कथा * उषा साने
बऱ्याच वर्षांनंतर मी माझे फेसबूक अकाउंट उघडले, तितक्यात चॅटिंग विंडोमध्ये ‘हाय’ असे ब्लिंक झाले. सुरुवातीला मी लक्ष दिले नाही, मात्र सतत ब्लिंक होतच राहिल्यामुळे मनात विचार आला की, कोणीतरी बोलण्यासाठी आतूर झाले आहे. नक्कीच ती व्यक्ती माझ्या फेसबूकवरील मित्रपरिवारापैकी होती. बोलण्यापूर्वी मी त्या व्यक्तीचे प्रोफाईल पाहिले. त्याचे नाव कौशल होते. मी बोलणे टाळले. कारण मला चॅटिंगची आवड नव्हती. पण समोरची व्यक्ती धीट होती. थोडया वेळानंतर त्या व्यक्तीने पुन्हा मेसेज पाठवला. ‘तुम्ही कशा आहात मॅडम…?’ या प्रश्नाचे उत्तर न देणे शिष्टाचाराला धरून नव्हते. त्यामुळे मनात नसतानाही ‘बरी आहे,’ असे मी लिहिले. त्याला पुढे बोलू न देण्याचा माझा प्रयत्न होता. माझ्याकडे वेळ नाही, असे दाखवण्याचा मी प्रयत्न केला. पुन्हा मेसेज आला, ‘कामात आहात का मॅडम…?’ माझ्या ‘हो’ अशा त्रोटक उत्तरानंतर त्याने परत मेसेज पाठवला, ‘बरं… पुन्हा केव्हा तरी बोलूयात मॅडम’ मीही ‘हो’ म्हणून सुटकेचा श्वास टाकला. तेवढयात दारावरची घंटी वाजली. घडयाळात पाहिले तर संध्याकाळचे ६ वाजले होते. वाटले की, राजीव कामावरून आला असेल.
जसा मी दरवाजा उघडला तसे, ‘‘काय सुरू आहे मॅडम…?’’ राजीवने विचारले. मला चिडवायची इच्छा झाल्यास तो मला मॅडम म्हणतो. त्याला माहीत आहे की, मॅडम म्हटलेले मला अजिबात आवडत नाही.
‘‘काही विशेष नाही. फक्त नेटवर सर्फिंग करत होते…’’ मी थोडेसे चिडूनच उत्तर दिले. राजीव हसला. तो हसला की मी राग विसरून जायचे. माझा राग कसा घालवायचा, हे राजीवला बरोबर माहीत होते. म्हणूनच मला चिडवल्यानंतर तो अनेकदा असाच मिस्किल हसायचा.
‘‘बरं, आले घातलेली गरमागरम चहा आणि चहासोबत गरमागरम भजी मिळाली तर आपला दिवस, म्हणजे संध्याकाळ मस्त होईल…’’ त्याच्या अशा बोलण्यावर मला हसू आले. बाहेर खरोखरंच पाऊस पडत होता. घरात असल्यामुळे माझ्या ते लक्षात आले नव्हते. मी चहा, भजीची तयारी करू लागले आणि राजीव हात-पाय धुवायला गेला. आपल्या दोघांची आवडीची जागा असलेल्या बाल्कनीत चहा पिऊया, असे तो म्हणाला. तो खूपच आनंदी दिसत होता.
मला रहावले नाही. ‘‘काय झालेय…? खूपच आनंदात दिसतोस…’’ मी जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला.
‘‘अरे… तुला कसे समजले…? त्याने आश्चर्याने विचारले.’’
‘‘तुझी अर्धांगिनी आहे. १५ वर्षांत मला इतकेही समजणार नाही का…?’’ मी लटक्या रागात विचारले.
‘‘हो, तू बरोबर बोलतेस.’’ तो थोडेसे गंभीर होत म्हणाला.
