दीपस्तंभ

कथा * डॉ. विनिता राहुरीकर

सविता एक पुस्तक घेऊन दिवाणखान्याच्या बाहेर आल्या आणि सोफ्यावर बसल्या. पुस्तके वाचल्याशिवाय त्यांना चैन पडत नसे. रमाने येऊन टेबलावर चहा ठेवला. रमाला न बोलताही सविता यांना काय हवे, हे सर्व समजत असे. कामावर ठेवले तेव्हा तिला फक्त दोन दिवसच काम समजावून सांगावे लागले होते. तिसऱ्या दिवसापासून ती न सांगताही सर्व व्यवस्थित करू लागली.

‘‘आज बेबीसाठी काय बनवायचे?’’ रमाने विचारले.

‘‘आता ती फक्त जेवेल. संध्याकाळी आल्यावर तिलाच विचार,’’ सविताने उत्तर दिले.

रमा तिचा कप घेऊन तिथेच बसली, मग चहा संपवला आणि स्वयंपाकघरात काम करायला निघून गेली.

सविताचा मुलगा आणि सून दोघेही शहरातील नामांकित डॉक्टर होते. मुलगा ऑर्थोपेडिक सर्जन तर सून स्त्रीरोग सर्जन होती. त्यांचे शहरात स्वत:चे मोठे रुग्णालय असल्यामुळे दोघांकडे जराही वेळ नव्हता. कधी मुलगा, कधी सून तर कधी दोघेही घरी येऊ शकत नव्हते. रुग्णालयात इतके रुग्ण होते की, घरी आल्यावरही त्यांना जेवायला वेळ मिळत नसे. म्हणूनच रूपल पाच वर्षांची झाल्यावर आणि दुसरे अपत्य होण्याची शक्यता नसताना सविता यांनीही त्यांच्याकडे हट्ट केला नाही. जेव्हा आई-वडिलांकडे वेळ नसतो, तेव्हा मुलं एक असो किंवा चार असोत, काय फरक पडतो? सविता यांच्या पतीचे निधन मुलाच्या लग्नापूर्वीच झाले होते. मुलगा आणि सून दोघेही आपल्या कामात व्यस्त होते.

रूपलच्या जन्मानंतरच त्यांचा एकटेपणा खऱ्या अर्थाने दूर झाला. वयाच्या तीन महिन्यांपासून त्या रूपलला सांभाळत होत्या. त्यामुळे सूनही निश्चिंत होती. घरातील प्रत्येक कामासाठी बाई होती. त्यांचे काम फक्त रूपलला सांभाळणे आणि तिचे संगोपन करणे, एवढेच होते. आपल्या एकाकी जीवनात रूपलच्या रूपात त्यांना जे छोटेसे खेळणे मिळाले होते, ते पूर्ण वेळ त्यांचे मन रमवत होते. तेव्हाच तर रूपलने पहिला शब्द आई नव्हे तर आजी असा उच्चारला होता. कितीतरी काळ ती आई-वडिलांना अनोळखी समजून त्यांच्याकडे जाताच रडायची.

पाच-सहा वर्षांची झाल्यावर तिला समजू लागले की, ते तिचे आई-वडील आहेत. रूपल तिच्या आजीच्या म्हणजेच सविता यांच्या खूप जवळ होती.

लहानपणापासून आजपर्यंत अभ्यासातली अडचण असो किंवा वैयक्तिक काही गरज असो, ती फक्त आजीकडेच धाव घ्यायची. तब्येत बिघडली असेल तरी आजी आणि मैत्रिणीशी भांडण झाले असले तरी ते सोडवण्यासाठीही तिला आजीच लागायची. म्हणूनच तर रूपल त्यांना दीपस्तंभ म्हणायची.

‘‘तू माझी दीपस्तंभ आहेस, आजी.’’

‘‘दीपस्तंभ? तो कसा काय?’’ सविता यांनी हसत विचारले.

‘‘जसे समुद्रकिनारी किंवा बेटांवर अंधारात जहाजांना मार्गदर्शन करण्यासाठी दीपस्तंभ असतात, जे त्यांना मार्गदर्शन करतात आणि अपघात होण्यापासून वाचवतात, त्याचप्रमाणे तू माझा दीपस्तंभ, माझा मार्गदर्शक, माझ्या जीवनातील प्रकाश आहेस, जो प्रत्येकवेळी मला अंधारात मार्गदर्शन करतो,’’ असे म्हणत रूपल त्यांच्या गळयात हात घालून हलत असे.

