कथा * शर्मिला चव्हाण
खिडकीसमोर डोकावणाऱ्या अशोकाच्या फांदीवर तिने एक छोटासा निवारा बनवला होता. जितकी छोटी ती होती तितकेच छोटे तिचे घर होते. मालती जेव्हा कधी शुद्ध हवेसाठी खिडकीपाशी यायची तेव्हा तिला पाहिल्याशिवाय परत जात नसे. ती खूप सुंदर होती. जिथे पाठीचा भाग संपतो, तिथून तिची शेपूट होती. तपकिरी लहान पंखांवर २-४ निळया पिसांचे आवरण होते. या निळया आवरणामुळे ती इतर चिमण्यांपेक्षा वेगळी दिसायची. त्या छोटयाशा मादीलाही तिच्यातील या सर्वात सुंदर गोष्टीचा नक्कीच अभिमान होता.
मोकळया वेळेत, ती तिच्या चोचीने निळी पिसे साफ करायची, तिच्या हलक्या पिवळया तपकिरी डोळयांनी आजूबाजूला एक नजर टाकून पाहायची की, तिच्या सुंदर रुपाचे कोणी कौतुक करत आहे की नाही. त्या चिमुकल्या पक्ष्याच्या पिसांमुळे मालतीने तिचे नाव ‘नीलोफर’ ठेवले होते.
‘‘आई, नीलोफरने कदाचित अंडी घातली आहेत… ती त्या घरटयातून बाहेर पडलीच नाही,’’ मालतीची २४ वर्षांची मुलगी नीलूने खिडकीजवळून मालतीला हाक मारली.
‘‘मलाही तसेच वाटतेय, म्हणूनच तिने खूप मेहनतीने घर बांधले,’’ असे म्हणत मालतीही खिडकीबाहेर डोकावू लागली.
नीलूला बाहेर बघताना पाहून मालती बोटांनीच नीलूचे केस नीट करू लागली.
‘‘आई, तू या पक्ष्याचे नाव नीलोफर का ठेवलेस?’’ नीलू अजूनही त्या चिमुकलीत हरवली होती.
‘‘तिची निळी पिसे खूप गोंडस आहेत, म्हणूनच ती निलोफर झाली,’’ मालती हसत म्हणाली.
‘‘तू माझे नाव नीलू का ठेवले?’’ नीलूने पुढचा प्रश्न केला.
‘‘कारण तुझे निळे डोळे झऱ्यासारखे पारदर्शक आहेत. तुझ्या मनातले सर्व काही तुझे डोळे सांगतात. म्हणून तू नीलू आहेस,’’ मालती म्हणाली आणि तिने नीलूला व्हीलचेअरसह दिवाणखान्यात आणले.
नीलूने रिमोटने टीव्ही सुरू केला आणि ती पंजाबीतली नृत्याची गाणी पाहू लागली. कुठल्यातरी सणाचे ते दृश्य होते मुली रंगीबेरंगी कपडे घालून ढोलाच्या तालावर थिरकत होत्या. मालतीने हळूच नीलूकडे पाहिले. ती तल्लीन होऊन गाणे ऐकत होती आणि कमरेच्या वरच्या भागाने नाचण्यात गुंग होती.
तिला नाचण्यात तल्लीन झालेले पाहून मालती नीलूच्या बालपणाच्या आठवणीत हरवून गेली…
‘‘आई, मला शास्त्रीय नृत्य आवडत नाही. मला नृत्याच्या तालावर थिरकायला लावणारी फिल्मी गाणी आवडतात,’’ ७ वर्षांच्या नीलूने हट्ट करून बॉलिवूडच्या गाण्यांवर नाचायला सुरुवात केली होती.
‘‘हे काय आई? ती दिवसभर माकडासारखी उडया मारत राहाते… आरशासमोर उभी राहून कंबर मुरडत बसते. हिला आणखी काही काम नाही का?’’ नीलूपेक्षा ४ वर्षांनी मोठा असलेला शुभम चिडून विचारायचा.
‘‘तूही नाच ना, पण तुला तर नाचताच येत नाही,’’ असे म्हणत नीलू त्याला अधिकच चिडवायची.
वेळ पंख लावल्याप्रमाणे उडून गेली. नीलू ९ वर्षांची झाली.
‘‘शुभम उद्या सकाळी बसने शाळेच्या सहलीला जाणार आहे. आपण त्याला शाळेच्या बसपर्यंत सोडून येऊया,’’ मालतीने पतीला सांगितले.
