* वीणा सुखीजा
तुम्हाला त्याच्या मित्रांची नावं माहीत आहेत. तुम्हाला त्याच्या आवडत्या चित्रपटांची नावं ठाऊक आहेत. तुम्हाला त्याच्या जीवनात घडलेल्या अनेक विशिष्ट घटनांची माहिती आहे. तुम्ही त्याच्यावर डोळे बंद करून विश्वास ठेवता. कधीकधी तो तुम्हाला रागावतो. तरीदेखील तुम्ही त्याची कुणाकडेही तक्रार करत नाही, अगदी तुम्हाला याचं वाईटही वाटत नाही. तुम्हाला त्याच्या बोलण्याची लकब ठाऊक आहे. त्याच्या मनात काय सुरू असतं, याचाही तुम्हाला अंदाज असतो.
प्रश्न – अखेरीस तुमचा तो कोण आहे?
तुम्ही तिच्याकडून अपेक्षा बाळगता की तिने तुमच्या पसंतीचा पेहराव करावा. जेव्हा तुम्ही दोघे लंच करायला बसता तेव्हा तिने वाढावं अशी तुमची इच्छा असते. तुम्ही काही बोलत असाल, मग भले ते रागाने असेल तरी तिने ते निमूटपणे ऐकून घ्यावं, त्यावेळी उलट उत्तर देऊ नये, नंतर भले ती ओरडली तरी चालेल असं वाटतं.
तुम्ही तिला आपल्या भविष्यातील योजना सांगता, प्रवासादरम्यान घडलेल्या मजेदार गोष्टी सांगता. तुम्ही तिच्यासोबत बसून काम करण्याच्या उत्तम रणनीतीवर विचार करता.
प्रश्न – अखेरीस ती तुमची कोण आहे?
होय, पहिल्या प्रश्नाचं उत्तर आहे पती आणि दुसऱ्या प्रश्नाचं उत्तर आहे पत्नी. परंतु थांबा, हे सामान्य जीवनातील पतिपत्नी नाहीत. हे वर्क हझबंड आणि वर्क वाइफ आहेत. वर्क हझबंड म्हणजे कार्यस्थळी वा कार्यालयातील पती. अशाचप्रकारे वर्क वाइफचाही अर्थ आहे. कार्यस्थळ वा कार्यालयातील पत्नी. ऐकायला हे भले थोडं विचित्र वाटत असेल वा संकोच वाटेल, परंतु वास्तव हेच आहे. कामाची नवी संस्कृती भरभराटीला येण्यासोबतच जगभरात अशा पतिपत्नींची संख्या कार्यालयात काम करणाऱ्या लोकांच्या जवळपास ४० टक्के आहे.
१९५०च्या दशकात अमेरिकेत अशा नात्यांसाठी मोठ्या शिताफीने एका शब्दाचा वापर केला जात असे – वर्क स्पाउज. हे वर्क वाइफ, वर्क हझबंड हे शब्द वास्तविक त्याचीच विस्तारीत रूपं आहेत. सांगण्याचा मुद्दा हा आहे की कार्यक्षेत्र जगतातील हे काही नवं नातं नाही. नवीन आहे ते इतकंच की या नात्याला जगाच्या बहुतेक देशांमध्ये स्पष्टरीत्या स्वीकारालं जाऊ लागलं आहे.
त्यामुळे आपण या नात्याबाबत आश्चर्य व्यक्त करण्याची काही गरज नाही. वर्षांनुवर्षांपासून जगात अशाप्रकारच्या संबंधांचं अस्तित्त्व आहे आणि का असू नये? हे खूप स्वाभाविक आहे की जेव्हा आपण दिवसातील बहुतेक कालावधी सोबत व्यतित करतो तेव्हा तिथे भावनिक नातं का विकसित होणार नाही?
ऑस्कर वाइल्डने म्हटलं होतं, ‘‘स्त्री आणि पुरुषात सर्व प्रकारची नाती असू शकतात, परंतु केवळ मैत्री असू शकत नाही. मित्र असूनही त्यांच्यात स्त्री आणि पुरुषाचं नातं विकसित होतं.’’