तीच रुपल हळूहळू मोठी झाली. एमबीबीएस करून इंटर्नशिपही करू लागली. वेळ जणू पंख लावून उडून गेली, पण आजी आणि नातीमधील प्रेम तसूभरही कमी झाले नाही. ते जसेच्या तसे राहिले.

रुपलने डॉक्टर व्हावे असे सविता यांना वाटत नव्हते. मुलगा आणि सुनेच्या व्यस्त दिनक्रमामुळे घरची झालेली अवस्था त्यांनी पाहिली होती. आजही घर फक्त सविता यांच्या खांद्यावर उभे होते. घर कसे चालवायचे, हे सुनेला कधी समजलेच नाही. ती बिचारी कधीच मातृत्व, आपल्या मुलीचे बालपण अनुभवू शकली नाही. तिच्या हाताने हजारो मुले जन्माला घातली, ती सुखरूप या जगात आली, पण ती स्वत: तिच्या एकुलत्या एका मुलीच्या जन्माचा आनंद साजरा करू शकली नाही. हजारो मातांची कुस आनंदाने भरणाऱ्या तिच्या आयुष्यातला एकमेव आनंदही तिला अनुभवता आला नाही. सविता यांच्या मुलाची अवस्थाही त्यांच्या सुनेसारखीच झाली होती. ज्याने हजारो दुखत असलेल्या नसा सांभाळल्या, हजारो तुटलेल्या हाडांना जोडले तोच वेळेअभावी आपल्याच मुलीशी प्रेमाची तार जोडू शकला नाही.

सविता यांनी रूपलला आई-वडील दोघांचेही खूप प्रेम दिले. तिच्या मनात त्यांच्या विषयी कधीच तक्रारीला जागा निर्माण होऊ दिली नाही. म्हणूनच ती त्यांच्या व्यवसायाचा आणि त्या दोघांचाही खूप आदर करायची आणि तिने स्वत: डॉक्टर व्हायचे ठरवले. सविता यांना मात्र भीती होती की, रूपलला असे कुटुंब मिळाले की जिथे मुलांची काळजी घेणारे कोणीच नसले तर…

पुढे रुपलही डॉक्टर झाली.

‘‘आजी…’’ अशी लांबलचक हाक ऐकून सविता विचारातून बाहेर आल्या, रमाने दार उघडताच रूपल धावत आजीकडे गेली आणि सविता यांच्या गळयात हात घालून झुलू लागली.

‘‘एवढी मोठी झालीस, पण अजून तुझा बालिशपणा कमी झालेला नाही,’’ सविता तिच्या डोक्यावरून हात फिरवत म्हणाल्या.

‘‘आणि हा बालिशपणा कधीच कमी होणार नाही,’’ रूपल आजीच्या गालाचे चुंबन घेत म्हणाली.

‘‘वेडे, तू कधी मोठी होशील की नाही,’’ सविता यांनी तिच्या गालावर हलकेच थोपटले.

‘‘मी मोठी कशी होऊ शकते? मी कालही तुझ्यापेक्षा लहान होती, आजही लहान आहे आणि नेहमी लहानच राहाणार,’’ रूपल तिच्या गालावर आपला गाल घासत म्हणाली.

सविता हसल्या, ‘‘चल, हात-तोंड धुवून घे, मी तुला जेवायला वाढायला सांगते.’’

‘‘ठीक आहे आजी, श्रेयही काही वेळात येणार आहे,’’ रूपल म्हणाली.

‘‘तो तुझ्यासोबत का नाही आला?’’ सविता यांनी विचारले.

‘‘त्याचा एक रुग्ण तपासणे बाकी होते, म्हणून तो म्हणाला की नंतर येतो. तो थोडयाच वेळात येईल,’’ असे म्हणत रूपल खोलीत गेली.

सविता यांनी रमाला जेवण बनवायला सांगितले. जेवण टेबलावर येईपर्यंत रूपलही हात-तोंड धुवून आली. तितक्यात श्रेयही आला. तो येताच सविता यांच्या पाया पडला. तिघेही जेवायला बसले. रुग्णालय जवळच होते, त्यामुळे रूपल दुपारी जेवायला घरी यायची. श्रेयचे घर दूर होते, त्यामुळे तो अनेकदा रूपलकडे जेवायला यायचा.

रूपल आणि श्रेयने एकत्रच एमबीबीएस केले होते आणि आता ते एकत्र इंटर्नशिप करत होते. एकत्र शिकताना ते एकमेकांना आवडू लागले.

