* प्रतिनिधी
स्त्रियांच्या चेहऱ्यावर हलके आणि मऊ केस असणे सामान्य असू शकते, परंतु जेव्हा केस कडक आणि घट्ट असतात तेव्हा ते हार्मोनल असंतुलनाचे लक्षण आहे, ज्यामुळे अनेक गुंतागुंत होऊ शकतात. ही समस्या हर्सुटिझम म्हणून ओळखली जाते.
स्त्रियांमध्ये, मध्यरेषेवर, हनुवटीवरील केस, स्तनांमधला, आतील मांड्या, ओटीपोटात किंवा पाठीवरील केस हे पुरूष संप्रेरक एंड्रोजनच्या अत्यधिक स्रावाचे लक्षण आहे, जो ॲड्रेनल्सद्वारे स्राव होतो किंवा काही डिम्बग्रंथि रोगांमुळे होतो. या प्रकारच्या परिस्थिती ओव्हुलेशनमध्ये अडथळा आणून प्रजनन क्षमता कमी करतात. पॉलीसिस्टिक ओव्हरी सिंड्रोम (पीसीओएस) ही अशीच एक स्थिती आहे, जी स्त्रियांमध्ये अवांछित केसांच्या वाढीशी संबंधित आहे. त्यामुळे मधुमेह आणि हृदयविकाराचाही मोठा धोका असतो.
जॉर्जिया हेल्थ सायन्सेस युनिव्हर्सिटीमध्ये केलेल्या संशोधनानुसार, PCOS हे स्त्रियांमध्ये हार्मोनल विकारांचे एक प्रमुख कारण आहे आणि ते सुमारे 10% स्त्रियांना प्रभावित करते.
PCOS किंवा idiopathic hirsutism ची समस्या हर्सुटिझमने ग्रस्त असलेल्या 90% महिलांमध्ये आढळून आली आहे. बहुतेक प्रकरणांमध्ये, एस्ट्रोजेनचा स्राव कमी झाल्यामुळे आणि टेस्टोस्टेरॉनच्या अत्यधिक उत्पादनामुळे पौगंडावस्थेनंतर हळूहळू विकसित होते.
खालील घटकांमुळे हर्सुटिझमची उच्च पातळी एन्ड्रोजनचे होते :
अनुवांशिक कारणे : या स्थितीचा कौटुंबिक इतिहास असल्याने धोका खूप वाढतो. त्वचेची संवेदनशीलता हा आणखी एक अनुवांशिक घटक आहे, ज्यामुळे टेस्टोस्टेरॉनची पातळी कमी असताना कठोर आणि दाट केसांचा विकास होतो.
पॉलीसिस्टिक ओव्हरी सिंड्रोम : ज्या महिला पीसीओएसने ग्रस्त असतात त्यांच्या चेहऱ्यावर केसांची जास्त वाढ होते आणि हे खराब पुनरुत्पादक आरोग्याचे प्रमुख कारण असू शकते. PCOS मुळे, अंडाशयात अनेक लहान गुठळ्या तयार होतात. पुरुष संप्रेरकांच्या जास्त उत्पादनामुळे अनियमित ओव्हुलेशन, मासिक पाळी विकार आणि लठ्ठपणा होतो.
ओव्हेरियन ट्यूमर : काही प्रकरणांमध्ये, एंड्रोजेनमुळे झालेल्या डिम्बग्रंथि ट्यूमरमुळे हर्सुटिझम होतो, ज्यामुळे ट्यूमर वेगाने वाढू लागतो. या स्थितीमुळे स्त्रिया पुरुषांसारखेच गुण विकसित करू लागतात, जसे की आवाजात कर्कशपणा. याशिवाय योनीमार्गात क्लिटॉरिसचा आकार वाढतो.
अधिवृक्क विकार : मूत्रपिंडाच्या अगदी वर स्थित असलेल्या अधिवृक्क ग्रंथी देखील एंड्रोजन तयार करतात. या ग्रंथी व्यवस्थित काम करत नसल्यामुळे हर्सुटिझमची समस्या उद्भवते.
स्त्रियांमध्ये चेहऱ्यावरील केसांची वाढ हे PCOS, जन्मजात एड्रेनल हायपरप्लासिया (CAH) इत्यादीसारख्या पुनरुत्पादक गुंतागुंतांचे लक्षण आहे, जे गर्भधारणा रोखण्यासाठी एक प्रमुख जोखीम घटक आहे.
अशा परिस्थितीत, संबंधित गुंतागुंत वगळण्यासाठी डॉक्टर खालील मूल्यांकन करतील :
स्थितीचा कौटुंबिक इतिहास
तारुण्य कोणत्या वयात सुरू झाले, केसांच्या वाढीचा दर काय आहे (अचानक किंवा हळूहळू) डॉक्टर तपासतील. इतर लक्षणांमध्ये अनियमित मासिक पाळी, स्तनाच्या ऊतींची कमतरता, तीव्र लैंगिक इच्छा, वजन वाढणे आणि मधुमेहाचा इतिहास यांचा समावेश होतो. हे देखील तपासले जाते की पोटात वस्तुमान विकसित होत नाही.
अनेक सीरम मार्कर चाचण्या देखील केल्या जातात जसे –
टेस्टोस्टेरॉन : जर त्याची पातळी सामान्यपेक्षा किंचित वाढली तर ते PCOS किंवा CAH चे लक्षण आहे. जर त्याच्या पातळीतील बदल सामान्यपेक्षा खूप जास्त असेल तर ते अंडाशयातील ट्यूमरचे लक्षण असू शकते.
प्रोजेस्टेरॉन : ही चाचणी मासिक पाळीच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात CAH चे लक्षण म्हणून केली जाते.
हार्मोन्सची उच्च पातळी PCOS दर्शवते. जर प्रोलॅक्टिन हार्मोनची पातळी वाढली तर हे सूचित करते की रुग्ण हायपरप्रोलॅक्टेमियाने ग्रस्त आहे.
सीरम TSH : थायरॉईड उत्तेजक संप्रेरकाची पातळी कमी झाल्यामुळे हायपरथायरॉईडीझम होतो, ज्यामुळे स्त्रियांमध्ये प्रजनन समस्या उद्भवतात.
पेल्विक अल्ट्रासाऊंड : ही चाचणी डिम्बग्रंथि निओप्लाझम किंवा पॉलीसिस्टिक अंडाशय शोधण्यासाठी केली जाते.
उपचार
सौम्य हर्सुटिझमच्या बहुतेक प्रकरणांमध्ये, इतर कोणतीही लक्षणे दिसत नाहीत, म्हणून उपचार आवश्यक नाही. हर्सुटिझमचा उपचार वंध्यत्वाशी संबंधित आहे. यामध्ये प्रजनन आरोग्याच्या उपचारांना प्राधान्य दिले जाते. म्हणूनच उपचार ज्या समस्येमुळे उद्भवतात त्यावर लक्ष केंद्रित करते.
जर एखाद्या स्त्रीला गर्भधारणा करायची असेल तर तिला एंड्रोजनची पातळी नियंत्रित करण्यासाठी औषधे दिली जातात, जी दररोज घ्यावी लागतात. हे टेस्टोस्टेरॉनची पातळी कमी करण्यात आणि प्रजनन क्षमता पुनर्संचयित करण्यात मदत करतात.
- डॉ. सागरिका अग्रवाल
- (स्त्रीरोगतज्ज्ञ, इंदिरा आयव्हीएफ हॉस्पिटल, नवी दिल्ली
