* मिनी सिंग
महिला सक्षमीकरण : महिलांच्या दैनंदिन जीवनावर आधारित ‘मिसेस’ हा चित्रपट आजकाल खूप चर्चेत आहे. या चित्रपटात एका महिलेची कहाणी दाखवण्यात आली आहे जिच्या इच्छा आणि स्वप्ने दळण्याच्या चटणीसारखी दळली गेली होती. या चित्रपटात लग्नानंतर घराच्या चार भिंतींमध्ये स्त्रीचे आयुष्य कसे गुदमरते हे दाखवण्याचा प्रयत्न करण्यात आला आहे. एका महिलेचे संपूर्ण आयुष्य कुटुंबाची काळजी घेण्यात आणि स्वयंपाकघरात कसे जाते.
घरातील कामे मुलींच्या जीवनाशी जवळून जोडलेली असतात. मुलगी कोणत्याही समाजात किंवा कुटुंबात जन्माला आली तरी तिला दुसऱ्या घरी जायचे आहे असे सांगून लहानपणापासूनच घरातील कामे शिकवली जातात. वडीलधारी लोक म्हणतात की मुलींनी कितीही शिक्षण घेतले तरी त्यांना सासरच्या घरी गेल्यावरच रोट्या बनवाव्या लागतील.
शतकानुशतके अशी परंपरा आहे की काहीही झाले तरी घरकामाची जबाबदारी महिलांवरच राहते. त्यांना हे समजावून सांगितले जाते की अन्न शिजवणे, कपडे धुणे, भांडी धुणे आणि घरातील सर्व सदस्यांची काळजी घेणे ही स्त्रीची जबाबदारी आहे. एकाच कुटुंबात मुलांना पूर्ण स्वातंत्र्य दिले जाते आणि मुलींना रूढी आणि परंपरांच्या बंधनात बांधले जाते. घरातील जबाबदाऱ्यांसोबतच त्यांना धार्मिक विधींमध्येही भाग घ्यावा लागतो. त्यांना इच्छा असो वा नसो, किंवा शारीरिकदृष्ट्या कमकुवत असले तरीही, त्यांना त्यांच्या मुलाच्या आणि पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि चांगल्या आरोग्यासाठी जवळजवळ दररोज उपवास करावा लागतो. पण समाजाने पुरुषांसाठी असा कोणताही नियम बनवलेला नाही.
कोणी का समजत नाही?
शालिनी ही एक नोकरदार महिला आहे. ती दररोज सकाळी ४ वाजता उठते. ती घरातील सर्व कामे करते, नाश्ता बनवते, मुलांना उठवते, त्यांना तयार करते आणि शाळेत पाठवते. मग ती तिच्या पती आणि सासूसाठी जेवण बनवते आणि ९ वाजता तिच्या ऑफिसला निघून जाते. त्याला ऑफिसला जाण्यासाठी आणि येण्यासाठी दररोज सुमारे ३ तास लागतात. संध्याकाळी थकून घरी पोहोचल्यावर कोणीही तिला एक ग्लास पाणीही मागत नाही, उलट ती सर्वांसाठी चहा बनवते आणि नंतर रात्रीच्या जेवणाची तयारी करायला लागते. तो झोपायला जातो तेव्हा रात्रीचे ११ वाजलेले असतात. हा रोजचा दिनक्रम आहे.
शालिनी रविवारी घरातील बाकीची कामे पूर्ण करते. पण त्याला घरातील कोणत्याही सदस्याकडून मदत मिळत नाही. सर्वांना वाटतं की शालिनीला १० हात आहेत आणि ती सगळं काही क्षणात करेल. पण ती देखील एक माणूस आहे, ती देखील थकते, तिचे शरीर देखील दुखते, तिला विश्रांतीची देखील आवश्यकता असते, हे कोणीही समजत नाही.
शालिनीच्या पतीचा स्वतःचा व्यवसाय आहे. त्याचे हार्डवेअरचे दुकान आहे. तो ११ वाजता आरामात त्याच्या दुकानात जातो. पण शालिनीच्या बाबतीत असं नाहीये, तिला दररोज वेळेवर ऑफिसला जावे लागते. ती म्हणते की तिला नोकरी सोडावीशी वाटते. पण वाढती महागाई आणि मुलांचे महागडे शिक्षण लक्षात घेता, ती नोकरी सोडू शकत नाही.
ही कहाणी फक्त शालिनीची नाही तर जगातील जवळजवळ सर्व महिलांची आहे.
