* रिता गुप्ता
शिक्षण संपवून सिल्कीला नोकरी सुरू करण्यास केवळ ७-८ महिने झाले असतील की आजूबाजूच्या लोकांनी आणि नातेवाईकांनी तिचे जगणे महाग करून टाकले. कुटुंबात किंवा शेजारीपाजारी राहणाऱ्यांमध्ये कुठे एखादे लग्न किंवा एखादा गेटटुगेदर असेल तर तिला पाहून प्रश्नांचा पूर ओढवला जात असे.
‘‘अगं सिल्की, शिक्षण पूर्ण झाले? कुठे काम करत आहेस? किती पॅकेज मिळते?’’
‘‘आणि मला सांग आजकाल काय चालले आहे’’ सिल्की या प्रश्नावर खूप घाबरायची, कारण तिला पुढचा प्रश्न माहित असायचा.
‘‘मग तू कधी लग्न करणार आहेस? कोणी शोधून ठेवला असेल तर सांग आम्हाला?’’
लाजून दांत दाखविणाऱ्या कोणत्याही काकू, आत्या किंवा मावशीची आपुलकी दर्शविणाऱ्या या प्रश्नामुळे सिल्कीला खूप त्रास होई, परिणामी, तिने हळूहळू या कौटुंबिक समारंभांपासून स्वत:ला अलग केले.
‘‘अहो, ज्याच्या लग्नाला / वाढदिवसाला / आला आहात त्याविषयी बोला, प्लेटभरून जेवण करा. माझी साडी का बनवू लागता?’’ सिल्की कुरकुरत असे.
तिच्या आईचीही अशीच परिस्थिती होती. जेव्हा-जेव्हा फ्लॅटच्या महिलांची मंडळी जमायची, तिला पाहताच प्रत्येकजणी जणू मॅरेज ब्युरो उघडत असे, ‘‘माझा मुलगा सिल्कीपेक्षा ३ वर्ष लहान आहे, म्हणजे सिल्कीचे वय, इतके झाले आहे.’’
एक म्हणत असे.
‘‘अहो, या वयात आमची २ मुलं होती,’’ दुसरी अभिमानाने म्हणायची.
‘‘बघ, तू आता मुलगा शोधणे सुरु करायला हवे,’’ तिसरी समजावण्याच्या स्वरात म्हणायची.
‘‘कोणाबरोबर काही चक्कर तर नाही, कोणत्या जाती/धर्माचा आहे? बाई, हल्ली मुली आधीच कुणाला तरी पसंद करून घेतात. चांगले आहे ना तुला हुंडा नाही द्यावा लागणार,’’ दोन मुलांची आई अनिता शांत स्वरात म्हणते जणू काही मुली त्यांच्या भोळयाभाबडया मुलांच्या शिकारीसाठीच शिकत आहेत.
‘‘आत्ताच, सिल्कीचा पुढे शिकण्याचा मानस आहे, एकाद वर्ष नोकरी करून ती आधी शिकेन…’’ सिल्कीची आई रडवेल्या आवाजात म्हणाली.
‘‘पहा, आधी लग्न करा, नंतर शिक्षण चालू राहील,’’ एकीने म्हटले.
‘‘वेळेवर लग्न करणे अधिक महत्वाचे आहे, अन्यथा आपण नंतर शोधत रहाल,’’ दुसरी घाबरवण्याची कोणतीही कसर सोडत नाही.
‘‘जर माझी मुलगी असती तर मी कधीच तिचे हात पिवळे करून समाधानी झाले असते. मी तर नक्कीच माझ्या मुलाचे २५ वर्षांपूर्वीच लग्न लावून देईल, नाहीतर आजकालच्या या मुली खूप चलाख असतात… कोण जाणे, त्याला आपल्या जाळयात अडकवेन,’’ दोन मुलांची आनंदी आई उपदेश देई.
सिल्कीच्या आईकडून अजून ऐकवले जात नसे. तेथून निघण्याशिवाय पर्याय नसतो. पण मनात संशयाचे बीज फुटू लागते की मुलीला अधिक शिकवणे खरोखरच चुकीचे ठरेल काय किंवा जास्त वयात लग्न करण्यात खरोखरच समस्या येईल काय?
पाय खेचण्यात पुढे
हेच ते ४ लोक असतात, ज्यांच्या भीतीने किंवा असे म्हणूया याच ४ लोकांना खूष करण्यासाठी किती निर्णय घेतले जातात. याच ४ लोकांच्या गोष्टी ऐकून एखाद्या मुलीचे वेळेपूर्वीच लग्न लावून दिले जाते किंवा नोकरी सोडण्यास भाग पाडले जाते. हे लोक मुलांपेक्षा जास्त इतरांच्या मुलींमध्ये स्वारस्य घेतात. याच ४ लोकांना आनंदी ठेवण्यासाठी कधीकधी रात्री उशिरा आल्याने ओरड होते तर कधीकधी एखादा ड्रेस घालण्यास मनाई केली जाते.
काही महिन्यांतच लग्न उरकवून तिची आई एक दिवस पुन्हा त्यांच्यासोबत बसली होती की मागून कुजबुज ऐकू आली.
‘‘सिल्कीच्या लग्नात किती दुरावस्था होती,’’ एक आवाज.
‘‘मला तर गोड डिश मिळालीच नाही. जर आपण व्यवस्था करू शकत नसलो तर इतक्या लोकांना का बोलावावं,’’ आणखी एक कुजबूज.