श्रेय स्वत: चांगला, सभ्य, सुसंस्कृत मुलगा होता. त्याचे कुटुंबही चांगले होते. त्याला नकार देण्याचे कुठलेच कारण नव्हते. सविता यांना मात्र थोडीशी भीती वाटत होती की, रूपल तिच्या आई-वडिलांचाच कित्ता गिरवणार नाही ना? मग त्यांनी विचार केला की, आतार्पंयत त्यांचे हात-पाय नीट चालत आहेत, रूपलच्या मुलालाही त्या आरामात सांभाळू शकतील. थेट रूपलच्या मुलाचा विचार केल्यामुळे सविता यांना स्वत:वरच हसू आले.

काळ आपल्या गतीने पुढे सरकत होता. रूपल आणि श्रेयची इंटर्नशिप संपली. श्रेयने ऑन्कोलॉजीमध्ये तर रूपलने गॅस्ट्रोएन्टेरोलॉजीमध्ये एमडी केले. अजूनही रूपलचा सविता यांच्यासोबत दुपारचे जेवण जेवण्याचा दिनक्रम सुरू होता. बऱ्याचदा श्रेयही त्यांच्यासोबत असायचा. आता सविता यांना रूपलप्रमाणेच श्रेयही आपलासा वाटू लागला होता.

त्यांच्यासाठी दोघेही सारखेच होते. एमडी होताच दोघांचे लग्न होणार होते. हळूहळू सविता याही रमाला सोबत घेऊन छोटी-छोटी तयारी करत होत्या. हॉटेल बुकिंग, केटरर्स, डेकोरेटर यासारखी मोठी कामे मुलगा आणि सून करणार होते, पण छोटी तयारीच जास्त असते. त्यामुळे त्या रमाला सोबत घेऊन रोज जमेल तितकी तयारी करत होत्या. सविता यांचे लग्नाच्या तयारीचे काम दिवसेंदिवस वाढत होते.

आधीच घरचा सगळा भार त्यांच्यावर होता, त्यात आता लग्नाच्या तयारीचे अतिरिक्त कामही होते, पण इतक्या व्यस्त दिनक्रमातही त्यांच्या लक्षात आले की, रूपल काहीशी उदास राहू लागली होती. नवीन घरात जाण्याची भीती किंवा आपल्या जिवलग माणसांना सोडून जाण्याचे दु:ख यामुळे ती उदास आहे का…? ती अचानक असे उदास होण्यामागचे कारण काय? श्रेयही आजकाल पूर्वीसारखा आनंदी दिसत नव्हता. त्याचे घरी येणेही कमी झाले होते, आल्यावर तो पूर्वीसारखा मोकळेपणाने बोलत नव्हता. श्रेयला काही विचारणे त्यांना योग्य वाटले नाही, पण रूपलचे मन जाणून घेण्याचे त्यांनी ठरवले. जिच्या हसण्याने घराच्या भिंती आयुष्यभर हसत राहिल्या, तीच अचानक उदास झाली होती… ती या घरातून कायमची निघून जाणार, हा विचारही त्यांना सहन होत नव्हता.

एके दिवशी श्रेय जेवायला आला नाही, तेव्हा सविताने रूपलला खोलीत बोलावले आणि तिच्या उदास होण्यामागचे कारण विचारले. लग्नाला अवघे बारा दिवस उरले होते. समस्येकडे दुर्लक्ष करून चालणार नव्हते, आता यावर उपाय शोधणे आवश्यक होते. रूपलला जणू वाटतच होते की, आजीने तिला विचारावे आणि तिने मनात साचलेले सर्व आजीला सांगून टाकावे.

‘‘उदास होऊ नको तर आणखी काय करू आजी? श्रेयच्या आईची इच्छा आहे की, लग्नात मी त्यांच्या घरचा पारंपरिक ड्रेस आणि जाडसर बांगडया, जुनाट दागिने घालावेत, जे त्यांना त्यांच्या सासूने आणि त्यांच्या सासूला त्यांच्या सासूने दिले होते,’’ रूपलने सांगितले.

‘‘मग त्यात काय अडचण आहे?’’ सविता यांनी विचारले.

