कथा * श्री प्रकाश
झारखंडमधल्या ‘बोकारो’ शहरात राहणारा तपन काही कामानं कोलकत्त्याला गेला होता. तिथून परत येण्यासाठी त्यानं बसचं तिकिट काढलं. शेजारच्या सीटवर एक सुंदर तरूणी बसली होती. साधारण पंचविशीची असावी. तिच्या एकूण व्यक्तिमत्त्वात एक आकर्षण होतं. दोघंही आपापल्या सीटवर मासिक वाचत बसली होती. बस कोलकत्त्याच्या बाहेर पडल्यावर बसमध्ये अल्पोपहार दिला गेला. दोघांनी आपापली मासिकं बंद करून बाजूला ठेवली अन् ते एकमेकांकडे बघून हसले.
‘‘हॅलो, मी तपन.’’ स्वत:ची ओळख करून देत तपननं म्हटलं.
तिनं हसून म्हटलं, ‘‘मी चित्रा.’’
खाताखाता दोघांनी जुजबी गप्पा मारल्या अन् पुन्हा ती दोघं आपापल्या मासिकात दंग झाली. दुर्गापूरला बसचा थांबा होता. दहा मिनिटं बस थांबणार होती. तपननं खाली उतरून दोन कप चहा आणला. एक कप चित्राला दिला. तिनं ‘‘धन्यवाद’’ म्हणत चहा घ्यायला सुरूवात केली.
आसनसोल आता जवळ आलं होतं. तेवढ्यात बस थांबली. काही प्रवासी पेंगले होते, काही जागे होते. बस अचानक थांबल्यामुळे पेंगलेले लोकही जागे झाले.
‘‘काय झालं?’’ ‘‘बस का थांबली?’’ वगैरे प्रश्न आपसातच विचारले गेले. कारण कुणालाच ठाऊक नव्हतं. थोड्याच वेळात कंडक्टर माहिती काढून आला, वाटेत एक मोठा अपघात झाल्यामुळे ट्रॅफिक दोन्ही बाजूंनी बंद झालं होतं. दोन्ही बाजूंनी वाहनांच्या रांगा लागल्या होत्या. रस्ता मोकळा व्हायला बराच वेळ? लागणार होता. तोवर प्रवाशांनी गाडीतच विश्रांती घ्यावी असं त्यानं सांगितलं. काही प्रवाशी खाली उतरले, काही गाडीतच थांबले.
तपनही खाली उतरला. चित्रा मात्र गाडीत बसून होती. ती फार काळजीत वाटत होती. तपननं तिला बसमधून उतरायला लावलं. बाहेर हवा छान होती, पण चित्राच्या चेहऱ्यावर खूपच काळजी दाटून आली होती.. ती थोडी घाबरलेलीही वाटत होती.
तपननं तिला तिच्या काळजीचं कारण विचारलं. ती म्हणाली, ‘‘बोकारोच्या बस स्टॅन्डवर माझे एक दूरचे नातेवाईक मला घ्यायला यायचेत. आता बस कधी तिथं पोहोचेल, सांगता येत नाही. ते रात्रभर काही माझी वाट बघत थांबून राहू शकत नाहीत. काय करू? शिवाय आज रात्री माझं बोकारोला पोहोचणं फारच गरजेचं आहे.’’
‘‘हे संकट अवचितच उद्भवलं आहे. पण तुम्ही काळजी करू नका. तुम्ही आधी त्यांना फोन करून बसस्टॅन्डवर जाऊ नका एवढा निरोप द्या. नंतर पुढे काय करता येईल ते बघूयात. ट्रॅफिक मोकळं कधी होईल ते सांगता येत नाही.’’ तपननं सुचवलं.
चित्रानं फोन करून आपल्या नातलगाला तसं कळवलं. पण तिच्या चेहऱ्यावर अजूनही ताण होता. तिचे डोळे भरून आले होते. म्हणजे तिचा प्रॉब्लेम अजून सॉल्व्ह झाला नव्हता.
तपननं विचारलं, ‘‘तुम्ही फारच टेन्शनमध्ये आहात, मला सांगू शकाल का काय कारण आहे ते? आपण सगळेच बोकारोला जाणार आहोत…अन् सगळेच इथं अडकले आहोत…पण काही तरी प्रयत्न करता येईल?’’