स्वतःसाठी वेळ नाही
माधुरी एक शिक्षिका आहे आणि तिचा पती आलोकदेखील त्याच क्षेत्रात आहे. दोघेही एकाच वेळी शाळेत जातात आणि एकाच वेळी घरी पोहोचतात. पण जेव्हा आलोक घरी येतो आणि टीव्हीसमोर बसतो, त्याच्या मित्रांसोबत फोनवर हसत असतो, रील पाहत असतो, तेव्हा माधुरी स्वयंपाकघरात जेवण बनवायला जाते, मुलांना त्यांचा गृहपाठ करायला लावते आणि नंतर घाणेरडे घर नीटनेटके करते कारण सकाळी हे सर्व करण्यासाठी तिच्याकडे पुरेसा वेळ नसतो.
माधुरी म्हणते की अजूनही काही ना काही काम करायचे आहे. घरकाम नीट करू शकत नाही म्हणून मला वाईट वाटतं, पण मी काय करू शकतो? मला अतिरिक्त वेळ कुठून मिळेल? मला स्वतःसाठीही वेळ मिळत नाही. माझे केस पांढरे दिसत आहेत, पण ते रंगवण्यासाठी माझ्याकडे वेळ नाही. मी फेशियल करून महिने झाले आहेत. रात्री झोपण्यापूर्वीही माझ्या मनात एकच विचार सतत सुरू असतो की, सकाळी नाश्त्यासाठी आणि दुपारच्या जेवणासाठी मी काय तयार करू? कधीकधी, झोपेत असतानाही, मला अशी स्वप्ने पडतात की मुलांची शाळेची बस चुकली आहे आणि मी घाईघाईने जागा होतो.
दिवसभर काम केल्यामुळे आणि रात्री योग्य विश्रांती न मिळाल्याने, मला डोके जड वाटते. पण मी माझं दुःख कोणाला सांगू?
सुनीता गृहिणी असली तरी तिची २४x७ नोकरी आहे. ती म्हणते की तिच्या कुटुंबात ७ लोक आहेत आणि तिला सकाळी लवकर उठून सर्वांसाठी नाश्ता, दुपारचे जेवण आणि रात्रीचे जेवण बनवावे लागते. स्वयंपाक आणि साफसफाई व्यतिरिक्त घरात करण्यासारख्या अनेक गोष्टी असल्याने तिला स्वतःसाठी थोडाही वेळ मिळत नाही. ती दररोज सकाळी ५ वाजता उठते आणि नंतर रात्री ११ वाजेपर्यंतच झोपू शकते. ती इतकी थकलेली असते की झोपायला जाताच तिला झोप येते. सुनीता तिच्या कुटुंबात इतकी रमलेली आहे की तिला घराबाहेर पडायलाही वेळ मिळत नाही. तो घराबाहेर पडून बरेच दिवस झाले आहेत.
धक्कादायक आकडेवारी
घरकामाच्या ओझ्यामुळे, भारतीय शहरांमधील जवळजवळ अर्ध्या महिला दिवसातून एकदाही घराबाहेर पडू शकत नाहीत आणि ज्या महिला काम करतात त्यांचा प्रवासदेखील फक्त घरापासून ऑफिसपर्यंत असतो कारण एका कामावरून परतल्यानंतर त्यांना दुसरी नोकरी सुरू करावी लागते. ‘ट्रॅव्हल बिहेवियर अँड सोसायटी’ नावाच्या जर्नलमध्ये प्रकाशित झालेल्या एका संशोधन पत्रातून हे धक्कादायक तथ्य समोर आले आहे.
आयआयटी दिल्लीच्या ट्रान्सपोर्टेशन रिसर्च अँड इंज्युरी प्रिव्हेन्शनचे राहुल गोयल यांनी लिहिलेल्या या अभ्यासात असे म्हटले आहे की, भारतात पुरुष आणि महिलांमध्ये गतिशीलतेची तुलना करताना मोठी तफावत आहे, जी जगभरात दुर्मिळ आहे.
भारत सरकारच्या राष्ट्रीय नमुना सर्वेक्षण कार्यालयाने २०१९ मध्ये दैनंदिन जीवनाशी संबंधित अनेक डेटा गोळा केला. आयआयएम अहमदाबादमधील एका प्राध्यापकाने या डेटाचे विश्लेषण केले आणि सांगितले की १५ ते ६० वयोगटातील महिला दररोज सरासरी ७.२ तास घरकाम करतात. पुरुषांचे योगदान याच्या निम्मेही नाही. एवढेच नाही तर, उत्पन्न मिळवणाऱ्या महिला कमावत्या पुरुषांच्या तुलनेत घरकामात दुप्पट वेळ घालवतात.