मनोविश्लेषकही सांगतात की जेव्हा दोन भिन्न लिंगी व्यक्ती एकमेकांसोबत आकर्षण अनुभवतात, तेव्हा त्यांचं हे आकर्षण त्यांच्या शारीरिक व मानसिक स्वभावधर्मानुसार आकार घेऊ लागतं म्हणजे पुरुष हा पुरुष होतो आणि स्त्री, स्त्री होते.
पूर्वीसुद्धा होते असे नातेबंध
असे नातेबंध नेहमीच अस्तित्वात होते आणि जोपर्यंत स्त्री आणि पुरुष सोबत असतील तोपर्यंत ते कायम राहातील. असे नातेबंध पूर्वीसुद्धा होते, परंतु त्याचं प्रमाण खूप कमी होतं, याचं कारण होतं त्या काळात स्त्रियांचं घरातून बाहेर पडणं कठीण होतं. कार्यालयात साधारणपणे पुरुषच असायचे. परंतु आता काळ बदलला आहे. आजच्या जमान्यात स्त्री आणि पुरुष दोघेही घराबाहेर पडून सोबत काम करत आहेत. दोघेही घराऐवजी कार्यालयात अधिक वेळ व्यतित करतात. कामाची संस्कृतीसुद्धा काहीशी अशीच विकसित झाली आहे की सर्व कामं सोबत एकत्रित करावी लागतात. त्यामुळे एकाच कार्यालयात काम करत २ भिन्नलिंगी व्यक्तींमध्ये व्यवसायासोबत भावनिक जवळीक वाढणंसुद्धा खूप स्वाभाविक आहे.
एक काळ होता, जेव्हा कार्यालयाचा अर्थ होता केवळ ८ तास. परंतु आज कार्यालयासाठी ८ तास पुरेसे नाहीत. आजच्या घडीला व्हाइट कॉलर नोकरी करणाऱ्यांसाठी कार्यालयाचा अर्थ आहे एक निश्चित टार्गेट पूर्ण करणं, ज्यामध्ये दररोजचे १२ ताससुद्धा लागू शकतात आणि कधीकधी सलग २४ ते ३६ तासही सोबत काम करावं लागू शकतं.
असं यासाठी आहे; कारण अर्थव्यवस्था बदलली आहे, जग मर्यादित झालं आहे आणि वास्तविकतेहून गोष्टी अधिक आभासपूर्ण झाल्या आहेत. निश्चितच दीर्घ काळ कार्यालयात सोबत राहाणाऱ्या दोन व्यक्ती आपली सुखदु:खंही एकमेकांना सांगतात; कारण जेव्हा दोन व्यक्ती सोबत राहून काम करतात, तेव्हा ते आपसांत हसतात, सोबत जेवतात, एकमेकांच्या कुटुंबाविषयी ते बोलतात, ऐकतात, बॉसला एकमताने दूषणं देतात आणि ताजंतवानं राहाण्यासाठी परस्परांना चुटकुलेही ऐकवतात. हे सर्व एका छोट्याशा केबिनमध्ये घडत असतं, जिथे २ सहकारी अगदी बाजूबाजूला बसत असतात.
अशा परिस्थितीत ते एकमेकांना कळतनकळत प्रत्येक गोष्ट शेअर करतात. सहकाऱ्याला कोणतं संगीत आवडतं हे तुम्हालाही माहीत असतं आणि त्यालाही. त्याला चॉकलेट आवडतं की आइस्क्रीम ही गोष्ट दोन्ही सहकाऱ्यांना चांगलीच ठाऊक असते. निश्चितच आकर्षणाचे बंध या सर्व धाग्यांमुळे जुळतात.
काम करताना बराच काळ सोबत व्यतित होतो, तेव्हा आपण एकमेकांच्या केवळ क्षमताच नव्हे, तर मानसिक जडणघडण आणि भावनिक बाजूही व्यवस्थित समजून घेतो. परिणामी दोन भिन्नलिंगी व्यक्ती परस्परांच्या पूरक बनतात. त्यांचं एकमेकांसोबत भांडण होत नाही. दोघे एकत्रित काम करतात तेव्हा कामही जास्त होतं आणि थकवाही जाणवत नाही. दोघे सोबत एकत्रित खूश राहातात म्हणजे असे सहकारी पतिपत्नींप्रमाणे काम करू लागतात. त्यामुळे अशा लोकांना समाजशास्त्रामध्ये परिभाषित करण्यासाठी वर्क हझबंड आणि वर्क वाइफ श्रेणीमध्ये ठेवलं जातं.
