लिंग संवेदनशीलता गरजेची आहे

* प्राची भारद्वाज

भारतीय समाजात सुरूवातीपासूनच काही स्त्रियांवर निरनिराळी बंधने लादली जातात. त्यांना तरूणांच्या तुलनेत दुय्यम स्थान दिले जाते. कुटुंबामध्ये, मग ते उच्चवर्गीय असो किंवा मध्यमवर्गीय, शिक्षित असो किंवा कमी शिकलेले, मुलीच्या जन्मावर एवढा आनंद साजरा होत नाही जेवढा मुलाचा जन्म झाल्यावर होतो. मुलगा झाल्यावर पूर्ण परिसरात नातेवाईकांना मिठाई वाटली जाते. कित्येक दिवस उत्साहाचे वातावरण असते. मुलगा झाला हे शुभ लक्षण आहे म्हणून ब्राम्हण भोजन केले जाते. मुलाच्या हाताने स्पर्श करून मंदिरांमध्ये दान दिले जाते. नामकरण ते मुंजीपर्यंत सर्व समारंभ अगदी थाटामाटात साजरे केले जातात.

मुलीला मात्र सुरूवातीपासूनच हे सांगून दबाव टाकला जातो की तू तर मुलगी आहेस, तू घरात बैस. स्वयंपाक पाणी कर हेच सासरी उपयोगी पडेल. जास्त उडण्याची गरज नाही.

त्यांची इच्छाही विचारली जात नाही. लग्नाआधी त्यांना नवऱ्यामुलाकडे पाहूही दिले जात नाही. उलट ही ताकीद दिली जाते की तूला परतून यायचे नाही. सासर घरूनच आता तुझी तिरडी निघेल आणि यातच सगळ्यांचे भले आहे. अशा कडक शिस्तीत मुलींचे संगोपन होते, तर मुलांना मात्र मोकळीक असते की कुठेही जावे कधीही घरी यावे.

काळ बदलला, सोबतच समाजाच्या बऱ्याचशा मान्यताही बदलल्या आहेत. आज मुली कॉलेजला जात आहेत. नोकऱ्या करत आहेत. फॅशनेबल कपडेही घालत आहेत. पण तरीही इतके सर्व असूनही कुठेना कुठे मुलांच्या तुलनेत तरी त्यांना ती सूट कमीच आहे. त्यांना आजही कमकुवत समजले जाते. मुलगी उशीरा घरी परतत असेल तर घरच्यांची काळजी वाढते. आईवडिल ताबडतोब तिच्या मैत्रिणींना फोनाफोनी करतात आणि जोपर्यंत ती घरी येत नाही तोवर ते स्वस्थ बसत नाहीत.

रोजच वृत्तपत्रात मुलींवर झालेल्या बलात्काराच्या बातम्या छापून येतात. त्यांच्या अगतिकपणावर कुठलीही दया न दाखवता समाज कानाडोळा करतो आणि मुले त्यांचा हेतू साध्य करून निघून जातात. सर्व दोष मुलीला दिला जातो की फॅशनेबल कपडे घातले का असेच होणार, यात मुलांचा काय दोष म्हणजे मुलांना जसे सर्व काही करायचे लायसेंन्सच मिळाले आहे.

मुलींच्या प्रति समाजाचा असा दृष्टिकोन का आहे? हा एक संशोधनाचा विषय आहे. पण दु:ख तेव्हा वाटते, जेव्हा एखादी फिल्मी सेलिब्रिटी आपल्या अभिनयाची तुलना बलात्कार पिडीतेशी करतो.

सलमान खानने जेव्हा ‘सुलतान’मध्ये भूमिका केली तेव्हा त्याने आपली तुलना बलत्कार पिडीत मुलीशी केली, तेव्हा त्याचा निषेध करण्यात आला. वडिल सलीम खान यांना त्याच्यावतीने माफी मागावी लागली. पण जर त्यांच्या बोलण्याचे लक्षपूर्वक विश्लेषण केले तर हे स्पष्ट होते की समाजात लिंगभेद आजही आहे आणि मुलींप्रति संवेदनांचा अभाव कायम आहे. सलमान खानसारख्या प्रसिद्ध व्यक्तींकडून अशातऱ्हेचे उदाहरण दिले जाणे हे दर्शवून देते की माणसामधील संवेदनशीलता नष्ट होत चालली आहे.