काही क्षण ती गप्प होती. मग म्हणाली, ‘‘मला आज रात्री बोकारोला पोहोचणं फारच गरजेचं आहे. उद्या सकाळी एक फारच महत्त्वाचं काम आहे, वेळेवर पोहोचले नाही, तर फार म्हणजे फारच नुकसान होईल.’’
तपननं म्हटलं, ‘‘खरं तर मला काही म्हणायचा अधिकार नाहीए, तरीही जरा स्पष्ट सांगितलंत तर काही तरी सोल्युशन शोधता येईल.’’
काही क्षण विचार करून, स्वत:ला थोडं सावरत तिनं सांगितलं, ‘‘उद्या सकाळी मला कोर्टात हजर व्हायचं आहे. उद्या कोर्टाचा लास्ट वर्किंग डे आहे. त्यानंतर उन्हाळी सुट्टीसाठी कोर्ट दोन महिने बंद राहील.’’
‘‘आज रात्री पोहोचायचं झालं तर मी काही पर्याय बघू का?’’
‘‘काही होत असेल तर बघा ना? मी जन्मभर तुमची ऋणी राहीन.’’
तपननं बस कडक्टरला विचारलं की हा ट्रॅफिक जॅम होण्याचं कारण काय आहे?
तेव्हा त्यांनं सांगितलं पुढे पुलावर एक ट्रक बंद पडलाय. त्यामुळे एखादी स्कूटर सोडली तर कोणतंही चार चाकी वाहन निघूच शकत नाहीए. तपननं त्याला म्हटलं की लवकर बोकारोला पोहोचायचं म्हटलं तर काय पर्याय आहे?’’ कंडक्टरनं म्हटलं, ‘‘तुमच्यापाशी फारसं सामान नसेल तर थोडं पायी चालून पुल क्रॉस करा. पुढे जाऊन एखादी रिक्षा मिळेल, त्यानं टॅक्सी स्टॅन्डवर पोहोचा आणि तिथून टॅक्सी करून बोकारोला जाता येईल. मात्र, या बसच्या भाड्याचे पैसे परत मिळणार नाहीत.’’
‘‘राहू देत, भाडं परत मिळालं नाही तरी चालेल. चांगला सल्ला दिल्याबद्दल धन्यवाद!’’
तपन सरळ चित्राजवळ आला, ‘‘चला, पुढे जाण्याचा मार्ग सापडला आहे. तुमच्याजवळ अवजड सामान नाहीए ना?’’
‘‘नाही, ही एवढी हॅन्डबॅग फक्त आहे.’’
दोघं आपलं सामान घेऊन पायी चालू लागले. पूल ओलांडल्यावर थोड्या वेळातच रिक्षास्टॅन्ड लागला. रिक्षा करून ते टॅक्सीस्टॅन्डकडे निघाले. रस्ता फारच वाईट हाता. खूपच हादरे, हिसके बसत होते. त्यामुळे दोघांना एकमेकांच्या शरीराचा स्पर्श होत होता. चित्रा खूपच आवरून, सावरून बसली होती. तपनला मीराची आठवण आली. पाच वर्षांपूर्वी तो त्याच्या पत्नीबरोबर रिक्शातून जाताना असाच तिचा स्पर्श झाला की तो रोमांचित व्हायचा. पण आता मीरा त्याच्या आयुष्यात नव्हती.
टॅक्सीस्टॅन्डवर लगेच बोकारोची टॅक्सी मिळाली. बोकारोला पोहोचायला रात्रीचे दोन वाजले होते.
‘‘तुम्हाला कोणत्या सेक्टरला जायचं आहे?’’ तपननं चित्राला विचारलं.
‘‘मला जायचंय सेक्टर वनला. तिथून कोर्ट जवळ आहे. पण मला त्या नातलगांचा फ्लॅटनंबर लक्षात नाही. माझ्याकडे लिहिलेलाही नाहीए. माझे वडिल एका महत्त्वाच्या टेंडरच्या कामासाठी नेपाळला गेलेत. आईलाही त्यांच्या तब्येतीसाठी त्यांच्याबरोबर राहावं लागतं. मी एकुलती एक मुलगी आहे. कामच असं आहे की मला एकटीला यावंच लागलं.’’
