* पूनम अहमद
महिला हक्क : प्रत्येक शहरात एक कुप्रसिद्ध महिला असते. बहुतेकदा ती सुशिक्षित, वक्तृत्ववान आणि तुलनेने मोकळी असते,” या ओळी प्रसिद्ध हिंदी कवी विष्णू खरे यांच्या कवितेतून घेतल्या आहेत. आपल्या समाजाची सुशिक्षित महिलांबद्दलची मानसिकता या अगदी अचूकपणे वर्णन करतात. हा समाज महिलांना त्यांच्या सोयीनुसार अनेक गोष्टी शिकवतो. त्यांना सांगितले जाते की तुम्ही स्वयंपाकघरात राहाल, सर्वांसाठी चांगले अन्न शिजवाल, सर्वजण तुमच्यावर आनंदी राहतील, तुमचा आदर करतील. अनेक महिला त्यांचे संपूर्ण आयुष्य असेच घालवतात, कुटुंबासाठी जगतात.
आजकाल, थोडा बदल झाला आहे की मनोरंजनासाठी त्या इन्स्टावर रील्स पाहतात, नवीन पाककृतींसाठी यूट्यूब पाहून आनंदी होतात. पुस्तके त्यांच्या हातून गेली आहेत, वाचन आणि लेखन त्यांच्यासाठी तितकेसे महत्त्वाचे राहिलेले नाही, म्हणून त्या त्यांच्यावर होणाऱ्या अत्याचारांकडे दुर्लक्ष करण्याचा प्रयत्न करतात आणि त्यांना त्यांचे हक्क माहित नाहीत. वाचन आणि लेखनाची आवड आणि छंद नसल्याने त्या अनेक गोष्टींपासून वंचित राहतात.
हक्कांची जाणीव
युनेस्कोच्या मते, मुलींचे माध्यमिक शिक्षण सोडण्याचे मुख्य कारण म्हणजे त्यांचे लवकर लग्न आणि गर्भधारणा. कमी शिक्षण घेतल्याने त्यांच्या मानसिक आरोग्यावरही वाईट परिणाम होतो. आपल्या आजूबाजूला अशा अनेक मुली आहेत ज्यांचे पालक खूप लवकर लग्न करून देतात. कारण विचारले असता उत्तर मिळते की, काळ खूप वाईट आहे. काहीतरी अनुचित घडण्यापूर्वी हे करायला हवे.
समाजात महिलांवरील अत्याचार ज्या प्रकारे वाढत आहेत, त्यावर पालकांना फक्त एकच उपाय समजतो तो म्हणजे मुलीचे लवकर लग्न करणे, तिचे स्वातंत्र्य हिरावून घेणे आणि त्यांची जबाबदारी संपवणे. तिला पुढे शिक्षण घ्यायचे आहे की नाही आणि स्वतःच्या पायावर उभे राहायचे आहे की नाही, तिला जीवन जगण्याचे तिचे अधिकार माहित आहेत की नाही हे देखील विचारले जात नाही.
रेणू मध्य प्रदेशातील एका लहान शहरातून मुंबईत आली होती. कुटुंबात मुलींच्या शिक्षणाला महत्त्व दिले जात नव्हते, म्हणून ती कमी शिक्षित होती. जेव्हा ती मुंबईत आली तेव्हा तिने पाहिले की घरात काम करणाऱ्या, साफसफाई करणाऱ्या, भांडी धुणाऱ्या महिलांनाही त्यांच्या हक्कांची जाणीव होती. ती एक वेगळीच दुनिया पाहत होती. ज्या मुली शिकत होत्या, ज्या मुली काम करत होत्या त्या आत्मविश्वासाने आणि उत्साहाने रस्त्यावर धावताना दिसत होत्या.
तिला जगाची काहीच माहिती नव्हती हे तिच्या लक्षात आले. तिने तिच्या नवऱ्याला विनंती केली. तिने पुढे शिक्षण घेतले. तिची हिंदी चांगली होती, पण मुंबईत दक्षिण भारतीय मुलांना हिंदी वाचण्यास त्रास होतो. ती एकामागून एक अनेक मुलांना शिकवणी देऊ लागली. आता तिला खूप गोष्टी समजल्या आहेत, ती आत्मविश्वासाने अनेक हक्कांबद्दल बोलते. कुटुंबालाही तिचा अभिमान आहे. आता ती वेगळी रेणू आहे.
महिलांच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या विकासासाठी शिक्षण आणि लेखन खूप महत्वाचे आहे. जर आपण महिलांच्या शिक्षणाबद्दल बोललो तर आपण सावित्रीबाई फुले आणि फातिमा शेख यांचेही स्मरण केले पाहिजे. त्या दोघीही आपल्या देशातील पहिल्या महिलांपैकी होत्या ज्यांनी मुलींना शिक्षण दिले आणि त्यांना प्रोत्साहन दिले. त्यांना थांबवण्यासाठी खूप प्रयत्न केले गेले. अनेक प्रकारचे युक्तिवाद केले गेले. असे म्हटले गेले की जर महिलांनी अभ्यास सुरू केला तर त्या सर्वांना सर्व प्रकारची पत्रे लिहू लागतील. लोक त्यांच्यावर शेण आणि दगड फेकत असत.
संकल्पना बदला
हे १९ व्या शतकातील आहे. जर आपण थोडे पुढे गेलो तर, २०१२ मध्ये, मलाला नावाच्या १५ वर्षांच्या मुलीच्या डोक्यात गोळी झाडण्यात आली कारण तिने वाचन करायला सुरुवात केली आणि प्रश्न विचारायला सुरुवात केली, हक्कांबद्दल बोलले. तिने इतर मुलींना अभ्यास करण्यास प्रेरित केले. परिस्थिती बदलली आहे, पण फारशी नाही. बरेच पालक त्यांच्या मुलींना शिक्षण देत आहेत जेणेकरून त्या चांगल्या कुटुंबात लग्न करू शकतील आणि स्थिर राहू शकतील.