अशा घटना नेहमी ऐकण्यात येतात. एक दिवस रत्नाच्या घरातून अचानक काळजी वाटू लागेल असे आवाज येऊ लागले. दुसऱ्यादिवशी तिची शेजारीण मान्यताने रत्नाच्या घरी जाऊन तिच्या सासूला विचारले की रात्री तुमच्या घरातून आवाज का येत होते. तेव्हा त्यांनी सांगितले, ‘‘अगं, काही नाही, पतीपत्नीमध्ये भांडणे तर होतातच. बस्स मोहितने ३-४ कानाखाली वाजवल्या. मग पूर्ण रात्रभर तिने गोंधळ घातला होता. मुकाट्याने राहाणार नाही मग मार तर खाणारच.’’

‘‘हे काय बोलताय तुम्ही काकू? भाडंणे, वाद इथपर्यंत ठिक आहे. पण मारझोड? पतीपत्नी शेवटी बरोबरीच्या नात्याने बांधले गेलेले असतात.’’

‘‘बरोबरी? हे काय बोलतेस तू? पत्नी नेहमीच दुय्यम दर्जाची असते. हे कोण नाकारू शकतं.’’

एक स्त्री असूनसुद्धा त्या दुसऱ्या स्त्रीबद्दल इतके तुच्छ विचार करत होत्या. जे एकदम चूकीचेच नाही, तर स्त्रीबद्दल समाजाचा असलेला दृष्टीकोनही त्यातून दिसून येतो.

एका प्रतिष्ठित इलेक्ट्रॉनिक कंपनीच्या सिनिअर अॅडव्हायझार पल्लवी आनंद यांनी सांगितले की त्या चित्रपटगृहात ‘उड़ता पंजाब’ हा सिनेमा पाहत होत्या. त्यात एका दृश्यात अभिनेत्री आलिया भट्ट रडत रडत तिच्यावर सतत झालेल्या बलात्काराबाबत सांगत असते, त्यावेळी तिथे चित्रपटगृहात अनेक मुले हसून टाळ्या आणि शिट्या वाजवत होते. एका मुलीच्या काळीज चिरून टाकणाऱ्या बोलण्यावर त्या मुलांना हसू येत होते.

यावरून हेच स्पष्ट होते की समाज स्त्रीला पुरुषाच्या हातातील खेळणे समजतो. स्त्रीबाबत बलात्कारासारखी घटना घडली तरी स्त्रीलाच दोषी ठरवले जाते. का आहे हा लिंगभेद? समाज अजूनही स्त्रियांसाठी संवेदनशील का नाही?

मीनाच्या शेजारी राकेश नावाचा एक तरूण राहात होता. त्याच्यावर बलात्काराचा खटला सुरू होता. तरीही त्याचे लग्न झाले. ही गोष्ट कळली, तेव्हा मीनाने तिच्या नवऱ्याला सांगितले, तेव्हा तो म्हणाला, ‘‘चांगली गोष्ट आहे. राकेशमध्ये काय कमी आहे? तो एक पुरूष आहे आणि पुरूषावर कधीही कलंक लागत नाही.’’

हे ऐकून मीनाला तिच्या नवऱ्याचा राग तर खूप आला पण ती नाईलाजाने गप्प बसली.

रोजच घडणाऱ्या अशा कितीतरी लहान सहान असंवेदना दाखवून देतात की नारीला देवीचे स्थान देणाऱ्या आपल्या समाजात लिंग संवेदीकरणाची किती कमतरता आहे.

रोहन सुमितला जेव्हा त्याच्या घरी भेटायला आला होता, तेव्हा त्याचे कुटुंब एकत्र बसून गप्पा मारत होते. तेवढ्यात रोहनच्या मुलीने घरात प्रवेश केला. तिने छोटा स्कर्ट घातला होता. सुमितने त्याचा मित्र रोहनला म्हटले, ‘‘आजकाल कशाकशा बातम्या येतात, वाचतोस ना? मुली जर असे छोटे कपडे घालू लागल्या तर दोष कोणाला देणार?’’