काही वेळ आम्ही शांतपणे चहा, भजी खात होतो. काही वेळानंतर राजीव माझ्याकडे खोडकर नजरेने पाहून हसला आणि मी त्याच्या मनातले बरोबर ओळखले.
‘‘खोडकरपणा अजिबात चालणार नाही…’’ मी लाजतच सांगितले. त्यानंतर आम्ही घराच्या अंतर्गत सजावटीबाबत गपा मारू लागलो. घरात सर्व वस्तू अस्ताव्यस्त होत्या. आम्ही अलीकडेच येथे राहायला आलो होतो. घराची अंतर्गत सजावट बाकी होती. कोणत्या खोलीत कोणता रंग लावावा, यावरून राजीव आणि मुलांमध्ये मतभेद होते. आमचे बोलणे सुरू असतानाच मुलगा शुभांग आणि मुलगी शिवानी दोघेही आले. त्यांच्या हट्टामुळे राजीव त्यांना बाजारात घेऊन गेला. पाऊस पडतोय, जाऊ नका, असे म्हणत मी त्यांना थांबवायचा प्रयत्न केला, पण काही उपयोग झाला नाही. राजीवने गाडी काढली. मलाही सोबत येण्याचा आग्रह केला, पण घर नीट करूया, असा विचार करून मी जाणे टाळले.
काम आटोपल्यानंतर थोडी उसंत मिळाली. सहज लॅपटॉपकडे नजर गेली. थोडा वेळ सर्फिंग करूया, असा मी विचार केला. इंटरनेट सुरू केला. फेसबूक सुरू करण्याचा मोह झाला. फेसबूक उघडताच कैलाशने लगेच ‘नमस्कार’ असा मेसेज पाठवला. मला विशेष काही काम नव्हते. राजीव आणि मुले लवकर येणार नव्हती. त्यामुळे विचार केला की, कौशलसोबत गप्पा मारून वेळ घालवू.
‘नमस्कार’ असे मी लिहिले. त्याने लगेच प्रश्न विचारला, ‘तुम्ही फुलपाखरू आहात का?’ मी गोंधळले. हा काय प्रश्न आहे? तितक्यात त्याने मी प्रोफाईवर ठेवलेले चित्र दाखवले. याबाबत मी कधी विचार केला नव्हता. ते चित्र आवडले म्हणून मी प्रोफाईलला ठेवले होते. हाच प्रश्न त्याने पुन्हा विचारताच मी चिडले. काहीतरी कारण देऊन फेसबूक बंद केले. त्याचे नाव डिलिट करावे, असे मला वाटत होते. पुढच्या वेळेस हेच करायला हवे, असा विचार करून मी उठले आणि रात्रीच्या जेवणाची तयारी करू लागले.
पुढचे काही दिवस घराच्या अंतर्गत सजवटीतच निघून गेले. आता ते काम पूर्ण झाले होते. घर सुंदर दिसू लागले होते. त्यामुळे एक खूप मोठे ओझे हलके झाले, असेच काहीसे वाटत होते. त्या दिवशी मुले आणि राजीव यापैकी कोणीच घरी नव्हते. विरंगुळा म्हणून नेट सुरू केला. मेल उघडून पाहिले, पण त्यात एरमाच्या मेलशिवाय विशेष काही नव्हते. तिने लिहिले होते की, तिला नवीन नोकरी मिळाली आहे. त्यासाठी ती लॉस इंजेलिसला जाणार होती. तिची कंपनी लवकरच तिला भारतातही पाठवणार होती. मी मेल करून तिचे अभिनंदन केले आणि भारतात आल्यावर माझ्या घरी येण्याचे आमंत्रण दिले. ती माझी फेसबूक मैत्रीणही होती. त्यामुळे मी फेसबूक सुरू केले. कितीतरी मेसेज आले होते. मला आजपर्यंत इतके मेसेज कधीच आले नव्हते. बघितले तर ७-८ मेसेज कौशलचे होते. ‘कशा आहात तुम्ही…?’, ‘नाराज आहात का…?’, ‘तुम्ही फेसबूक बंद करून का ठेवता…?’ इत्यादी. ते मेसेज वाचून मला राग आला.