‘‘मीही त्याला सोडायला येणार,’’ नीलूने रात्रीच सांगितले.
सकाळी सर्वजण कारने शुभमला शाळेच्या बसपर्यंत सोडून परत येत होते. ‘‘बाबा, थांबा ना, आपण तिथे जाऊन काहीतरी खाऊ. माझ्या मैत्रिणी सांगत होत्या की, इथे सकाळी वडापाव, इडली-डोसा आणि सँडविच खूप छान मिळते,’’ शाळेच्या वाटेवरील एका छोटया उपहारगृहाकडे बोट दाखवत नीलू म्हणाली.
सर्व गाडीतून उतरू लागले. तितक्यात नीलू धावत एकटीच रस्ता ओलांडू लागली.
‘‘नीलू… थांब बाळा…’’ जवळून जाणाऱ्या गाडीच्या ब्रेकसोबतच मालतीचा आवाजही दबून गेला.
क्षणार्धात फासे उलटे पडले होते. रक्ताच्या थारोळयात पडलेली नीलू रुग्णालयात बेशुद्धावस्थेत होती. तेव्हापासून आजपर्यंत ती कधीच उभी राहू शकली नव्हती. खेळणारे, धावणारे, नाचणारे बालपण कमरेखालून शांत झाले होते. तिचे विश्व व्हीलचेअरपुरतेच मर्यादित झाले होते.
‘‘आई, आज दादाला व्हिडिओ कॉल करूया, मला बॅग मागवायची आहे,’’ नीलूच्या आवाजाने भूतकाळात हरवलेली मालती वर्तमानात आली.
‘‘हो, आज शुभमला फोन लावूया,’’ अमेरिकेत नोकरी करणाऱ्या मुलाबद्दल त्या बोलत होत्या.
दुसऱ्या दिवशी सकाळीच भावाशी बोलून तिने बॅग आणायला सांगितली. त्यानंतर ती व्हीलचेअरवरून खिडकीपाशी गेली.
वडील आणि भावाच्या सल्ल्याने तिने शिक्षण सुरू ठेवले होते, सोबतच ती हस्तकौशल्याच्या सुंदर वस्तूही बनवू लागली. निसर्गाने जणू तिच्या पायांतली सर्व ताकद तिच्या हातांना दिली होती. धागे, शिंपले, मोती, तागाच्या साहाय्याने ती सुंदर पिशव्या आणि भिंतीवर टांगायच्या शोभेच्या वस्तू बनवायची.
तिला कामात मदत करायला मालती होतीच, सोबतच त्यांनी एका मुलीला ठेवले होते, जी सामान उचलायला, ठेवायला मदत करायची. मोठमोठया बुटीकमधून ऑर्डर यायच्या. सर्व मिळून त्या वेळेत पूर्ण करत. हळूहळू आयुष्याने पुन्हा वेग पकडायला सुरुवात केली होती.
‘‘आई, तुला माझी खूप काळजी वाटते ना?’’ नीलू गंभीर स्वरात विचारायची.
‘‘नाही, मी कशाला काळजी करू? तू समजूतदार आहेस. स्वत:ची कामे स्वत: करतेस. बुटीकच्या ऑर्डरही घेतेस आणि शिकतही आहेस,’’ मालती तिला नेहमीच प्रोत्साहन देत असे.
‘‘तुझ्या चेहऱ्यावर खूप सुरकुत्या आणि डोळयांखाली काळी वर्तुळे आली आहेत, तरीही सांगतेस की, कसलीच काळजी नाही,’’ नीलूचे निळे डोळे मनाचा वेध घेत होते.
मालती नीलूचे कमरेपासून खालचे अवयव स्वच्छ करून तिला कपडे घालायची. ही सर्व कामे एका तरुण मुलीला दुसऱ्याच्या हातून करून घ्याव्या लागणाऱ्या परिस्थितीचा सामना दोघीही रोजच करत होत्या.
अचानक चिवचिव आवाजासोबत कावकावचा आवाज आला.
‘‘ते बघ आई. नीलोफरच्या घरटयात ३-४ कावळे एकत्र आलेत. तिला त्रास देत आहेत. आई, नीलोफरला, तिच्या अंडयांना वाचव,’’ नीलूच्या आवाजात वेदना होत्या, जणू कोणीतरी तिच्यावरच हल्ला करत होता.