‘‘अडचण काहीच नाही आजी, तुला माहीत आहे, त्या लेहेंग्यावर सोन्या-चांदीची नक्षी आहे… खूप वजनदार आहे तो… त्यावर चार किलोचे दागिने आणि तेही दीडशे वर्ष जुने आहेत, आजकाल कोण घालते? मी इतका सुंदर लेहेंगा आणि नाजूक हलक्या वजनाचे दागिने आणले आहेत, पण त्यांच्याकडचे वधूचे कपडे आणि दागिने बघून मी नाराज झाले. मला खरंच लग्न करावेसे वाटत नाही,

आजकाल हे सर्व कालबाह्य झाले आहे हे त्यांना समजत नाही, रूपल पुटपुटली.

सविता यांनी सुटकेचा नि:श्वास सोडला, निदान प्रकरण गंभीर नाहीए.

‘‘श्रेयचे काय म्हणणे आहे?’’ त्यांनी विचारले.

‘‘काय बोलणार तो, आईला समजावणे त्याला जमत नाही आणि…’’ रूपलने उदास होत बोलणे अर्धवट सोडले.

सविता यांना श्रेयची अडचण समजली. त्याला आईचे मन मोडायचे नव्हते आणि रूपललाही नाराज करायचे नव्हते. बिचारा, दोघींमध्ये अडकला होता. रूपलचीही काहीच चूक नव्हती. ती पहिल्यापासून अभ्यासात व्यस्त होती. आता डॉक्टर झाली होती. साजशृंगारासाठी तिच्याकडे वेळ नव्हता आणि त्याची तिला तितकीशी आवडही नव्हती. ती खूप साधी, पण नीटनेटकी राहायची, आता एवढे वजनदार कपडे आणि दागिने पाहून ती घाबरून जाणे स्वाभाविक होते.

सविता यांनी क्षणभर विचार केला आणि मग म्हणाल्या, ‘‘तू श्रेयच्या आई मीरा यांच्याशी बोललीस का, त्यांना तू आणलेला लेहेंगा आणि दागिने दाखवून तुला हे घालायचे आहेत असे सांगितलेस का?’’

‘‘सांगितले, त्यांनाही ते आवडले, पण त्या म्हणाल्या की, लग्नातील इतर कुठल्याही विधीत इतके हलके दागिने घाल, पण लग्नात मात्र त्यांनी दिलेलेच घालावे लागेल. तूच सांग, त्या दीडशे वर्ष जुन्या पोशाखात मी कशी दिसेन…? मला नाही जमणार,’’ रूपल पुन्हा उदास झाली.

श्रेयच्या वडिलांच्या निधनानंतर त्याच्या आईने एकटीने त्याला वाढवले आहे, त्यांच्याही काही इच्छा असतील ना? त्या पारंपरिक सनातनी कुटुंबातील सून आहेत, त्यांनाही त्यांच्या नात्यांचा आदर ठेवावाच लागेल ना? पण तरीही या समस्येवर उपाय असू शकतो, सविता म्हणाल्या.

‘‘कोणता उपाय?’’ रुपलने त्यांच्याकडे उत्सुकतेने पाहिले.

‘‘आजकाल एक नवीन ट्रेंड आहे, ज्याला लग्नापूर्वीचे फोटोशूट म्हणतात. आपणही तुमचे असे फोटोशूट करून घेऊया, त्याच दागिने आणि कपडयांमध्ये जे तू घालावेस, असे श्रेयच्या आईला वाटतेय. जर ते तुला चांगले किंवा आरामदायक वाटत नसतील, तर मी श्रेयच्या आईला समजावेन, तुला ते लग्नात घालावे लागणार नाहीत, असे मी तुला वचन देते. जर ते तुझ्यावर चांगले दिसत असतील तर मात्र तू ते लग्नात आनंदाने घालू शकशील. रूपल बघ, नात्याला दोन्ही बाजूंनी समजून घ्यावे लागते. श्रेयच्या आईने तुमच्या भावना जपायला हव्यात, त्याचप्रमाणे तुलाही पुढाकार घेऊन त्यांच्या भावना आणि इच्छांचा आदर करायला हवा, तरच श्रेयलाही आनंद होईल,’’ सविता यांनी समजावत सांगितले.

‘‘ठीक आहे आजी, जसे तू सांगशील. मी तुझे सर्व ऐकेन,’’ रूपल हसत म्हणाली. तिला आता मन मोकळे झाल्यासारखे वाटत होते.