प्रमाण वाढत आहे
पूर्वी याला सैद्धांतिक स्वरूपात मानलं आणि समजून घेतलं जात होतं. परंतु संपूर्ण जगात प्रसिद्ध करिअर वेबसाइट वॉल्ट डॉट कॉमने एक सर्वेक्षण केलं आणि आढळलं की २०१० मध्ये असे वर्क हझबंड आणि वर्क वाइफ जवळपास ३० टक्के होते, जे २०१४मध्ये वाढून ४४ टक्के झाले आहेत.
या अभ्यासात सहभागी लेखकांनी एक अतिशय परिचित उदाहरण देऊन जगाला समजावण्याचा प्रयत्न केला की वर्क वाइफ आणि वर्क हझबंड कसे असतात? उदाहरण हे आहे की अमेरिकेचे माजी राष्ट्राध्यक्ष जॉर्ज बुश व त्यांच्या परदेश मंत्री व राष्ट्रीय सल्लागार असलेल्या कोंडालिझा राइस यांच्यात जी कामासंदर्भातील केमिस्ट्री होती, ती वर्क हझबंड वा वर्क वाइफच्या पठडीतील केमिस्ट्री होती.
कितपत नैतिक आहे हे नातं?
प्रश्न हा आहे की हे नातं नैतिकदृष्ट्या योग्य आहे का? हे नातं विश्वासार्ह आहे का? वॉल्ट डॉटकॉमचा सर्वेक्षण निष्कर्ष या गोष्टी समोर आणतं की लोक हे एक महत्त्वपूर्ण आणि मजबूत नातं असल्याचं मानतात. या सर्वेक्षणादरम्यान आवडत्या सहकाऱ्यासोबत जे नातं बनतं ते अधिक विश्वासार्ह आणि अधिक मजबूत असतं. लोक ही नाती आनंदाने निभावतात. जवळपास तसंच जसं एखादं विवाहित जोडपं आपल्या संसाराचा गाडा व्यवस्थित चालवण्याचा प्रयत्न करतात. या नात्याला पश्चिमेकडे समाजशास्त्रज्ञांनी व्यवहारिकतेच्या अनेक कसोट्यांमध्ये ठेवून दाखवलं आहे आणि त्यांना आढळून आलं की हे नातं केवळ खासच नव्हे, तर अतिशय सामंजस्याने परिपूर्णसुद्धा असतं.
या नात्यात रोमान्य नसतो फक्त जोडप्याचं एकमेकांसोबत भावनिक बंध असतात आणि एकमेकांच्या समस्या आणि वास्तव यांची योग्य जाण ठेवून ते हे नातं निभावत असतात. वास्तविक बहुतेक अशी जोडपी जी अशा नातेबंधांच्या आवाक्यात येतात, ते शारीरिकसंबंधात खोल उतरत नाहीत. परंतु थोडीबहुत जवळीक सर्वांची असतेच, मात्र समाजशास्त्रज्ञांना आपल्या व्यापक विश्लेषणामध्ये हे आढळून आलं की ज्या जोडप्यांमध्ये शारीरिकसंबंधसुद्धा असतात, तेसुद्धा एकमेकांच्या वास्तविक परिस्थितीचा सन्मान करतात आणि गरज भासल्यास कोणताही राग-द्वेष, बाचाबाची न करता अतिशय सहजतेने एकमेकांपासून अंतर राखतात.
प्रोफेसर मॅक्सब्राइट ज्यांनी या सर्वेक्षणाचं सविस्तर विश्लेषण केलं, त्यांच्यानुसार खूप कमी लोकांमध्ये या कामकाजी नातेबंधांसह रोमान्सचं नातं असतं.