मी त्याचे नाव डिलिट करणारच होते की, तितक्यात दारावरची घंटा वाजली. मी दरवाजा उघडायला जाणार तोच बाहेरून शिवांगचा आवाज ऐकू आला. ‘‘आई, लवकर दरवाजा उघड, आईस्क्रिम वितळून जाईल.’’
मला माहीत होते की, मी लवकर दरवाजा न उघडल्यास त्याच्या मोठया आवाजामुळे आजूबाजूचे बाहेर येतील. घाईगडबडीत मी नेट बंद करायला विसरले.
राजीव बाहेरून भरपूर जेवण घेऊन आला होता, म्हणजे रात्री जेवण करायची गरज नव्हती. राजीवने चहा मागितला. मी आमच्या दोघांसाठी चहा घेऊन आले. चहा पिताना माझ्या लक्षात आले की, मी नेट बंद करायला विसरलेय. माझे फेसबूक खाते उघडेच होते. नवीन दोन मेसेज माझी वाट पाहात होते. मला ते उघडून बघण्याचा मोह आवरता आला नाही. एक मेसेज कवी प्रदीप यांचा कवी संमेलनात सहभागी होण्याचे आमंत्रण देणारा होता. दुसरा कौशलचा होता. तो वाचून माझा राग अनावर झाला. त्याची गाडी एकाच ठिकाणी अडकली होती. ‘तुम्ही नाराज आहात का…?’ ‘तुम्ही उत्तर का देत नाही…?’ ‘तुम्ही तुमचा फोटो अपलोड का केला नाही…?’ त्याचे नाव कायमचे डिलिट करायचे, असे मी ठरवले आणि तसेच केले. त्यानंतर मात्र मी माझा फोटो अपलोड का केला नाही? असा प्रश्न मला सतत सतावू लागला. फोटो असणे खरंच गरजेचे आहे का…?
हा प्रश्न भूतकाळातील माझ्या कटू आठवणींना उकरून काढण्यासाठी पुरेसा होता, ज्या गाडून टाकण्यासाठी मला बराच वेळ लागला होता. त्यामुळे मला प्रचंड मानसिक त्रास झाला होता. माझ्या घरच्यांना जो सामाजिक आणि मानसिक त्रास झाला होता, तो मला वेडे करण्यासाठी पुरेसा होता. त्या त्रासदायक भूतकाळाची आठवण होताच मी अस्वस्थ झाले. शांतपणे बाल्कनीत जाऊन बसले.
थोडया वेळानंतर राजीव मला शोधत बाल्कनीत आला. त्याने बाल्कनीतला दिवा लावला. मी त्याला तो बंद करायला सांगितला. तो माझ्या जवळ आला.
हळूवारपणे माझ्या केसांवरून हात फिरवत त्याने विचारले, ‘काय झाले…?’ मी त्याला घडलेला सर्व प्रकार सांगितला. सर्व विसरायचा प्रयत्न कर, त्याने प्रेमाने मला सांगितले. मला काही वेळ एकटीला राहायाचे होते. त्याच्या ते लक्षात आले. काहीही न बोलता तो निघून गेला. मला मात्र त्या अंधारात माझा भूतकाळ लख्ख दिसत होता…
त्या काळोखात माझ्या डोळयांसमोर ती संध्याकाळ जशीच्या तशी जिवंत उभी राहिली. महाविद्यालयात निरोप समारंभ होता. मी बीएससीच्या अंतिम वर्षाची परीक्षा दिली होती. महाविद्यालयातील माझा तो शेवटचा दिवस होता.