‘‘हो, भावोजी,’’ सुमितच्या पत्नीनेही री ओढली, ‘‘अशामध्ये मुलांना काय म्हणणार आपण, जर मुलीच शुद्धीवर नसतील? आम्हाला तर काही काळजी नाही, आमच्या घरात तर मुलगा आहे. पण ज्यांच्या घरात मुलगी आहे, त्यांनी तर काळजी घेतलीच पाहिजे की त्यांनी त्यांच्या मुलीवर बंधने घालून ठेवावीत.’’

त्यांच्या या मानसिकतेवर रोहन आणि त्याच्या पत्नीला आश्चर्याबरोबरच रागही आला. जर मुलींप्रमाणेच मुलांनाही नैतिक मूल्य शिकवली गेली तर जर त्यांनाही घरी वेळेत येण्यासाठी बंधने घालण्यात आली. त्यांच्यासमोरही लहानपणापासूनच नैतिकतेचे आव्हान ठेवण्यात आले, तर कदाचित आपल्या समाजात मुलगी घरातून बाहेर निघताना तिला सुरक्षित वाटेल.

लिंग संवेदीकरणावर परदेशींचे विचार

लिंग संवेदीकरणाच्या घटना फक्त भारतातच घडतात असे नाही तर परदेशातही अशा घटना सामान्य आहेत.

अमेरिकन पत्रकार व सामाजिक आणि राजकीय कार्यकर्त्या ग्लोरिया स्टीनेमने सांगितलं की आम्ही आमच्या मुलींनाही मुलांसारखेच वाढवायला सुरूवात केली आहे. पण आपल्या मुलांना मुलींप्रमाणे वाढवण्याची हिंमत खूपच कमी आहे.

निकलस क्रिस्टोफ, जे अमेरिकन पत्रकार व लेखक आहेत आणि दोन वेळेस पुलित्द्ब्रार पुरस्काराचे विजेतेसुद्धा आहेत.त्यांचे म्हणणं आहे की गुलामीशी लढताना शतके निघून गेली. १९व्या शतकात अधिनायकवादाच्या विरूद्ध लढाई लढण्यात आली आणि वर्तमान शतकात पूर्ण विश्वात लैंगिक समानतेचे नैतिक आवाहन सर्वोच्च राहिल.

या विदेशी विचारवंतांच्या विचारावरून हे स्पष्ट आहे की लिंग असमानता फक्त एकाच देशाची समस्या नाही, तर पूर्ण जग या समस्येने ग्रासलेले आहे.

नोव्हेंबरमध्ये अमेरिकेच्या राष्ट्रपति पदासाठी असणाऱ्या निवडणूकांमध्ये हिलरी क्लिंटन यांचे डोनाल्ड ट्रम्प यांच्याकडून हरणे यातूनही हेच दिसून येते की अमेरिकासारखा देशसुद्धा लिंग भेदाच्या दलदलीत अजूनही अडकलेला आहे. जर हिलरी क्लिंटन निवडणूक जिंकल्या असत्या तर त्या २४५ वर्ष जुन्या लोकतंत्राच्या पहिल्या महिला राष्ट्रपति बनल्या असत्या.

जर अमेरिकेसारख्या मॉडर्न देशात लिंग संवेदीकरण आणि स्त्रियांना दुय्यम समजले जाते तर भारतासारख्या भोंदूबाबा यांच्या प्रवचनांच्या व कूपमंडूकांच्या बोलण्याला प्राधान्य देणाऱ्या देशात लिंग असमानता असू शकत नाही हे शक्यच नाही.

जिनेव्हा स्थित विश्व आर्थिक मंचाच्या वार्षिक जेंडर गॅप इंडेक्सनुसार भारत ११४व्या स्थानावर आहे, याउलट मागील वर्षी भारताचे स्थान भाग घेणाऱ्या १३६ देशांमध्ये १०१ क्रमांकावर होते.

कसे होईल लिंग संवेदीकरण

आज विज्ञानाने इतकी प्रगती केली आहे की जीवनाची परिभाषाच बदलून गेली आहे आणि म्हणून आपल्याला लिंग संवेदीकरणावर पुनर्विचार करण्याची गरज आहे व असा एक समाज निर्माण करायचा आहे, जिथे लिंग संवेदीकरणाची भावना असावी व स्त्री आणि पुरूषात असमानतेची भिंत नसावी. दोघांनाही एकाच पारड्यात तोलले जावे. स्त्रियांसोबत होणारे गैरवर्तन, अन्याय संपवण्यात यावा.

