* पूनम पांडे
बऱ्याचदा जागा कमी असल्यामुळे आपली आवड जोपासण्यासाठी घराच्या छतावरच बागकाम केले जाते. याद्वारे निसर्गावरील आपले प्रेमही जोपासले जाते. कुंड्यांमध्ये आवडीची फुलझाडे किंवा भाज्यांची लागवड करण्यासोबतच इतरही अनेक रोपटी लावली जातात. अशाच प्रकारे एका महिलेने आवड जोपासत आपल्या घराचे संपूर्ण छत हिरव्यागार नर्सरीत रुपांतरीत केले. मीना नावाच्या या महिलेला तेव्हा आश्चर्य वाटले जेव्हा छतावर लावलेल्या कुंड्या त्यांच्या कमाईचे साधन ठरल्या. प्रत्यक्षात घडले असे की, एके दिवशी दुपारी शेजारी राहणाऱ्या तरुणाने त्यांच्याकडे येऊन कडिपत्ता मागितला.
उदार मनाच्या असल्यामुळे छतावर जाऊन हवा तेवढा कडिपत्ता तोडून घे, असे त्यांनी तरुणाला सांगितले. छतावर गेल्यानंतर त्याने पाहिले की, तेथील काही कुंड्यांमध्ये कडिपत्ता लावला आहे. योग्य किंमत देऊन ती छोटी छोटी रोपटी विकत घेण्याची तयारी त्याने दाखवली. त्याच्या तोंडून रोपटयांसाठीची चांगली किंमत ऐकून महिलेला आश्चर्य वाटले. तरुणाने सांगितले की, कडिपत्त्याचा वापर विविध पदार्थ तसेच औषधींच्या रुपातही केला जातो. याची पाने खूपच सुवासिक असतात.
म्हणूनच पोहे, डाळ, भाज्या तसेच अन्य अनेक पदार्थांमध्ये कडिपत्ता वापरला जातो. त्याच दिवसापासून महिलेने छतावर जास्तीत जास्त रोपटी लावण्यास सुरुवात केली आणि फक्त २ महिन्यांमध्येच आश्चर्य घडले. विविध प्रकारच्या रोपटी, झाडांनी त्यांचे छत बहरले.
याची माहिती सर्वत्र पसरताच काही जण फोटोग्राफी कार्यशाळेसाठी काही तासांसाठी छत भाडयावर घेऊ लागले. त्या महिलेवर निसर्गाच्या रुपात जणू लक्ष्मी प्रसन्न झाली, कारण आता त्यांचे छत त्यांना उत्पन्न मिळवून देऊ लागले होते.
रोपटयांची लागवड
काही झाडे अशीही असतात ज्यांची अतिशय कमी खर्चात लागवड करून त्यांना कमाईचे माध्यम बनवता येते. काही शोभेची रोपे वरचेवर आयोजित केल्या जाणाऱ्या प्रदर्शनांमध्ये मोठया प्रमाणावर विकली जातात. त्यांची लागवड करणे खूपच स्वस्त असते. मातीत रोवताच काही दिवसांतच ती बहरतात.
नर्सरीचा व्यवसाय कोणीही करू शकतो. तसे तर हा व्यवसाय सुरू करण्यापूर्वी पैसे आणि योग्य नियोजनाची गरज असते. पण यासाठी लागणार पैसा आणि मेहनत ही इतर व्यवसायांच्या तुलनेत तशी कमीच असते.
तर चला, माहिती करून घेऊया कशी सुरू करायची घराच्या छतावर नर्सरी.
सर्वप्रथम छतावर किती जागा आहे याचे मोजमाप घेऊन त्यानुसार कुंड्या इत्यादींची खरेदी करा. सुरुवातीला रिकाम्या बाटल्या, डबे, मडक्यात रोपटी लावा. ती तग धरू लागली की त्यानंतर कुंड्यांमध्ये वाढवून तुम्ही ती विकू शकता.
नर्सरीसाठी मुख्य आणि सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे उपयुक्त व्यवस्थेचे नियोजन करणे. याचा अर्थ कमी जागेत जास्तीत जास्त रोपटी उगवतील आणि अशी व्यवस्था असेल जिथे मोठया कुंड्यांमध्ये भाजीपाल्याच्या बिया टाकून रोपटी विकसित केली जातील. जवळपास सर्वच नर्सरी चालवणारे अशीच व्यवस्था करतात.