‘‘आता असं अपरात्री त्यांना शोधणं अशक्य आहे. काही तासांचा प्रश्न आहे, तुम्ही माझ्या घरी चला.’’
‘‘नाही…नको, मी इथंच थांबते, सकाळी त्यांना फोन करते अन् बोलावून घेते.’’
‘‘भलतंच काय? रात्री थांबायला टॅक्सी स्ट्रन्ड ही सुरक्षित जागा नाहीए.’’ तपननं म्हटलं. त्याने फोन लावला. ‘‘हॅलो आई, अजून जागी आहेस? मी घरी येतोय, पंधरा मिनिटात पोहोचतो.’’ त्यानं फोन बंद केला अन् म्हणाला, ‘‘माझी म्हातारी आई अजून जागी आहे. तुम्ही न घाबरता माझ्या घरी चला. तुम्हाला काहीही त्रास होणार नाही.’’
चित्रानं संमतीदर्शक मान डोलावली. ती दोघं पोहोचली. तपननं लॅचकीनं दार उघडलं. आईला कमी दिसायचं, कुणा स्त्रीबरोबर तपन आलाय बघितल्याबरोबर तिनं म्हटलं, ‘‘मीराला घेऊन आला आहेस का?’’
‘‘आई, आता मीरा कधीच येणार नाही. मी आलोय. ही चित्रा?’’ त्यानं थोडक्यात सर्व हकीगत सांगून आईला झोपायला पाठवलं.
मग त्यानं चित्राला गेस्ट रूम दाखवली. ‘‘इथं तुम्ही शातंपणे विश्रांती घ्या.’’ तो म्हणाला.
चित्रानं म्हटलं, ‘‘रागावणार नसाल तर एक विचारू?’’
‘‘हं.’’
‘‘मीरा तुमची बायको आहे का?’’
‘‘आहे नाही, होती, आता आमचा डिव्होर्स झालाय.’’ ‘‘सॉरी! पण योगायोग बघा. उद्या कोर्टात माझ्या डिव्होर्सचीच केस आहे. निर्णय झाला आहे. मी अन् चेतन परस्पर सामंजस्यानं घटस्फोट घेतोय.’’
काहीवेळ कुणीच बोललं नाही.
मग तपन म्हणाला, ‘‘खरं तर तम्ही शिक्षित आहात, देखण्या आहात, शांत आणि समंजसही आहात, तुमच्या पतीला तुमचा अभिमान वाटायला हवा.’’
‘‘तसं त्याला वाटत नव्हतं. माझं सासर इथंच आहे, पण आता मी घटस्फोट घेतलाय तेव्हा मी त्यांच्या घरी जाऊ शकत नाही. नवरा कोलकत्त्यालाच एका बहुराष्ट्रीय कंपनीत नोकरी करतो. माझं माहेर पाटण्याला आहे. मी सॉफ्टवेयर इंजिनियर आहे. मी अन् माझ्या कॉलेजमधल्या तीन मित्रांनी मिळून एक कंपनी उघडली आहे. स्टार्टअप आहे. सुरूवातीलाच माझ्या नवऱ्याच्या कंपनीच्या गॅरेजमध्ये आम्ही काम सुरू केलं होतं. वर्षभर बरं चाललं होतं. आम्ही एका अमेरिकन कंपनीसाठी प्रॉडक्ट तयार करतो आहोत. रात्री उशीरापर्यंत आम्हाला काम करावं लागायचं. अधूनमधून मी चहा कॉफी करून आणायची. कधी आम्ही चौघं असायचो. कधी तरी मी अन् त्या तिघांपैकी कुणी एक असे दोघंच काम करायचो. कामाचा ताण फार होता. ताण थोडा कमी व्हावा म्हणून मग विनोद सांगणं, थोडं हसणं, गप्पा असंही करत असू. नेमकं हेच चेतनला माझ्या नवऱ्याला खटकत होतं. त्यावरून तो माझ्याशी भांडण करायचा. याचवेळी अमेरिकन कंपनीनं आम्हाला काही फंडही दिला. त्यातून आम्ही शेजारच्याच एका घरात कंपनीचं ऑफिस शिफ्ट केलं. ती जागा भाड्याचीच होती, पण सोयीची होती. काम वेळेत पूर्ण करण्याचंही टेन्शन होतं. त्यामुळे रात्री उशीरापर्यंत जागून काम करावं लागायचं. आम्हा चौघांना आमच्या मेहनतीचे पैसेही भरपूर मिळत होते.