जर आम्हाला असे वाटत असेल की समाजात लिंग संवेदीकरण व्हावे तर सुरूवात आपल्याला आपल्या मुलांपासून केली पाहिजे आणि घरात याबद्दल जितके कार्य होऊ शकते तेवढेच शाळेतही. पोर्टब्लेअरच्या निर्मला उच्च माध्यमिक विद्यालयाच्या मुख्याध्यापिका डॉ. कॅरोलीन मॅथ्यू यांचे मत आहे की विद्यार्थ्यांमध्ये जागरूकता आणण्यामध्ये शिक्षकांची भूमिका श्रेष्ठ आहे. सर्वात आधी शिक्षकांचा लिंग संवेदीकरणावर विश्वास असला पाहिजे. एकमेकांबद्दल आदर आणि समानतेची भावना मुलामुलींमध्ये समान असायला पाहिजे. दोघांनाही एकमेकांच्या चांगल्या व वाईट गोष्टी समजून घेता व सहन करता आल्या पाहिजेत.

मुलामुलींना समान संधी दिल्या पाहिजेत. मुलींना प्रसिद्ध महिलांच्या जीवनगाथा वाचून दाखवल्या पाहिजेत आणि त्यांना त्यांच्या अधिकारांच्या माहितीबरोबरच आत्मरक्षणाचे प्रशिक्षणही दिले पाहिजे.

कॉलेजमधील शिक्षण घेऊन जेव्हा तरूण तरूणी नोकरीच्या क्षेत्रात पाऊल टाकतात, तेव्हाही लिंग संवेदीकरणाचा विषय समोर येतो. आज कॉर्पोरेट विश्वातही याविषयी खूप काम होत आहे व ते प्रगतिपथावर आहे.

कॉर्पोरेट जगात झालेले बदल

विप्रोमध्ये एचआर हेड असणाऱ्या प्रिती कटारिया सांगतात की त्यांच्या कंपनीमध्ये असे प्रश्न जसे की ‘तुम्ही विवाहित आहात का?’ कधीच विचारू शकत नाही. त्या म्हणतात की भारतीय महिलांना असे प्रश्न उदाहरणार्थ विवाहाविषयी किंवा मुलांसंबंधी विचारणे सहज वाटते. पण असे प्रश्न पुरूषांना विचारले जात नाहीत. असे प्रश्न विचारले जाऊ नयेत कारण अशा प्रश्नांनी महिलांच्या करिअरवर परिणाम होतो. महिलांनाही पुरूषांप्रमाणे आपल्या कामात नैपुण्य मिळवायचे असते.

काही ठोस पावले

लाइफ स्किल्स कोच, मंजुळा ठाकूर म्हणतात की आता लोकांना लिंग संवेदीकरणासारख्या विषयावर मोकळेपणी बोलण्याची गरज वाटू लागली आहे. विविधता असलेल्या या परिपूर्ण देशात लैंगिक समानता आणण्याच्या हेतूने काही विशेष बाबींवर लक्ष दिले पाहिजे.

* रूढीवादी संस्कार तसेच पक्षपातीपणाच्या मूल्यांपासून वेगळे होऊन लिंगाच्या प्रगतिशील अस्तित्वाला प्रोत्साहन दिले पाहिजे.

* दोघांच्याही कार्यक्षेत्रासाठी समजूतदार दृष्टीकोन ठेवला पाहिजे.

* महिलांच्या सुरक्षेच्या दृष्टीने यशस्वी पावले उचलली पाहिजेत. सोबतच हे ही निश्चित केले पाहिजे की यामुळे पुरूषांप्रति कुठलाही भेदभाव होणार नाही.