ठरल्याप्रमाणे मुलांनी सदरा घातला आणि मुली साडी नेसल्या होत्या. ती खूपच संस्मरणीय संध्याकाळ होती, पण ती माझ्या जीवनात अंधार घेऊन येणार होती, हे मला कुठे माहीत होते…? फोटो काढले जात होते. आमचा एक वर्गमित्र राहुल कॅमेरा घेऊन आला होता. तो आमच्या वर्गातला सर्वात हुशार मुलगा होता. त्याला माझ्याबद्दल आकर्षण वाटायचे, हे मला माहीत होते, पण माझ्यासाठी मात्र तो इतर वर्गमित्रांसारखाच होता. मी नकार देऊनही तो सतत माझे एकटीचे फोटो काढण्याचा प्रयत्न करत होता. त्यामुळे मी त्याच्यावर ओरडले. मी सर्वांसमोर ओरडल्यामुळे तो शांतपणे तेथून निघून गेला. मी सुटकेचा निश्वास टाकला, पण मला कुठे माहीत होते की, येणारा काळ माझे आयुष्य उद्धवस्त करणार होता.
काही दिवसांनंतर एके दिवशी पोस्टमन माझ्या नावाचा एक लिफाफा घेऊन आला. आईने तो मला आणून दिला. मी उलटसुलट करून पाहिले, पण त्यावर पाठवणाऱ्याचे नाव नव्हते. उघडल्यावर त्यातील काही फोटो जमिनीवर पडले. ते उचलायला मी खाली वाकले आणि ते फोटो पाहून माझ्या पायाखालची जमीन सरकली. त्या फोटोंमध्ये मी आणि राहुल विचित्र अवस्थेत होतो. प्रत्यक्षात सत्य असे होते की, मी जवळच काय, पण लांब उभी राहूनही कधी त्याच्यासोबत फोटो काढला नव्हता.
मला रडायला येत होते. जसजसे मी फोटो बघत होते माझे रडणे रागात बदलत होते. मी रागाने ओरडले. तो आवाज ऐकून आई आली. फोटो बघून गोंधळली. तिने माझ्याकडे रागाने बघितले, पण त्यानंतर माझी झालेली दयनीय अवस्था पाहून तिचा राग शांत झाला.
घरात सर्वांना या फोटोंबद्दल समजले तेव्हा आजी प्रचंड संतापली. ‘‘आणखी शिकवा मुलींना आणि तेही मुलांसोबत, मग असे घडणारच.’’
वडील आणि भाऊ मला काहीच बोलले नाहीत, पण ते खूप रागात होते. माझा राहुलवर संशय होता. कारण मी त्याला फोटो काढताना सर्वांसमोर ओरडले होते. त्याचाच तो बदला घेत होता. मी मनातल्या संशयाबद्दल वडिलांना सांगितले. त्यांनी राहुलला जाब विचारला, पण त्याने आरोप फेटाळून लावला. दुसरा कोणताच पर्याय नसल्यामुळे माझे वडील भावाला घेऊन राहुलच्या वडिलांना भेटायला गेले. पण तेथे त्यांचा अपमान झाला.
हळूहळू लोकांना याबद्दल समजले. त्यामुळे लाजेने माझे घराबाहेर जाणे बंद झाले. माझ्या संपूर्ण कुटुंबालाच मानसिक त्रास सहन करावा लागत होता. मी जे आयएएस बनायचे स्वप्न बघितले होते ते पूर्ण होणे तर दूरच, पण माझ्यासाठी पुढचे शिक्षण घेणेही अवघड झाले होते. माझे स्वप्न भंगले होते. वडिलांना माझ्या लग्नाची चिंता सतावत होती. त्यांना लवकरात लवकर माझे लग्न करून द्यायचे होते. मात्र कुठलेही स्थळ आले तरी त्यांना त्या फोटोंबद्दल कुठून तरी समजायचे आणि लग्न मोडायचे. त्यामुळे माझे लग्न होणे कठीण झाले होते.