पण चेतनला यातलं काहीच कळत नव्हतं. तो समजून घ्यायला तयारच नव्हता. एक दिवस तर त्यानं चक्क व्यभिचाराचा आरोप केला. ‘‘तुला कंपनी बंद करावी लागेल किंवा मला घटस्फोट द्यावा लागेल.’’ त्यानं स्पष्टच म्हटलं. मी त्याला परोपरीनं समजावण्याचा प्रयत्न केला. ‘‘आम्ही सर्व पार्टनर्स चारित्र्यवान आहोत. आमच्यावर अशी चिखलफेक करू नकोस.’’ हे समजावलं पण त्याचं एकच म्हणणं, ‘‘कामच्या नावाखाली तुम्ही चैन चंगळ करता, ऐयाशी करता वगैरे वगैरे.’’ शेवटी आम्ही घटस्फोटाचा निर्णय घेतला.
एव्हाना पहाटेचे पाच वाजले होते. तपननं चहा करून आणला. ‘‘चहाबरोबर काही खायला लागेल का? ब्रेकफास्ट तयार व्हायला अजून वेळ आहे.’’
‘‘नको, नुसता चहाच हवाय,’’ चित्रानं म्हटलं. दोघांनी चहा घेतला. सकाळी सहा वाजता चित्रानं नातलगांना फोन केला. ते म्हणाले, त्यांची मॉर्निंग ड्यूटी असल्यानं ते फॅक्टरीत पोहोचले आहेत. दुपारी तीन वाजता भेटू शकतात. चित्रानं त्यांना सांगितलं की आताच बोकारोला पोहोचली आहे. आता ती कोर्टातलं काम पूर्ण करून परस्पर कोलकत्त्याला निघून जाईल.
मग तिनं तपनला विचारलं, ‘‘मीरा अन् तुम्ही वेगळे का झालात?’’
‘‘मी इथं प्लांट इंजिनियर आहे. परचेस डिपार्टमेंटला काम असल्यानं खरेदीसाठी, मशीनचे सुटे पार्ट्स वगैरे घ्यायला मला कोलकत्त्यालाच जावं लागतं. मी मध्यमवर्गीय कुटुंबातला आहे. मीराचे वडील श्रीमंत बिझनेसमन आहेत. मीराही याच प्लांटमध्ये अकाउंट ऑफिसला नोकरी करायची. आमची ओळख झाली. मग प्रेम जमलं. लग्नंही झालं. सहा महिने खूप आनंदात गेले. मग तिनं हट्ट धरला वेगळं घर करण्याचा. ती म्हणाली आईला आपण एखाद्या चांगल्या वृद्धाश्रमात ठेवूयात. मी मात्र यासाठी तयार नव्हतो. त्यावरून रोज आमची भांडणं होऊ लागली. तिनं शेवटी अल्टिमेटमच दिलं की आई किंवा बायको, कुणा एकाची निवड कर. मी आईला एकटं कसं सोडणार होतो? ती म्हणाली मग मला मोकळी कर. मी खूप प्रयत्न केला पण ती ऐकतच नव्हती. शेवटी घटस्फोट झालाच.’’ तपननं सांगितलं.
‘‘हल्ली आपल्याकडेही घटस्फोट घेणाऱ्यांची संख्या खूप वाढते आहे. ही गोष्ट चांगली नाहीए. खरं तर मुली शिकतात. हुशारी, कर्तबगारी दाखवतात. त्यांना सासरी, नवऱ्याकडूनही मान, सन्मान मिळायला हवा. त्यांनाही करिअर करायचा हक्क मिळायला हवा. मी बरोबर बोलते आहे ना?’’