उदाहरणादाखल सांगायचे झाल्यास जर एखाद्या मोठयाशा ड्रममध्ये योग्य नियोजनानुसार धने, बडीशेप, ओवा इत्यादीचे उत्पादन घेता येईल. रूम फ्रेशनर म्हणून याची मोठया प्रमाणावर विक्री होते.
रोपटयांची निवड करताना
नर्सरीसाठी रोपटी निवडताना काही विशेष गोष्टींकडे काळजीपूर्वक लक्ष द्या. सर्वात आधी असा घाऊक विक्रेता शोधा जो कमीत कमी किमतीत तुम्हाला भरपूर रोपटी देईल आणि ती वाढविण्यासाठीचा सल्लाही देईल. घाऊक विक्रेते शेकडो एकर जमिनीवर हा व्यवसाय करीत असतात. त्यामुळे ते अशा छोटया उद्योजकांसाठी अनेकदा खूपच उपयोगी ठरतात. त्यांच्याकडून खत आणि बियाही कमी दरात मिळतात.
अशा प्रकारे प्रत्येक पाऊल विचारपूर्वक उचलले तर नर्सरीसाठी रोपटी, बिया, कुंड्या, माती खरेदीपासून ते सिंचनापर्यंत तुम्हाला जास्त खर्च करावा लागणार नाही.
सर्वसामान्यपणे या कामासाठी १० ते १२ हजारांची गुंतवणूक पुरेशी आहे. पण जर तुम्हाला नवनवे प्रयोग करायची आवड असेल तर तुम्ही तुमच्याकडील जमवलेल्या पैशांचा वापर यासाठी करू शकता किंवा बँकेकडून कर्ज घेण्याचा विचार करू शकता. बँका लघू उद्योगांसाठी कर्ज देतात. इतरही अनेक योजनांअंतर्गत पालिका, ग्रामपंचायत तसेच काही संस्थाही लघू उद्योगांसाठी कर्ज देतात.
आवश्यक सामग्री जमा केल्यानंतर नियोजनानुसार काम सुरू करणे हे नर्सरीसाठी उचललेले सर्वात महत्त्वाचे पाऊल असते. रोपटयांसाठी योग्य ग्राहक शोधणे आणि त्यासाठी योजना आखणे हेही फायदेशीर ठरते. यासाठी काही खर्च होत नाही. याशिवाय नर्सरीसाठी विजेची सोय, व्यवस्थित माहिती घेऊन बिया पेरणे, रोपटयांची निवड करणे आणि कमी पाण्यात तग धरून राहणारी जास्तीत जास्त रोपटी लावणे गरजेचे असते, कारण अशी रोपटी हातोहात विकली जातात.
हा उपाय अचानक मोठा फायदा करून देतो. मागील ५ वर्षांच्या आकडेवारीनुसार लग्न, वाढदिवस, सेवानिवृत्ती, सत्कार सोहळे, राष्ट्रीय समारंभ इत्यादी वेळी नर्सरीतून लाखोंच्या संख्येने रोपटयांची खरेदी करण्यात आली. यात कमी पाणी लागणाऱ्या रोपटयांना अधिक मागणी होती.
गुरुग्राममधील एका नर्सरी मालकाने डझनाहून अधिक जुन्या बाटल्या कापून त्यात शोभेची झाडे लावून ठेवली होती. त्यांना आठवडयातून एकदा पाणी घातले तरी पुरेसे होते. अचानक एका मंगल कार्यालयाचा प्रतिनिधी आला आणि १० पट जास्त किंमत देऊन ती झाडे विकत घेऊन गेला.
बियांची निवड
सर्वात आधी हे ठरवायला हवे की, नर्सरीद्वारे तुम्हाला नेमके काय करायचे आहे. जसे की, तुम्हाला रोपटी विकायची आहेत किंवा बिया, तुळस, बेल अथवा भाज्या किंवा फक्त विदेशी रोपटी विकायची आहेत, हे निश्चित करा.