दयनीय परिस्थिती
बहुतेक नोकरदार महिलांना लठ्ठपणा, थायरॉईड, अशक्तपणा, व्हिटॅमिन डीची कमतरता, मधुमेह आणि रक्तदाब यासारख्या जीवनशैलीशी संबंधित समस्यांचा सामना करावा लागतो. मासिक पाळीच्या काळात त्यांची स्थिती आणखी दयनीय होते कारण त्या स्थितीत त्यांना घरातील सर्व कामे करावी लागतात. पण आपल्या समाजात आणि कुटुंबात या समस्येकडे फारसे लक्ष दिले जात नाही कारण लोकांचा असा समज आहे की महिला आजारी पडत नाहीत, त्या थकत नाहीत.
पुरुषप्रधान समाजात, महिलांच्या भूमिकेबद्दल आणि त्यांच्या कामाबद्दल काही नियम असतात, ज्यांचे पालन करणे त्यांच्यावर जबाबदारी बनवले जाते. जर कोणतीही स्त्री पुरुषप्रधान समाजाने ठरवलेल्या मानकांनुसार वागली नाही, तर समाजात तिची टीका होणारी पहिली महिला असते कारण जगभरात कुटुंबाची काळजी घेण्याची प्राथमिक जबाबदारी महिलांची मानली जाते. जगभरात, वर्ग कोणताही असो, समृद्धी कोणतीही असो, कुटुंबाची काळजी घेण्याची जबाबदारी फक्त महिलांचीच मानली जाते.
भारत असो किंवा जगातील इतर कोणताही देश, प्रत्येक ठिकाणची आकडेवारी एकसारखेच चित्र दाखवते जिथे महिला घरकामात जास्त वेळ घालवतात. जगभरात असा समज आहे की घरकाम ही फक्त महिलांची जबाबदारी आहे. तुम्ही नोकरदार महिला असाल किंवा गृहिणी, आजारी असाल किंवा शारीरिकदृष्ट्या कमकुवत असाल, कुटुंबाची, मुलांची आणि वृद्धांची काळजी घेण्याची जबाबदारी अजूनही आहे.
ते फक्त त्यांचे आहे. जरी पुरूष बेरोजगार असला आणि घरी बसला असला तरी, घरकामाची जबाबदारी स्त्रीच घेते कारण घरकाम ही महिलांची जबाबदारी आहे आणि त्यांना काहीही झाले तरी ती करावीच लागते अशी एक धारणा मनात रुजली आहे.
भारतीय महिलेचे जीवन ‘काम, काम आणि काम’ या तीन शब्दांत परिभाषित केले जाऊ शकते.
आरोग्यावर परिणाम होतो
अलिकडेच, वर्ल्ड इकॉनॉमिक फोरम आणि चायना हेल्थ इन्स्टिट्यूटच्या संशोधनातून असे दिसून आले आहे की जर महिलांचे आरोग्य सुधारले तर २०४० पर्यंत जागतिक जीडीपी दरवर्षी ३४.५० लाख कोटी रुपयांनी वाढू शकते. ‘ब्लूप्रिंट टू क्लोज द विमेन्स हेल्थ गॅप : हाऊ टू इम्प्रूव्ह लाईव्हज अँड इकॉनॉमीज फॉर ऑल’ या शीर्षकाच्या अहवालात असे दिसून आले आहे की पुरुषांच्या तुलनेत महिला त्यांच्या आयुष्यातील २५% आयुष्य खराब आरोग्यात घालवतात. हा अहवाल सुसंस्कृत समाजाला कचेरीत उभे करतो. जगभरात महिलांचे आरोग्य हा गंभीर प्रश्न राहिलेला नाही यात शंका नाही.
अनेकदा असे दिसून येते की महिलांच्या घरकामाला तेवढे महत्त्व दिले जात नाही किंवा त्यांच्या आरोग्याकडे गांभीर्याने पाहिले जात नाही. त्याचे खराब आरोग्य त्याच्या भावनिक अतिरेकीपणाशी जोडलेले आहे.