‘‘होय ते बरोबर आहे, पण एकुलता एक मुलगा असेल तर त्यानं म्हाताऱ्या आईला वाऱ्यावर सोडून स्वत:चा संसार मांडणं योग्य ठरेल का?’’ तपननं म्हटलं. दोघांनीही एकदमच म्हटलं, ‘‘यावर मध्यम मार्ग शोधला पाहिजे.’’
कोर्टात चेतन चित्राच्या घटस्फोटाला मंजुरी मिळाली. कायदेशीररित्या आता दोघं स्वंतत्र होती. तपन म्हणाला, ‘‘हा असा निर्णय आहे, ज्यावर आनंद व्यक्त करावा की दु:ख व्यक्त करावं तेच समजत नाहीए.’’
तपननं त्या दिवशी रजा टाकली होती. तो चित्राला घेऊन घरी आला. आईनं स्वयंपाक करून ठेवला होता. तिघं जेवायला बसली. आईनं म्हटलं, ‘‘तू तुझ्या पुढच्या आयुष्याबद्दल काय निर्णय घेतला आहेस?’’
‘‘मी अजून काहीच निर्णय घेतला नाहीए. सध्या काही महिने मी कंपनीच्या कामात इतकी बुडालेली असेन की मला कुठलाही विचार करायला उसंत मिळणार नाहीए.’’ चित्रानं म्हटलं.
‘‘काळजी करू नकोस. एक रस्ता बंद होतो, तेव्हा दुसरा रस्ता उघडतोच,’’ आई म्हणाली.
तपन चित्राला सोडायला रेल्वे स्टेशनवर गेला. तिचं रिझर्वेशन होतंच, चित्रानं म्हटलं, ‘‘जेव्हा तुम्ही कोलकत्त्याला याल तेव्हा मला भेटा. सध्या सॉल्टलेकच्या फ्लॅमध्येच माझं घर आणि ऑफिस आहे,’’ तिनं तिचं कार्ड तपनला दिलं.
‘‘शुअर!’’ तपननं म्हटलं आणि स्वत:चं कार्ड तिला दिलं.
चित्रा कोलकत्त्याला गेल्यावर दोघांमध्ये टेलिफोनवर संभाषण व्हायचं. दोघं एकमेकांच्या कामाबद्दल, तब्येतीबद्दल बोलायचे, विचारपूस करायचे. आईबद्दल चित्रा आवर्जून विचारायची. कधीतरी तपनची आई तिला विचारायची, ‘‘पोरी, काही निर्णय घेतलाए का?’’ चित्रा म्हणायची, ‘‘अजून मला वेळच कुठं मिळतोय?’’
एकदा आईनं फोन केला अन् चित्राला म्हटलं, ‘‘माझा तपन कसा काय वाटतो तुला?’’
चित्रा गडबडली. या प्रश्नासाठी ती तयारच नव्हती. तरी ती म्हणाली, ‘‘तपन फारच सज्जन अन् परोपकारी वृत्तीचे आहेत.’’
‘‘तपनही तुझं खूप कौतुक करतो. म्हणतो फार हुषार अन् मेहनती मुलगी आहे. खूप प्रगती करेल.’’ आईनं सांगितलं.
‘‘हा तर त्यांचा मोठेपणा आहे.’’ चित्रा संकोचानं म्हणाली.
काही दिवसांनी तपनला कोलकत्त्याला जावं लागलं. तो काम संपवून चित्राला भेटायला गेला. चित्रानं स्वयंपाक केला. दोघं गप्पा मारत जेवली. निघताना चित्रानं त्याच्याशी शेकहॅन्ड केला व ‘‘पुन्हा या.’’ म्हटलं. आता चित्राचा प्रोजेक्ट पूर्ण होत आला होता. तिच्या टेस्ट, परीक्षणं सुरू होती. ते सर्व यशस्वी झाल्यावर ती अमेरिकन कंपनी विकत घेणार होती. त्याचवेळी तपनच्या आईची तब्येत खूप बिघडली. हे चित्राला समजलं तेव्हा ताबडतोब टॅक्सी करून ती तपनकडे गेली व त्याला अन् आईला कोलकत्त्याला घेऊन आली. कारण इथं चांगले डॉक्टर्स अन् चांगली इस्पितळं होती. आईला चांगल्या इस्पितळमिध्ये एडमिट केलं. तपनही रजा घेऊनच आला होता. त्या काळात तो दिवसा घरी व रात्री आईजवळ राहत होता. पंधरा दिवसांनी आईची तब्येत बरीच सुधारली. तिला डिसचार्ज मिळाला. या काळात तपन व चित्रा एकमेकांना समजू शकले.
