कुठलंच काम कसं नीट होत नाही?’’ सगळ्या नातलगांसमोर धाकटी आत्या सलोनीवर ओरडली.
लाजेनं सलोनीचा चेहरा लाल लाल झाला. तिला खरंच काही येत नव्हतं. पण तिचा त्यात काय दोष होता? पुन्हा अवनी मदतीला धावली. ‘‘आत्या, सलोनी शिकलेली, शहरात राहणारी, नोकरी करणारी मुलगी आहे. तुम्ही तिच्याकडून इतक्या अपेक्षा करूच नका. आपल्या घरात अजून ती नवी आहे ना? शिकेल सगळं.’’
ज्या लग्नासाठी सगळे जमले होते ते लग्न थाटात पार पडलं. एक एक करत आलेली पाहुणे मंडळीही निघून गेली. एव्हाना अवनीशी सलोनीची खूप छान गट्टी जमली होती. अवनीनं तिला कामातल्या अनेक सोप्या सोप्या टीप्स दिल्यामुळे सलोनीला कामंही बऱ्यापैकी जमू लागली होती.
दोन दिवसांनी त्यांना निघायचं होतं. एका दुपारी सलोनी जुने अल्बम बघत होती. अवनीचा पदवी घेतानाचा फोटो होता त्यात.
‘‘हाच फोटो आम्हाला तिच्या घरच्यांनी बघायला पाठवला होता.’’ दीपेन म्हणाला.
‘‘काय शिकल्याय त्या?’’
‘‘वहिनी डबल एम ए अन् पीएचडी आहे. पूर्वी ती नोकरीही करायची पण एकदा आई आजारी झाली. बरेच दिवस आजारपण झालं. वहिनीनं आईची प्राणपणानं सेवा केली. नोकरी सोडली. घर सगळं सांभाळलं. तिच्या सेवेमुळेच आई जगली. आम्ही सर्व तिचे उपकार मानतो. या घरासाठी तिनं खूप काही केलंय. नोकरी सोडली. आराम सोडला…केवळ कुटुंबालाच प्राधान्य दिलं.’’
ज्या अवनीला सलोनी अशिक्षित समजत होती ती इतकी उच्चशिक्षित होती…पुन्हा सर्व घर एकटी सांभाळत होती. तिनं स्वत:च्या शिक्षणाचा तोरा मिरवला नाही, उलट या घरासाठी नोकरी, शिक्षण, आर्थिक स्वातंत्र वगैरे सर्व बासनात बंधून ठेवलं.
सलोनीला आपल्या केल्या विचारसरणीची लाज वाटली. आपण उच्चशिक्षित आहोत पण इतर अनेक बाबतीत कमी पडतो. आपल्या लोकांसाठी इथं यायला हवं, इथल्या पद्धती, इथले नियम सगळं समजून घ्यायला पाहिजे, याची तिला जाणीव झाली. आधुनिक असणं म्हणजे शहरात राहणं अन् तीच जीवनशैली अंगिकारणं नाही…
अवनी वहिनीनं खोलीत येत म्हटलं, ‘‘तुम्ही अजून आवरलं नाहीत? आज बिट्टूच्या शाळेत कार्यक्रम आहे. जायचंय आपल्याला.’’
‘‘हो, हो, आवरतोच…’’ दोघंही एकदम म्हणाली…जरा गडबडलेच ते…
बिट्टूला शाळेतला ‘बेस्ट स्टूडंट’ अवॉर्ड मिळालं होतं. सर्व विषयात त्यानं उच्चांकी मार्क मिळवले होतेच शिवाय इतर सर्व एक्टिव्हिटीजमध्येही तो अव्वल होता. त्याला बक्षीस देऊन सन्मानित केल्यानंतर प्रिन्सिपॉलनं पालकांपैकी कुणी येऊन दोन शब्द बोलावेत अशी विनंती केली. दादांनी अवनीला म्हटलं, ‘‘तूच जा.’’
अत्यंत आत्मविश्वासानं माइक हातात घेत अवनीनं मोजक्या शब्दात, अस्खलित इंग्रजीत पालक, मुलं, शिक्षक यांचे संबंध व मुलांचा सर्वांगिण विकास यावर भाष्य केलं. टाळ्यांच्या कडकडाटात सर्वांनी तिला दाद दिली.
घरी परतताना सलोनी म्हणाली, ‘‘आपली दोघांची रजा अजून शिल्लक आहे, ती वापरून अजून काही दिवस इथं राहूयात का?’’
आश्चर्यानं दीपेननं म्हटलं, ‘‘तुला इथं आवडत नाही ना?’’
‘‘आता आवडतंय, अवनी वहिनीबरोबर अजून थोडी राहिले तर मला बरंच काही शिकता येईल.’’ सलोनी मनापासून बोलली.
‘‘चला, निदान चांगलं जेवण तरी मिळेल मला.’’ दिपेनच्या बोलण्यावर सलोनीनं हसून दाद दिली.