जर्नल ऑफ पेनमध्ये प्रकाशित झालेल्या मियामी विद्यापीठाच्या २०२१ च्या अभ्यासात असे आढळून आले की रुग्णाच्या वेदनांच्या प्रतिक्रिया त्यांच्या लिंगानुसार ठरवल्या गेल्या. या अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की ७०% अमेरिकन महिला ज्यांना दीर्घकालीन वेदना होतात, त्यांना होणाऱ्या वेदना पुरुषांना होणाऱ्या वेदनांइतक्या गांभीर्याने घेतल्या जात नाहीत. त्याच वेळी, ‘जर्नल ऑफ द अमेरिकन हार्ट असोसिएशन’ द्वारे २०२० मध्ये प्रकाशित झालेल्या ‘प्राथमिक प्रकरणांमध्ये कार्डिओव्हस्कुलरमध्ये लिंग फरक : एक पद्धतशीर पुनरावलोकन आणि मेटाअ‍ॅनालिसिस’ या संशोधनात असे आढळून आले की हृदयरोगाच्या सामान्य उपचारांशी संबंधित अ‍ॅस्पिरिन, कोलेस्टेरॉल कमी करणारी स्टॅनिन्स आणि रक्तदाब औषधे घेण्याची शक्यता पुरुषांपेक्षा महिलांमध्ये खूपच कमी होती.
भारतातील महिलांच्या आरोग्यामधील सर्वात मोठा अडथळा म्हणजे पौष्टिक अन्नाचा अभाव. कामामुळे महिलांना वेळेवर जेवता येत नाही आणि पौष्टिक अन्नही घेता येत नाही. त्यांच्याकडे चालणे, योगासने, ध्यानधारणा यासारख्या क्रियाकलापांसाठीही वेळ नाही. आजारी असूनही उपवास करताना औषध न घेतल्याने त्यांचे शारीरिक आरोग्य बिघडते.
विधानावरून गोंधळ
इन्फोसिसचे प्रमुख नारायण मूर्ती म्हणाले होते की भारतीय तरुणांनी आठवड्यातून ७०-८० तास काम केले पाहिजे, ज्यामुळे कोणीही इतके तास कसे काम करू शकते असा गोंधळ निर्माण झाला. पण भारतीय महिला घरकामात यापेक्षा खूप जास्त वेळ घालवतात.
वेळेच्या वापरानुसार, महिला दररोज २९९ मिनिटे म्हणजेच ५ तास घरकामात घालवतात. तर पुरुष घरकामात दिवसाला फक्त ९७ मिनिटे, म्हणजे दीड तास घालवतात.
महिला कुटुंबातील सदस्यांची काळजी घेण्यात आणि त्यांची काळजी घेण्यात दिवसाला १३४ मिनिटे, म्हणजेच २ तासांपेक्षा जास्त वेळ घालवतात, तर पुरुष या कामात फक्त ७६ मिनिटे घालवतात.
घरकामात महिलांचे योगदान : त्यांना घराची साफसफाई, स्वयंपाक, मुलांची काळजी घेणे, आजारी वृद्धांची सेवा करणे, कुटुंबातील सदस्यांची काळजी घेणे इत्यादी घरकामांमध्ये तासनतास घालवावे लागते. त्याशिवाय बरेच पती म्हणतात की तुम्ही घरी काय करता? अरे, घरात इतके काम आहे की तू त्याबद्दल कुरकुर करत राहतोस? पण तुम्ही ज्या टेबलावर बसून नाश्ता, दुपारचे जेवण आणि रात्रीचे जेवण करता ते टेबल तयार करण्यासाठी एका महिलेला किती मेहनत घ्यावी लागते याचा तुम्ही कधी विचार केला आहे का? तुम्ही ऑफिसमध्ये घालता ते कपडे धुताना आणि इस्त्री करताना महिलांच्या कंबरेवर खूप ताण येतो याचा तुम्ही कधी विचार केला आहे का? घरात इतर अनेक लपलेली कामे आहेत जी मोजणे कठीण आहे कारण ती अदृश्य असतात आणि इतर कामांसोबत ती करावी लागतात.
सत्य हे देखील आहे की
२०१९ मध्ये, हार्वर्ड विद्यापीठातून समाजशास्त्र आणि सामाजिक धोरणात पीएचडी करणाऱ्या अ‍ॅलिसन डेमिंजर यांनी ३५ जोडप्यांवर संशोधन केले. सहभागी झालेल्या बहुतेक जोडप्यांना हे जाणवले की घरातील कामाचा मोठा भाग महिलांवर पडतो.