मंजुळा असे मानतात की प्रशिक्षण देण्याने आणि जागरूकता वाढवल्याने आपला समाज, शैक्षणिक संस्था, कार्यालये इ. मधून लिंग आधारित भेदभाव नक्की कमी होईल आणि स्त्रियांना पुढे जाण्यासाठी अधिकाधिक संधी मिळतील. याच आशेने मंजुळा चंदीगडमधील पंतकुला व मोहालीमध्ये लाईफ स्किल्स टे्रनिंग संस्थेद्वारा सल्ला व प्रशिक्षण शिबीरांचे आयोजन करत असतात.

अक्षुना बक्षी अवघी २५ वर्षांची आहे. ती असे काही करत आहे की आपण सर्वांनी तिच्याकडून धडा घेतला पाहिजे. तसे तर अक्षुना टॅ्रवलिस्ता नावाची ऑनलाइन साईट चालवते. पण समाजात स्त्रीचे शोषण, स्त्रियांबद्दल असलेल्या द्वेष भावनेला त्रासून अक्षुनाने एका संस्थेची सुरूवात केली आहे. त्यांच्या टीममध्ये फक्त महिलाच आहेत. ज्या महिलांना जीवनातील वेगवेगळे पैलू समजावून सांगतात.

संवेदीकरणावर काम करत असताना अक्षुनाने एक विशेष अभ्यासक्रम तयार केला आहे, ज्यात लैंगिक समानता, पुरुषांची जबाबदारी, पुरूषांकडून लहानपणीच मुलींना आदर देणे इ. बाबी त्यांच्या सर्व सत्रात सहभागी केल्या आहेत.

लिंग संवेदीकरणासाठी आपण छोट्याछोट्या गोष्टींचे भान ठेवले पाहिजे. मुंबई उच्च न्यायालयामध्ये वकील असणाऱ्या ऐलीन मारकीस यांचे म्हणणे आहे की मुलांसमोर आपण सतर्क राहून प्रतिक्रिया दिली पाहिजे. ते सतत आपल्या पालक, शिक्षक आदींचे वागणे बोलणे पाहत असतात आणि म्हणूनच हे खूपच गरजेचे आहे की त्यांच्यासमोर आपले वर्तन योग्य असावे.

आपल्याला हे विसरून चालणार नाही की देशाला प्रगतीच्या पथावर घेऊन जाण्यात या अर्ध्या लोकसंख्येचेही विशेष योगदान आहे. हा वेग कायम राखण्यासाठी आपल्याला लिंग संवेदीकरणाप्रति संवेदनशील व्हावेच लागेल.

ट्रान्स मेननादेखील येतात पीरियड्स

* मिनी सिंह

मासिक धर्माविषयी पुष्कळ काही लिहिले गेले आहे आणि हे देखील, की कसे पाच सहा दिवस स्त्रियांसाठी किती कष्टदायी असतात. परंतु जर आम्ही सांगितले की फक्त महिलाच नाही तर पुरुषांनादेखील पीरियड्स येतात, त्यांच्यासाठीदेखील हे पाच सहा दिवस खूप कष्टदायक असतात, तर तुम्हाला आश्चर्य वाटेल, हो ना? पण हे सत्य आहे.

अठरा वर्षाच्या एका मुलाची छाती एकदम सपाट. पुष्कळ खेळणारा, पळणारा, परंतु एक दिवस अचानक त्याला पिरियड सुरू झाले आणि त्याची ओळख बदलली. तो समजून गेला की आता तो एक मुलगा नाही, तर मुलगी बनला आहे. वास्तविक तो एक ट्रान्सजेंडर झाला होता. त्याला वाटत होते की जणू काही त्याचे जग उजाड झाले आहे. जेंडर आयडेंटिटी झगडणाऱ्या वॉशिंग्टनच्या केसने आत्महत्येचादेखील प्रयत्न केला. आता तो पिरियड एक्टिविस्ट आहे. केस लोकांना सांगतो की महिलांशिवाय ट्रांसजेंडर लोकांनादेखील पीरियड्स येतात आणि हे एखाद्या भयानक स्वप्नपेक्षा कमी नाही.