एके दिवशी राजीवचे वडील आमच्या घरी आले. १०-१२ वर्षांनंतर ते त्यांच्या मित्राला म्हणजे माझ्या वडिलांना भेटायला आले होते. २-३ दिवस ते आमच्याच घरी राहिले. आमच्या घरात काहीतरी बिनसले आहे, हे त्यांनी ओळखले, पण त्याबद्दल विचारणे त्यांना योग्य वाटले नाही. त्यांच्या येण्याने मला काहीसा आधार मिळाला, कारण त्यांच्याशिवाय माझ्याशी घरात कोणीच नीट बोलत नव्हते. मी जास्त करून त्यांच्यासोबतच राहायचे. ते परत जायला निघाले, असे समजल्यावर मी खूपच उदास झाले. मी सतत उदास का असते, याबद्दल त्यांनी मला अनेकदा विचारले, पण मी उत्तर द्यायचे टाळले. नक्कीच काहीतरी झालेय आणि तेही खूपच गंभीर आहे, हे त्यांच्या लक्षात आले होते. मात्र इतक्या वर्षांनी मित्राच्या घरी आल्यावर त्याला त्याच्या घरातील तणावाचे कारण विचारणे त्यांना योग्य वाटले नाही.
त्यांच्याकडे बघून असे वाटत होते की, त्यांना काहीतरी सांगायचे आहे. जेव्हा ते त्यांच्या घरी जायला निघाले तेव्हा माझ्या वडिलांना म्हणाले की, ‘मला काहीतरी सांगायचे आहे.’ बिनधास्त बोल, असे वडिलांनी सांगताच त्यांनी राजीवसाठी मला मागणी घातली. त्यांनी सांगितले की, राजीव एका मल्टिनॅशनल कंपनीत सीईओ पदावर कार्यरत आहे. हे ऐकून वडील काहीसे गोंधळले. त्यांना माझे लग्न दुसऱ्या जातीच्या मुलाशी लावून द्यायचे नव्हते. त्यांना हेही माहीत होते की, जातीतला मुलगा शोधण्यासाठी त्यांनी खूप प्रयत्न केले होते, पण त्या फोटो प्रकरणामुळे कुणीच होकार द्यायला तयार नव्हते. हे स्थळ घरबसल्या आले होते. वडिलांनी घरातल्यांना विचारले. सर्वांचे मत असेच होते की, राजीवच्या स्थळासाठी होकार द्यावा, पण वडिलांनी होकार देण्यापूर्वी त्यांना फोटो प्रकरणाबद्दल सर्व सत्य सांगायचे ठरवले.
त्या प्रकरणाबद्दल ऐकल्यानंतर राजीवचे वडील हसले आणि म्हणाले, ‘‘अरे मित्रा, आजकाल असे घडतच असते. मी तुझ्या मुलीचा हात यासाठी मागितला, कारण ती खूपच चांगली आहे. मला असे वाटले होते की, मी परजातीचा असल्यामुळे तू लग्नाला तयार नाहीस.’’
त्यानंतर त्यांनी राजीवला बोलावून घेतले. त्याच्या होकारानंतर काही दिवसांतच राजीवची अर्धांगिनी बनून मी त्याच्या घरी आले… राजीवने येऊन बाल्कनीतला दिवा लावला नसता तर कदाचित मी भूतकाळातील त्या काळोखातच स्वत:ला हरवून बसले असते.
त्याने माझा हात त्याच्या हातात घेऊन विचारले, ‘‘आता कसे वाटतेय?’’
‘‘पूर्वीपेक्षा खूप छान,’’ मी उत्तर दिले.
‘‘चल, कुठेतरी मस्त फिरून येऊया,’’ त्याने प्रेमाने सांगितले.
‘‘नको, अजिबात इच्छा नाही, पुन्हा कधीतरी जाऊ.’’
‘‘चल, मग एक काम कर…’’ त्यांच्या अशा मिश्किल बोलण्यामुळे मी त्याच्याकडे पाहिले. त्यांच्या चेहऱ्यावर खोडकरपणाचे भाव होते. मी समजून गेले की, आता तो खोडकरपणे काहीतरी बोलणारच.
‘‘तुझा फोटो फेसबूकवर अपलोड कर. लोकांना कळू दे की, माझी बायको खूपच सुंदर आहे.’’ तो खटयाळपणे म्हणाला.