तुम्ही लिंबाच्या प्रजाती, आंबा, पेरू, डाळिंब, गवती चहा, तुळस, भोपळा, दुधी भोपळा, मिरच्या, टोमॅटो, कडिपत्ता, पालक, गोंडा, सदाबहार, जीनिया इत्यादी लावू शकता. काही वेलीही लावा, ज्या कुठल्याही मोसमात मिळतात. आता तर या वेलींजवळ उंचावर उगवणारी विदेशी रोपटीही चांगल्या प्रकारे वाढीस लागतात. तुम्ही बी पेरून त्याद्वारे छोटी रोपटी उगवून ती विकायचा विचार करीत असाल तर त्यासाठी आधी यासंदर्भातील सर्व माहिती व्यवस्थित मिळवा. त्यानंतर बिजाची निवड करा.
जर तुम्ही केवळ रोपटी विकून पैसे कमवू इच्छित असाल तर मोठे शेत असलेल्या एखाद्या शेतकऱ्याशी करार करा. दरमहा त्याच्या शेतातून रोपटी आणून ती आपल्या छतावर लावून त्याची देखभाल करा व ग्राहकानुसार विका. हे तुमच्यासाठी उत्तम ठरेल.
नर्सरी तयार झाली तरी रोपटयांसाठी सतत कसदार माती तयार करणे अतिशय महत्त्वपूर्ण असते. शेवटी रोपटे मातीवरच अवलंबून असते. अगदी कमी किमतीत माती सहज उपलब्ध होते. हे जमीन खरेदी करण्याइतके महागडे नाही. यासाठी एकापेक्षा एक कितीतरी सोप्या पद्धती उपलब्ध आहेत. सोबतच याकडे नेहमी लक्ष द्या की, निवडण्यात आलेल्या कुंड्या पुरेशा मोठ्या असतील. यामुळे बीज अंकुरित होताना त्याला कुठलीच अडचण जाणवणार नाही.
तुमचा हा व्यवसाय चांगल्या प्रकारे चालावा असे वाटत असेल तर तुम्हाला रोपटयांची योग्य प्रकारे काळजी घ्यावी लागेल. चांगल्या आणि उच्च गुणवत्तेच्या बिजासाठी शेणखत किंवा पालापाचोळयाचे खत गरजेचे असते. हे यासाठी आवश्यक आहे की, जर कधी कीड वगैरे लागली तर कुंड्यांमधील माती बदलावी लागते. त्यावेळी हे काम अवघड होत नाही. अगदी ४-५ मिनिटांत कुंड्यांमधील माती बदलता येते.
सर्वात मुख्य काम आहे मार्केटिंग
नर्सरी व्यवसायाची शेवटची आणि सर्वात महत्त्वाची पायरी मार्केटिंग म्हणजे बाजाराचा शोध घेणे ही आहे. यासाठी तुम्ही सर्वात आधी तुमच्या स्थानिक बाजारात ग्राहक शोधा. विविध ठिकाणी तुमच्याकडील रोपटी आणि बिया तुम्हाला विकता येतील. अशा कितीतरी संस्था आहेत ज्या रोपटी आणि बिया खरेदी करीत असतात.
दरवर्षी जून ते ऑगस्टदरम्यान लाखो खासगी संस्था झाडे लावतात. प्रत्येक जिल्ह्यातील शेकडो सरकारी संस्था वृक्षारोपण किंवा बिया पेरण्याचे काम करतात.
प्रत्येक नगरातील नगरपालिकेला दरवर्षी पावसात कमीत कमी १ ते २ लाख रोपटी लावायची असतात. त्यांच्यासाठी हे बंधनकारक आहे. ही संख्या दुप्पट किंवा चौपटही असू शकते. तुम्ही जर यासंदर्भात वर्तमानपत्रातील माहितीकडे लक्ष दिले किंवा स्वत: सरकारी तसेच खासगी कार्यालयांमध्ये जाऊन थोडीशी मेहनत घेतली तर वर्षभराची गुंतवणूक तुम्ही केवळ या ४ महिन्यांत सहज परत मिळवू शकता.
तुम्हाला जर तुमच्या कामासाठी जवळपासच बाजार मिळत असेल तर यामुळे तुमचा वाहन खर्चही वाचेल आणि त्यामुळेच उत्पन्नही अधिक वाढेल. तुमचे वागणे मैत्रीपूर्ण असेल तर शेजारी, ओळखीतले आणि मित्रही ग्राहक संख्या वाढविण्यासाठी उपयोगी ठरू शकतात.