मालती स्वयंपाकघरातून धावतच खिडकीपाशी आली. तिने नीलूकडे पाहिले. ती घामाघूम झाली होती.
‘‘आई, हे कावळे तिला मारून टाकतील. जसे तू मला वाचवलेस तसे कृपा करून तिलाही वाचव आई…’’ नीलूचा आवाज जणू खोल विहिरीतून बाहेर यायचा प्रयत्न करत होता. एक अंधार ज्यात ती स्वत: जगत होती, एक शांतता जिला ती स्वत: तोंड देत होती. दूरवर आशेचे क्षितिज होते, पण ते मुठीतून निसटायला सदैव आतूर असायचे.
‘‘बाळा, प्रत्येकाला स्वत:ची लढाई लढायची असते. दुसरे कोणीतरी थोडी मदत करू शकते, पण आयुष्यभर साथ देऊ शकत नाही,’’ मालतीने नीलूचा हात आपल्या हातात घेतला, ‘‘नीलोफरची लढाई तिची स्वत:ची आहे. तिला शक्ती मिळावी यासाठी आपण फक्त निसर्गाकडे प्रार्थना करू शकतो.’’
‘‘तू त्या कावळयांना हाकलून लावू शकतेस, मी उठून त्यांना मारू शकत नाही,’’ नीलूचा आवाज थरथरत होता.
‘‘आपल्यापेक्षा नीलोफरला तिच्या अंडयांबद्दल जास्त काळजी असेल. ती तिची लढाई कशी लढते ते तू बघच,’’ मालतीने मुलीची समजूत काढली, पण तिचा एका लहान पक्ष्याच्या सामर्थ्यावर विश्वास नव्हता. त्यामुळे तिने आतून एक मोठे लाकूड आणले.
‘‘समोरचे दृश्य पाहून ती आश्चर्यचकित झाली. एकटी नीलोफर आत्मविश्वासाने ४ कावळयांशी लढत होती. आपल्या लहान पण तीक्ष्ण चोचीने त्यांच्या डोळयांवर हल्ला करून तिने २ कावळयांना पळवून लावले. एक नजर आपल्या अंडयांवर टाकली, पंख फडफडवत स्वत:मधील ताकद एकवटली, पण हे काय…? तिची २ निळी पिसे गळून पडली.
गळून पडलेल्या पिसांवर एक नजर टाकून तिने जोरात चिवचिवाट केला आणि उरलेल्या दोन्ही कावळयांवर ती हल्ला करू लागली.
आपला श्वास रोखून धरत खिडकीतून मालती आणि नीलू त्या छोटयाशा चिमणीला प्रोत्साहन देत होत्या. पक्षी मन वाचतात, जे तोंड असूनही माणसाला समजू शकत नाही. त्या ४ धाडस वाढवणाऱ्या डोळयांनी नीलोफरला लढण्याचे बळ दिले.
हवेत झोपावून ती सतत तिच्या चोचीने हल्ले करत राहिली. कावळयांच्या मोठया, जाड चोचीपासून स्वत:चे संरक्षण करणे थांबवून ती अधिक आक्रमक झाली.
अखेर एका आईसमोर पराभूत होऊन दोन्ही कावळे पळून गेले. दीर्घ श्वास घेत नीलोफरने तिच्या घरटयातल्या सुरक्षित अंडयांकडे प्रेमाने पाहिले. तिची नजर खिडकीपाशी थांबली, जिथे दोघीही टाळया वाजवून तिचे कौतुक करत होत्या.
नीलोफर तिच्या जखमी शरीराकडे पाहू लागली. कावळयांनी चोच मारल्यामुळे शरीरावर ठिकठिकाणी जखमा झाल्या होत्या. तिचे तेजस्वी निळे पंख गळून पडले होते. त्याचे दु:ख तिच्या डोळयांतून जाणवत होते.
‘‘नीलोफर, तू जगातली सर्वात सुंदर चिमणी आहेस. तुला निळया पिसांची गरज नाही. आज तुझे सौंदर्य मी प्रत्यक्ष अनुभवले आहे,’’ नीलूचे शब्द त्या चिमुकल्या पक्ष्याला किती समजले माहीत नाही, पण ती आनंदाने चिवचिवाट करू लागली.
नीलूने वळून मालतीकडे पाहिले. आता तिच्या डोळयांखाली काळेपणा नव्हता, तिच्या प्रसन्न चेहऱ्यावर सुरकुत्याही दिसत नव्हत्या.