‘‘तुला ही सर्व गंमत वाटतेय?’’ मी रागाने विचारले.
‘‘विभा, मनातल्या भीतीला पळवून लावायचे असेल तर तुझा फोटो नक्की अपलोड कर.’’ त्याने अतिशय गंभीरपणे सांगितले.
त्याने जे सांगितले ते खरे झाले. मी पूर्ण विचार करून माझा फोटो अपलोड केला. तो पाहून अनेकांनी माझे कौतुक केले आणि तेच कौतुक मला भूतकाळातील भीतीच्या चक्रव्युहातून बाहेर पडण्यासाठी मदतीचे ठरले. प्रत्यक्षात मी त्या अपराधाचे ओझे वाहत होती, जो मी केलाच नव्हता. खरंतर ही समाजाने आखलेली रेषा आहे जिथे पुरुष अपराध करूनही सुटतात आणि त्याची शिक्षा अनेकदा मुलींनाच भोगावी लागते. तिला लहानपणापासून अशीच शिकवण दिली जाते की, ज्यामुळे मानसिक आणि शारीरिक रूपात तिने न केलेल्या अपराधासाठीही ती स्वत:लाच दोषी मानते.
माझ्यासोबत निदान राजीव होता, त्याने मला या नकोशा भूतकाळातून बाहेर पडायला मदत केली. पण माझ्यासारख्या न जाणो अशा कितीतरी असतील…? मी स्वत:ला विचारचक्रातून बाहेर काढले.
मी राजीवला कवी संमेलनासाठी मिळालेल्या अमंत्रणाबद्दल सांगितले. तो खुश झाला. फेसबूकवरील माझे कौतुक साजरे करण्यासाठी शहरात नव्यानेच उघडलेल्या हॉटेलमध्ये जेवायला जायचे, असे आम्ही ठरवले. बाहेर जाण्यासाठी मी जेव्हा राजीवच्या आवडीची साडी नेसून आले तेव्हा त्याने हळूच शिट्टी वाजवली आणि म्हणाला, ‘‘आज खूपच सुंदर दिसतेस… काय मग आजची रात्र…’’ मी लाजले.
हॉटेल खूपच सुंदर होते. राजीव कार पार्क करायला गेला. मी मुलांना घेऊन आत जाणारच होते, पण तितक्यात हॉटेलच्या दरवाजावर गणवेशात सर्वांना सलाम ठोकणाऱ्या द्वारपालाला पाहून मी तेथेच थबकले. तो राहुल होता. माझ्या डोळयात आश्चर्य होते तर मला पाहिल्यामुळे त्याच्या चेहऱ्यावरचा रंग उडाला होता. मागून येणाऱ्या राजीवने मला प्रवेशद्वाराजवळ असे थांबलेले पाहून प्रश्नार्थक नजरेने माझ्याकडे पाहिले. मी काहीही न बोलता आत गेले.
आत गेल्यावर मी त्याला सर्व सांगितले. तसा तो लगेच बाहेर गेला. मी धावतच त्याच्या मागे गेले. तोपर्यंत तो राहुलपर्यंत पोहोचला होता. त्याचा हात हातात घेऊन म्हणाला, ‘‘तुझे खूप आभार. तू तसा वागला नसतास तर (माझ्याकडे पाहत) विभा माझ्या आयुष्यात आली नसती…’’ असे बोलून राहुलला आश्चर्याचा मोठा धक्का देऊन तो आत गेला आणि मी अरे… ऐक… असे म्हणत त्याच्या मागे गेले. शांतपणे खुर्चीवर बसले. थोडया वेळानंतर दरवाजाकडे पाहिले. राहुल तिथे नव्हता. जेवून घरी निघालो तेव्हा राहुलच्या जागी नवा द्वारपाल होता. न राहवून राजीवने त्याला राहुलबद्दल विचारले. तेव्हा समजले की, तो नोकरी सोडून गेला होता.