चित्रानं आईला सरळ आपल्या घरीच आणलं. अजून त्यांना विश्रांतीची गरज होती. तपन आठ दिवसांनी त्याच्या कामावर जाऊन आला. आपलं काम सांभाळून चित्रा आईची सेवा करत होती. एक बाई घरकाम व स्वंयपाकाला होतीच. शिवाय ती आईजवळही थांबायची.
आई पूर्णपणे बरी झाली. निघताना चित्राला जवळ घेऊन म्हणाली, ‘‘पोरी, पोटची लेक काय करेल, इतकं तू माझं केलं आहेस. तुझ्या सर्व इच्छा पूर्ण होवोत…मी जे काही विचारलंय त्यावरही विचार कर.’’
‘‘कशाबद्दल म्हणताय आई?’’
‘‘तपन आणि तुझ्याबद्दल…’’
‘‘तुमच्या आशिर्वादामुळे माझा हा प्रोजेक्ट पूर्ण होतोय. दोन आठवड्यात सगळं काम पूर्ण होऊन आम्हाला त्याचा रिझल्टही कळेल…त्यानंतर मी तुमचं म्हणणंही ऐकेन.’’
चित्राच्या या उत्तरावर आई आणि तपन चित्राकडे बघू लागले. आज प्रथमच तिनं तिच्याकडून होकार दर्शवला होता.
चित्राच्या आईवडिलांनाही चित्राची काळजी वाटत असे. चित्रानं त्यांना तपनबद्दल सांगितलंच होतं. तपननं तिला त्या रात्री केलेली मदत ती विसरू शकत नव्हती. चित्राचे वडील एकदा बोकारोला जाऊन तपनची सर्व माहिती काढून आले होते. तपनबद्दल त्यांना फार चांगले रिपोर्ट मिळाले होते. चित्राशी तपननं लग्न केलं तर दोन एकटे जीव प्रेमानं संसार करतील असं त्यांनाही वाटत होतं.
त्यानंतर सुमारे तीन आठवड्यातच तपनला चित्राचा फोन आला. त्यांचं प्रॉडक्ट अमेरिकन कंपनीनं भरपूर किंमत देऊन विकत घेतलं होतं. कंपनीच्या चारही पार्टनर्सना दोन दोन कोटींचा फायदा झाला.
तपनच्या आईनं चित्राला फोनवर म्हटलं, ‘‘खूप खूप अभिनंदन पोरी. खूप कष्ट घेतलेस, त्याचं फळही मिळालं. तू कष्टाळू मुलगी आहेस असं तपन नेहमीच सांगतो. अशीच यशस्वी हो.’’
‘‘तुमचे आशिर्वाद आहेत, आई.’’
‘‘आता तरी तपनचा विचार करशील का?’’
‘‘तपन मला आवडतो. तो फार सज्जन व्यक्ती आहे. आणखी काय बोलू? आमच्या कंपनीला अजून एक मोठी ऑर्डर मिळाली आहे.’’ चित्रानं म्हटलं.
‘‘मग अजून पुन्हा वाट बघावी लागेल?’’ आईनं विचारलं.
‘‘आता नाही वाट बघायची,’’ चित्रा म्हणाली.
तपननं फोन घेतला. तिचं अभिनंदन केलं आणि म्हणाला, ‘‘एक सरप्राइज माझ्याकडूनही देतो. मला कंपनीनं दोन प्रमोशन्स एकदम दिली आहेत आणि कोलकत्त्याला बदलीही केली आहे. आठवड्याच्या आत मी तिथं जॉईन होतोय.’’
‘‘आईंना घेऊन लवकर ये. मी अन् माझे आईवडिल वाट बघतोय. आईंना सांग, नो मोअर वाट बघणं… आता त्या म्हणतील तसंच मी करणार.’’ चित्रानं सांगितलं. आईच्या डोळ्यातून आनंदाश्रू वाहत होते.