जग झपाट्याने बदलत आहे. महिला पुरूषांच्या खांद्याला खांदा लावून चालत आहेत. पण सत्य हे आहे की केवळ भारतातच नाही तर ब्रिटन आणि अमेरिकेसारख्या अनेक देशांमध्येही महिला पुरुषांपेक्षा जास्त घरकाम करतात. ग्रीसमध्येही महिला बहुतेक घरकाम करतात. येथे, दररोज स्वयंपाक करणाऱ्या आणि घरकाम करणाऱ्या ८५ टक्के महिलांना देशातील फक्त १६ टक्के पुरुषांकडून मदत मिळते. भारतातही महिला पुरुषांपेक्षा खूप जास्त काम करतात.
तरीही त्यांच्या कामाला पुरुषांच्या कामाइतके महत्त्व दिले जात नाही. कारण महिलांच्या कामातून कोणतीही संपत्ती निर्माण होत नाही. त्यामुळे महिलांचे घरकाम हे त्यांचे कर्तव्य मानून कमी लेखले जाते.
जर भारतात महिलांच्या घरकामासाठी काही वेतन असते तर ते किती असते?
२०२१ मध्ये, एका राजकीय पक्षाने वचन दिले होते की जर ते सत्तेत आले तर घरकाम करणाऱ्या महिलांना पगार दिला जाईल. एका खासदारानेही याला पाठिंबा दिला आणि म्हटले की, घरगुती महिलांना त्यांच्या सेवांसाठी पैसे दिल्याने त्यांची शक्ती आणि स्वायत्तता वाढेल आणि सार्वत्रिक मूलभूत उत्पन्न निर्माण होईल. विशेषतः अशावेळी जेव्हा महिला त्यांच्या नोकऱ्या गमावत आहेत.
जगभरातील महिला घरकामात तासनतास घालवतात आणि त्यासाठी त्यांना पैसे मिळत नाहीत. आंतरराष्ट्रीय कामगार संघटनेच्या मते, इराकमधील महिला सर्वाधिक वेळ विनावेतन काम करण्यात घालवतात, दररोज ३४५ मिनिटे घरकामात घालवतात.
आजही अनेक घरांमध्ये मुलींचे लग्न कमी वयातच केले जाते. मग दर दोन वर्षांनी ती १-२ मुलांची आई देखील बनते. अगदी लहान वयातच मुलींवर मुलांच्या आणि कुटुंबाच्या जबाबदाऱ्यांचे ओझे इतके असते की त्या उठू शकत नाहीत आणि एके दिवशी त्याच चार भिंतींमध्ये गुदमरून मरतात.
भारतात, घर सांभाळणाऱ्या अशा महिलांची संख्या १६ कोटींहून अधिक आहे. पण त्यांना पगार मिळत नाही. कायदेशीर तज्ञ गौतम भाटिया असा युक्तिवाद करतात की विनावेतन घरगुती काम म्हणजे सक्तीचे काम.
डिसेंबर २०२० मध्ये, एका न्यायालयाने रस्ते अपघातात मृत्युमुखी पडलेल्या ३३ वर्षीय गृहिणीच्या कुटुंबाला १७ लाख रुपये भरपाई देण्याचा आदेश दिला. या आदेशात न्यायालयाने महिलेचा मासिक पगार दरमहा ५ हजार रुपये मानला होता.
एका निर्णयात, न्यायाधीशांनी विवाहांना “समान आर्थिक भागीदारी” म्हणून पाहिले आणि अशा प्रकारे गृहिणीचा पगार तिच्या पतीच्या पगारापेक्षा निम्मा होता. पण फक्त कायदा बनवला गेला, त्याची योग्य अंमलबजावणी होऊ शकली नाही. जर ते घडले असते तर महिलांची स्थिती आणखी चांगली असती.
समान कामासाठी कमी वेतन
युरोपपासून अमेरिकेपर्यंत जगातील सर्व देशांमध्ये महिला कर्मचाऱ्यांना पुरुषांइतके वेतन मिळत नाही. पण कुटुंबाची संपूर्ण जबाबदारी महिलांवर लादण्यात आली आहे. बॉलिवूड अभिनेत्री प्रियांका चोप्रा म्हणाली होती की तिला बॉलिवूडमध्ये पुरुष कलाकारांइतके मानधन कधीच मिळत नाही. तिला तिच्या पुरुष सह-कलाकाराच्या पगाराच्या फक्त १०% मिळतो. नोकरी करणाऱ्या महिलांना घरात आणि बाहेर दोन्ही ठिकाणी भेदभावाचा सामना करावा लागतो.