स्थिर राहण्याची ही संकल्पना बदलून, मुलींनी अशा प्रकारे अभ्यास केला पाहिजे की त्या आर्थिकदृष्ट्या स्वतंत्र होतील, त्यांना त्यांच्या हक्कांची जाणीव असावी. त्यांना योग्य आणि अयोग्य यातील फरक कळला पाहिजे. लग्न कधी करायचे, मूल कधी करायचे हे त्यांना समजले पाहिजे. जर त्या अभ्यास करतील तर त्या त्यांच्या आरोग्याबद्दल जागरूक असतील, एड्ससारखे आजार त्यांना त्रास देणार नाहीत, ते त्यांना टाळू शकतील.
लैंगिकतेच्या मुद्द्यावर बोलणे हा गुन्हा आहे, हे त्यांना बालपणातच शिकवले जाते. त्यांच्या हक्कांबद्दल जाणून घेतल्याने, त्या या विषयावर उघडपणे विचार करू शकतील आणि बोलू शकतील. जेव्हा महिला अभ्यास करतात तेव्हा त्यांना कळते की त्यांना समानतेचा अधिकार आहे, त्यांना नोकरीत समान वेतन मिळायला हवे आणि त्या कोणत्याही प्रकारच्या भेदभावाविरुद्ध कायदेशीररित्या त्यांची बाजू मांडू शकतात.
तसेच, महिलांना घरगुती हिंसाचार आणि लैंगिक छळासारख्या समस्यांबद्दल जागरूकता येते आणि त्या त्या सोडवण्यासाठी पावले उचलू शकतात. आता सामान्य माणसाबद्दल बोलायचे झाले तर – मग ती स्त्री असो वा पुरुष, वाचन आणि लेखन हे केवळ पदवी मिळविण्याचे साधन नाही तर ते समाजातील आपले हक्क समजून घेण्यास आणि ते योग्य मार्गाने मिळवण्यासदेखील मदत करते. वाचन आणि लेखन म्हणजे केवळ पुस्तके नसून ते आपल्याला आपले हक्क आणि कर्तव्ये यांची ओळख करून देते. जेव्हा आपण वाचन आणि लेखन करतो तेव्हा आपण केवळ आपले ज्ञान वाढवत नाही तर समाजातील आपल्या स्थिती आणि अधिकारांची जाणीव देखील करून देतो.
शिक्षणाला तुमचे शस्त्र बनवा
वाचनामुळे व्यक्तीला त्याचे हक्क समजून घेण्याची संधी मिळते जसे की संविधानात दिलेले अधिकार, जसे की समानतेचा अधिकार, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य इत्यादी. या सर्वांचे ज्ञान असल्याने, व्यक्ती आपली परिस्थिती चांगल्या प्रकारे समजून घेऊ शकते आणि आपल्या हक्कांचे संरक्षण करू शकते. भारतीय संविधानात, प्रत्येक नागरिकाला वाचण्याचा आणि लिहिण्याचा अधिकार आहे (RTE – शिक्षणाचा अधिकार).
वाचनाद्वारे, व्यक्तीला त्याचे कायदेशीर हक्क माहित असतात. संविधान, न्यायव्यवस्था आणि इतर कायदेशीर यंत्रणांबद्दल जागरूक राहिल्याने व्यक्तीला स्वतःचे संरक्षण करण्याचा आणि न्याय मिळवण्याचा अधिकार मिळतो. जर एखाद्या व्यक्तीला त्याच्या कायदेशीर हक्कांबद्दल माहिती नसेल, तर तो त्यांचा योग्य वापर करू शकत नाही.
वाचनाद्वारे, व्यक्तीला समाजात त्याचे हक्क काय आहेत हे समजू लागते. हे केवळ वैयक्तिक स्वातंत्र्याबद्दल नाही तर ते आरोग्य सेवा, महिला हक्क, मुलांचे हक्क आणि इतर सामाजिक न्यायाच्या समस्यांसारख्या सामाजिक हक्कांबद्दल देखील आहे. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला हे अधिकार माहित असतात, तेव्हा तो त्याचे आणि इतरांचे हक्कदेखील संरक्षित करू शकतो.
शिक्षण केवळ वैयक्तिक विकासाकडे नेत नाही तर समाजाला एक सक्षम नागरिक देखील देते. एक सुशिक्षित नागरिक त्याच्या समाज आणि राष्ट्राबद्दल विचार करतो आणि त्याची कर्तव्ये समजतो.
जर एखादा मुलगा अभ्यास करत असेल तर त्याला बालमजुरी चुकीची आहे हे समजते आणि त्याला खेळण्याचा, अभ्यास करण्याचा आणि त्याचे बालपण उपभोगण्याचा अधिकार आहे. परिणामी, समाजात ही जाणीव पसरते आणि बालमजुरीविरुद्धचा लढा बळकट होतो.
अभ्यास करून, मुलींना हे कळते की त्यांना बालविवाह टाळण्याचा अधिकार आहे. जर एखादी मुलगी अभ्यास करत असेल तर तिला समजते की तिच्या लग्नासाठी तिचे वय, तिची संमती आणि तिचे कल्याण यांना महत्त्व दिले पाहिजे. हा अधिकार तिला तिच्या आयुष्याबद्दल निर्णय घेण्याचा आत्मविश्वास देतो.