सविता या श्रेय आणि त्याच्या आईशी बोलल्या. त्या दोघांनीही आनंदाने त्यांचे म्हणणे मान्य केले. दोन दिवसांनी त्या रूपलला घेऊन श्रेयच्या घरी गेल्या. त्यांनी श्रेयच्या आईसोबत रूपलची तयारी केली. जेव्हा रूपलने स्वत:ला पारंपरिक पोशाखात आरशात पाहिले तेव्हा ती स्वत:च तिच्या रूपाने मोहित झाली. ती खूप सुंदर दिसत होती.

रूपलचे सौंदर्य पाहून श्रेयचेही डोळे चमकले. रूपल इतकी सुंदर दिसेल याची त्याने कल्पनाही केली नव्हती. श्रेयची आई आणि सविता दोघीही तिच्या सौंदर्याकडे पाहातच राहिल्या. सविता यांनी घाईघाईने रूपलला काळा तीट लावला. मुलगी कितीही सुशिक्षित किंवा आधुनिक असली तरी ती वधू बनते तेव्हा भारतीय पारंपरिक पोशाख आणि साजशृंगारात सुंदर दिसते. श्रेयची आई मीरा या रूपलच्या दिसण्याचे कौतुक करू लागल्या. भारतीय वधू या जगातील सर्वात सुंदर वधू दिसतात.

छायाचित्रकार बराच वेळ रूपलचे फोटो काढत राहिला. त्यानंतर त्याने श्रेय आणि मीरा तसेच सविता यांच्यासोबत तिचे फोटो काढले. शूट पूर्ण झाल्यानंतर मीरा यांच्या लक्षात आले की, जड नथीमुळे रूपलचे नाक लाल झाले आहे आणि कंबरपट्ट्याच्या वजनामुळे तिचा लेहेंगा पुन्हा पुन्हा खाली येत आहे.

‘‘तू ही नथ घालू नकोस. लग्नाच्या दिवशी तुला काही त्रास व्हावा, असे मला वाटत नाही. लग्नासाठी आपण अमेरिकन डायमंडची छोटी नथ घेऊ. तसेही लग्नानंतर कोणीच नथ घालत नाही आणि हा जड कंबरपट्टाही राहू दे, तो आजच्या काळात शोभून दिसत नाही,’’ मीरा यांनी रूपलची नथ काढली आणि कंबरपट्टा तसेच केसांमध्ये लावलेले दोन-चार जुन्या पद्धतीचे दागिने वेगळे केले, जे शोभून दिसत नव्हते.

‘‘जर ही पैंजण खूप वजनदार वाटत असेल तर नवीन आणलेली हलक्या वजनाची घाल,’’ मीरा म्हणाल्या.

‘‘नाही आई, मी हीच घालेन, ती खूप सुंदर आहे,’’ रूपल म्हणाली.

‘‘ठीक आहे माझ्या बाळा, आजच्या आधुनिक काळातली असूनही तू आपल्या परंपरांचा इतका आदर करतेस, हे पाहून मला खूप आनंद झाला,’’ मीरा यांनी आनंदाने रूपलला मिठी मारली.

मीरा दागिने आणि कपडे ठेवायला आत गेल्यावर रूपल पटकन सविता यांच्या गळयाला बिलगली. ‘‘आभारी आहे आजी, तू फक्त माझ्या लग्नाचा दिवस आनंदी केला नाहीस, पण जीवनातील सर्वात महत्त्वाचे तत्त्वज्ञानही सांगितलेस की, जर आपण इतरांच्या भावनांचा आदर केला तर त्या बदल्यात नात्यातील गोडवा वाढतो. खूप प्रेमही मिळते. तू खरंच माझा दीपस्तंभ आहेस. मी खूप भाग्यवान आहे की, तू माझा आजी आहेस.’’

‘‘फक्त रूपलच्याच नाही तर तुम्ही माझ्याही दीपस्तंभ आहात, आजी. तुम्ही एका फोटोशूटच्या बहाण्याने सगळयांच्या मनातल्या इच्छा पूर्ण केल्यात आणि त्यांना एकमेकांशी जोडलेत, नाहीतर लग्नाच्या एका दिवसातील अनावश्यक राग-रुसव्यामुळे आयुष्यभर नात्यात कटुता निर्माण झाली असती. खूप खूप आभार, आजी,’’ श्रेय म्हणाला. सविता यांनी हसून दोघांनाही आपल्या मिठीत घेतले.

पडद्याआड उभ्या असलेल्या मीरा त्या तिघांकडे पाहून प्रेमाने हसून जणू म्हणत होत्या की, ‘‘आमच्या सर्वांच्या आयुष्यातील दीपस्तंभा, धन्यवाद.’’