काही महिलांना घरकामाचा भार वारशाने मिळाला आहे, तर काहींनी तो स्वतःवर घेतला आहे. अनेक महिला सामाजिक दबाव आणि अपेक्षांशी जुळवून घेतात. त्यांना त्यातून बाहेर पडण्यासाठी संघर्ष करावा लागतो पण ते तसे करू शकत नाहीत कारण ‘चांगली स्त्री’ किंवा ‘आनंददायी’ हा टॅग येथे काम करतो.
विषारी स्त्रीत्व
आपल्या समाजाने महिलांसाठी काही मानके निश्चित केली आहेत, जी पाळणे बंधनकारक मानले जाते. जर कोणी त्यांचे पालन केले नाही तर त्याला टीकेला सामोरे जावे लागते. परिणामी, आपण अनेकदा आपली खरी ओळख आणि क्षमता दडपून टाकून त्या आदर्शांशी जुळवून घेण्याचा प्रयत्न करतो. इथेच ‘विषारी स्त्रीत्व’ जन्माला येते; हाच विचार महिलांना चुकीच्या मानकांमध्ये आणि अपेक्षांमध्ये बांधतो आणि त्यांच्या नैसर्गिक ओळखीला बाधा आणतो. हे केवळ महिलांना दडपण्याचा एक मार्ग नाही तर समाजातील प्रत्येक व्यक्तीच्या मानसिकतेवर आणि विकासावरही परिणाम करते. अनेक महिला जाणूनबुजून त्याचे बळी ठरतात.
आपल्या समाजात, महिलांनी त्यांच्या भावना दाबून ठेवल्या आणि त्यांच्याशी संबंधित लोकांची काळजी घेण्यात व्यस्त राहिल्यास त्यांची प्रतिमा चांगली मानली जाते. ती कितीही अडचणीत असली तरी ती प्रत्येकाच्या आवडीचे जेवण बनवेल आणि त्यांच्या लहानसहान गरजा पूर्ण करेल. समाजात एका आनंददायी व्यक्तिमत्त्वाची ही स्वीकृती मिळविण्यासाठी, अनेक स्त्रिया ‘विषारी स्त्रीत्वाच्या’ कक्षेत जगू लागतात.
जसे की पुरुष जोडीदाराला कमकुवत वाटू नये म्हणून स्वतःच्या क्षमता कमी लेखणे.
तुम्ही स्वतः कोणतेही काम करू शकत नाही असे गृहीत धरून पुरुष जोडीदाराची मदत घेणे.
समाजाच्या नियमांमुळे स्वतःला त्रास देणे जेणेकरून ते आनंदी राहतील.
स्वतःच्या आधी पुरुषांच्या इच्छांना प्राधान्य देणे, इ.
स्त्री कमकुवत नाही
तुम्ही हे समजून घेतले पाहिजे की स्त्री असणे म्हणजे कमकुवत असणे नाही. खरं तर, स्त्री असणं म्हणजे स्त्रीची स्वतःची ओळख, तिची ताकद, संवेदनशीलता, स्वावलंबन आणि व्यक्तिमत्व. महिलांनी त्यांचे विचार आणि मानसिकता योग्यरित्या समजून घेतली पाहिजे. त्यांना समाजात मागे ढकलणारे सामाजिक दबाव कोणते आहेत हे त्यांनी समजून घेतले पाहिजे. स्वतःला आठवण करून द्या की तुम्ही कोणापेक्षा कमी नाही आहात. स्वाभिमान आणि स्वावलंबनाला प्राधान्य द्या.
महिलांनी कोणत्याही बाह्य दबावाशिवाय त्यांच्या आयुष्याबद्दल निर्णय घेणे आणि इतरांची काळजी घेण्यापूर्वी स्वतःच्या आरोग्याची काळजी घेणे महत्वाचे आहे. तुम्ही तुमच्या आयुष्याची नायिका आहात हे समजून घ्या. शारीरिक, मानसिक आणि भावनिक काळजीला प्राधान्य द्या कारण जेव्हा तुम्ही स्वतःचे पालनपोषण करता तेव्हा तुम्ही इतरांना देखील मदत करू शकता. स्वतःची काळजी घेऊन महिला समाजासाठी प्रेरणास्त्रोत बनू शकतात.