अखेरीस या नात्याचा फायदा काय हा प्रश्न आहे? या सर्वेक्षणाचे निष्कर्ष मानले आणि सर्वेक्षणादरम्यान लोकांनी केलेल्या मुलाखतीतून मिळालेल्या निष्कर्षावर विश्वास ठेवला तर जेव्हा २ सहकाऱ्यांमध्ये वर्क वाइफ वा वर्क हझबंडचं नातं बनतं, तेव्हा ते दोन्ही कर्मचारी आपल्या कामाप्रति जास्त प्रामाणिक होतात आणि त्यामुळे कामही अधिक प्रमाणात होतं. हेच कारण आहे की जगातील सर्व मोठ्या बहुराष्ट्रीय कंपन्यांना त्यांच्या कर्मचाऱ्यांमध्ये वर्क वाइफ, वर्क हझबंडचं नातं निर्माण व्हावं असं वाटत असतं.
आज जगातील सर्व कंपन्या आपल्या कर्मचाऱ्यांसाठी ज्या प्रकारचं आरामदेय कार्य वातावरण प्रदान करतात आणि कार्यालयात ज्याप्रकारे स्त्रिया आणि पुरुषांना जवळपास समान प्रमाणात ठेवतात, त्यामागे एक विचार हासुद्धा असतो की सर्व कर्मचाऱ्यांनी आपापली जोडी निश्चित करून काम करावं.
मानसतज्ज्ञांच्या मते जेव्हा पुरुष आणि स्त्रिया सोबत बसून काम करतात, तेव्हा त्यांच्यात काही कारण नसताना, १० टक्के आनंदी भावना असते अर्थात जेव्हा एकटा पुरुष वा एकटी स्त्री काम करतात, तेव्हा ते कामाने लवकर कंटाळतात. त्यांचं कार्य उत्पादनही कमी असतं आणि काम करण्याचा उत्साह वा रोमांचही जाणवत नाही.
परंतु जेव्हा महिला आणि पुरुष मिळून सोबत काम करतात, तेव्हा त्यांना एक प्रकारच्या आंतरिक आनंदाची अनुभूती होते, भले या आनंदाला काही अर्थ नसेल. वास्तविक २ भिन्न लिंगी व्यक्ती एकत्रित वेळ व्यतित करताना एकमेकांना अनोखी उर्जा प्रदान करत असतात.
कामाची गुणवत्ता वाढते
सर्व सर्वेक्षणं आणि संशोधनांमध्ये हेसुद्धा आढळून आलं आहे की जेव्हा स्त्रिया आणि पुरुष एकत्रित काम करतात, तेव्हा ते नेहमीच्या तुलनेत अधिक काम करतात, शिवाय उत्तम प्रतिचं कामही करतात. सोबतच नवनवीन कल्पनाही विकसित करतात. बहुराष्ट्रीय कंपन्या याच रणनीतीअंतर्गत आपल्या कर्मचाऱ्यांना आपसांत मिळूनमिसळून राहाण्यायोग्य वातावरण तयार करण्यासाठी बहुतेकदा पार्ट्या आयोजित करतात. कर्मचाऱ्यांसाठी आल्हाददायक वातावरण तयार करतात जेणेकरून सगळे एकमेकांच्या कमतरता आणि कौशल्य ओळखू शकतील, शिवाय कर्मचाऱ्यांना आपल्या पसंतीनुरूप अनुकूल साथी निवडण्यास अडचण होणार नाही.
वर्क हझबंड आणि वर्क वाइफचा ट्रेण्ड वेगाने फोफावत आहे. वास्तविक भारतासारख्या समाजव्यवस्थेतच नव्हे, अमेरिका आणि युरोपसारख्या समाजातही या शब्दांचा वापर करायला कर्मचारी संकोचतात. विवाहित वा अविवाहित दोन्ही प्रकारचे कर्मचारी आपल्या कुटुंबामध्ये आणि मित्रांमध्ये या शब्दाचा वापर चुकूनही करत नाहीत. इतकंच नव्हे तर, आपसांतही ते कधी या शब्दाचा वापर करत नाही वा एकमेकांना दर्शवत नाहीत की हो, असं आहे. परंतु ते एकमेकांशी याच भावनेने जोडलेले असतात, ही गोष्ट दोघांनाही ठाऊक असते.
