* बुशरा खान
अनेक इतिहासकार आणि जम्मूचे लोक असेही मानतात की या शहराची स्थापना 14 व्या शतकात राजा जंबुलोचन यांनी केली होती. काश्मीरचे प्रवेशद्वार मानले जाणारे जम्मू शहर तवी नदीच्या काठावर वसलेले आहे. समुद्रसपाटीपासून 305 मीटर उंचीवर वसलेल्या या शहराचे क्षेत्रफळ 20.36 चौरस किलोमीटर आहे. १८ व्या शतकाच्या मध्यापासून येथे डोगरा राजे राज्य करत आहेत. त्यामुळे येथे डोगरा संस्कृतीचा ठसा स्पष्टपणे दिसून येतो. जम्मू हे जम्मू-काश्मीर राज्याचे व्यापाराचे मुख्य केंद्र मानले जाते. येथे बांधलेल्या अनेक मंदिरांमुळे याला 'मंदिरांचे शहर' असेही म्हणतात. संपूर्ण दरी हिरवाईने भरलेली असताना येथे भेट देण्याचा सर्वोत्तम काळ म्हणजे एप्रिल ते ऑक्टोबर. ऑक्टोबरनंतर येथील वातावरण थंड होऊ लागते. जम्मू-काश्मीरमध्ये होणार्‍या दहशतवादी घटना आणि धार्मिक व्यापारामुळे या प्रदेशाची अवस्था बिकट झाली आहे.
निसर्गरम्य ठिकाणे
बहू किल्ला : हा किल्ला जम्मू बसस्थानकापासून ५ किलोमीटर अंतरावर तवी नदीच्या डाव्या बाजूला एका टेकडीवर बांधलेला आहे. हा शहरातील सर्वात जुना किल्ला मानला जातो. हा किल्ला 3000 वर्षांपूर्वी राजा बहुलोचन (राजा जांभूलोचनचा भाऊ) यांनी बांधला होता.
मनसर सरोवर : मनसर सरोवर जम्मूपासून ४५ किमी अंतरावर आहे. हा सुंदर तलाव आजूबाजूच्या जंगलांनी वेढलेला आहे. पर्यटनाच्या दृष्टिकोनातून हे एक आदर्श ठिकाण आहे. तलावात नौकानयन करताना त्याच्या काठावर बांधलेल्या जुन्या वाड्याचे अवशेष दिसतात.
सुरीनसर सरोवर : हे सरोवर जम्मूपासून ४२ किलोमीटर अंतरावर आहे. या सरोवराची लांबी आणि रुंदी मनसर सरोवरापेक्षा कमी असली तरी त्याचे सौंदर्य पर्यटकांना भुरळ घालते.
शिवखोडी : जम्मूपासून 65 किमी अंतरावर असलेल्या जम्मू-काश्मीर राज्यातील रियासी शहरातील शिवखोडी गुंफा निसर्गाचे एक आश्चर्य वाटते. ही गुहा सुमारे 150 किलोमीटर लांब आहे. या गुहेचे वैशिष्ट्य म्हणजे याची उजवी बाजू अतिशय अरुंद आहे. या अरुंद वाटेकडे दुरून पाहिल्यावर असे वाटते की याच्या आत जाणे अशक्य आहे, पण गुहेच्या आत गेल्यावर एक विस्तीर्ण मैदान दिसू लागते ज्यात शेकडो लोक उभे राहू शकतात. जम्मू ते शिवखोडी हा रस्ता नैसर्गिक सौंदर्याने भरलेला आहे.