‘‘मुलाला पाहिले. मला तर जास्त वयाचा वाटत होता,’’ तिसरी चुगली.
सिल्कीची आई विचार करीत होती, तिने तिच्या मुलीचे लग्न त्यांच्या सल्लयानुसार लावले तिचे कौतुक करतील. पण इथे तर वेगळाच रेकार्डर कानात वाजत होता. आतून चिढत पण बाहेरून स्मितहास्य करत ती मागे फिरली. म्हणाली, ‘‘बहिण, तुमचा मुलगा कसा आहे? काल त्याला बाजारात पाहिले. कुणी मुलगी त्याच्या मोटारसायकलच्या मागील बाजूस बसली होती.’’
‘‘अरे…तो…हो…मुलगा सांगत होता की त्याच्या कार्यालयातीलच कुणी मुलगी आहे, जी बळजबरीने त्याच्या गळयात पडून राहते,’’ परंतु या उडत्या बातमीने मुलाच्या आईच्या चेहऱ्याचा रंग उडू लागला होता. आता तिचे नाक ४ लोकांसमोर जे कापले जात होते.
आता संभाषण सिल्कीच्या लग्नावरून दुसरीकडे सरकले.
फक्त खेद
जिथे ४ लोक भेटणार तेथे ४ गोष्टी होणारच. देश-परदेश, राज्यावरून चर्चेचा विषय होत- होत स्वत:भोवतीच टिकाव धरू लागतो. मुख्यत: त्यांवर जे उपस्थित नसतात. मग इतरांच्या बाबतीत मोडता घालणे हे नेहमीच एक आवडते मनोरंजन असते. केवळ या गोष्टींसाठी महिलांना जबाबदार धरू नये. पुरुषही गप्पा मारण्याची समान सामाजिक जबाबदारी तेवढयाच कठोरपणे निभवतात.
आपण सिल्कीबद्दल बोलत आहोत. सिल्कीच्या आईला असे वाटले की तिने मुलीचे लग्न केले आहे. तिला पुढे शिकू दिले नाही. आता तिच्याशी ४ लोक आनंदी असतील आणि ती ४ लोकांमध्ये एक उदाहरण बनेल. पण दुर्दैवाने, असे काहीही घडले नाही, उलट वर्ष-दीड वर्ष उलटताच तेच लोक तिला पुन्हा प्रश्नांच्या गोत्यात उभे करू लागले.
‘‘तिच्या लग्नाला किती वर्ष झाले आहेत? ती केव्हा चांगली बातमी सांगणार आहे?’’ दुसरीच्या उत्सुकतेचा अंत नव्हता.
‘‘अहो, ती नुकतीच एका नवीन नोकरीत सामील झाली आहे. तिला प्रथम काही दिवस स्थिर-स्थावर होऊ देत,’’ सिल्कीच्या आईने समजावले.
‘‘योग्य वेळी मुले झाली पाहिजेत अन्यथा आजीवन पश्चात्ताप करावा लागेल. ठाऊक नाही, हे लोक कोण-कोणती औषधे खातात नंतर गर्भधारणा करण्यास अक्षम होतात,’’ ४ मुलांच्या आईने आपले मत विनामूल्य व्यक्त करण्यास सुरवात केली.
आता ती हुशार होत चालली होती, म्हणून ४ लोकांची कंपनी तिला आवडू लागली. ४ लोकांबरोबर बसून तीही इतरांना ज्ञानाच्या गोष्टी शिकवू लागली. खरं म्हणजे आता ती जेव्हा न मागता कोणालाही विनामूल्य सल्ला द्यायची तेव्हा तिला अद्वितीय आनंद वाटायचा. ४ लोकांसह एखाद्या ५ व्याला लाजिरवाणे करणे, त्याला बेइज्जत करणे यासारख्या स्वर्गीय आनंदाचा रस घेऊ लागली.
वैयक्तिक जीवनात हस्तक्षेप
आता सिल्कीची आईसुद्धा विचार करत नाही की एखाद्याला वारंवार छेडणे की तिच्या मुलाचे/मुलीचे लग्न का होत नाही अशाने एखाद्यावर काय परिणाम होईल. इतरांकडून सुवार्ता ऐकण्यास आतुर तिचे मन आता एक क्षणही विचार करत नाही की ठाऊक नाही कुठल्या कारणाने एखादी स्त्री आई का होऊ शकत नाही. आपल्या सभोवतालच्या छोटया-छोटया गोष्टीदेखील जाणून घेण्याच्या प्रवृत्तीमुळे ती एखाद्याच्या वैयक्तिक आयुष्यात हस्तक्षेप करीत आहे याचा तिला अजिबात संकोच होत नाही. आपली मुले भले फेल होत असतील परंतु स्पर्धात्मक परीक्षेत इतरांच्या मुलांचा काय परिणाम आला, ही उत्सुकता ती ४ लोकांसह अवश्य व्यक्त करते.
सिल्कीच्या आईला हळूहळू हे कळलेच नाही की ती देखील त्या ४ लोकांमध्ये सामील झाली आहे, ज्यांना लोक टाळू इच्छितात, ज्यांचे शब्द गंभीरपणे घेतले जात नाहीत आणि ज्यांचे कामच आहे काही ना काहीतरी बोलत राहणे. ज्या रसिक व्यक्तींना कठीणाईने समजावले जाऊ शकते अशा प्रकारच्या त्यांच्या आचरणास लोक फक्त ऐकतात पण आपल्या मनाचेच करतात.