पीरियड्स फक्त मुली किंवा महिलांनाच येत नाहीत तर कित्येक ट्रान्सजेंडरदेखील ब्लीड करतात. हे अत्यंत वेदनादायक आहे, परंतु जर ही मुलगी नाही तर आणखीनच मोठी समस्या उभी राहते. सगळयात मोठी समस्या तर ही आहे की आपले दु:ख हे कुणासोबत वाटू शकत नाहीत आणि दुसरी ही कि सुरक्षित पद्धतीने पॅड किंवा टेम्पोन बदलणे आहे. जर तुम्ही घराबाहेर आहात, तर फीमेल वॉशरूम वापरण्याची परवानगी नाही. तुम्ही महिलांना समजावू शकत नाही की तुम्हीदेखील या बाबतीत त्यांच्यासारखेच आहात.

हे पहिल्यांदा झाले जेव्हा एखाद्या मुलाला पीरियड्सची समस्या आली. केसने आपली समस्या मीडियावरदेखील शेअर केली. त्याने म्हटले, की सर्वांना ठाऊक आहे की मी एक ट्रान्सजेंडर आणि समलैंगिक आहे. साध्या सोप्या भाषेत सांगायचे, तर मी मध्येच कुठेतरी अडकलेलो आहे, ना इकडचा ना तिकडचा. कोणत्याही महिलेसारखे पिरियड येणे एखाद्या भीतीदायक स्वप्नापेक्षा कमी नाही. माझ्या शरीराने मला धोका दिला. पाच-सहा दिवसांपर्यंत राहणाऱ्या रक्ताच्या डागांनी मला एक अशी ओळख दिली, जी खरी नाहीए. दर महिन्याला जेव्हा पीरियड्स येतात मी त्याच दिवशी पुन्हा जगू लागतो. तेवढयाच दिवसांसाठी माझे जेंडर बदलले जाते. मी श्वास घेण्यासाठीदेखील संघर्ष करतो.

हे सांगते वेळी केसचे डोळे पाणावले. अशा प्रकारची कहाणी ऐकायला तर ठीक आहे, परंतु हे ज्यांना फेस करावे लागते त्यांच्यासाठी खूप कठीण आहे.

१९५९ मध्ये जेव्हा अलेक बटलर जन्मले, तेव्हा त्यांना मुलगी मानले गेले. पुरस्कार विजेता, फिल्म निर्माता आणि लेखक अलेकला एका मुलीच्या रूपात सांभाळले गेले होते.

बाराव्या वर्षी बटलरला लक्षात आले की की तो इंटर सेक्स आहे. म्हणजे अशी व्यक्ती जिचे शरीर हार्मोनल किंवा जेनेटिक सेक्सना पूर्ण पद्धतीने पुरुषाचे आहे आणि ना महिलेचे. याविषयी अलेक बटलर सांगतात, की जेव्हा त्यांना लक्षात आले, की त्यांना दाढी येणे आणि मासिक धर्म सर्व एकत्र सुरू झाले, तेव्हा त्यांच्यासाठी अत्यंत गोंधळलेली स्थिती होती. त्यांचे आई-वडीलदेखील हे पाहून गोंधळले. ते आलेकला डॉक्टरांकडे घेऊन गेले. वास्तविक कॅनडाच्या ज्या छोटया गावात ते वाढलेले होते. तिथे कोणाला ठाऊक नव्हते की इंटरसेक्सचा अर्थ काय आहे. एका डॉक्टरने तर इथपर्यंत म्हटले, की त्यांनी तोपर्यंत आलेकला मानसिक रुग्णांच्या संस्थेत ठेवावे, जोपर्यंत ते मुलींसारखे कपडे घालणे आणि मेकअप करणे शिकत नाहीत. परंतु त्यांच्या आई वडिलांनी ही गोष्ट ऐकली नाही आणि अलेकला साथ देत म्हटले की ते तेच करतील जे अलेकला हवे आहे.

अलेकचे म्हणणे होते की ते मर्दानी दिसू इच्छित होते, पण त्यांच्यावर मुलगी बनण्याचा आणि मुलींसारखे दिसण्याचा दबाव टाकला जायचा. त्यांच्या शाळेतदेखील या गोष्टीसाठी त्यांना त्रास दिला जायचा, परंतु त्यांचा प्रयत्न हाच असायचा कि ते इतर मुलांसारखे दिसावेत. वास्तविक ते एका मुलीवर प्रेम करायचे आणि ही गोष्ट पसरावी असे त्यांना वाटत नव्हते. परंतु हे प्रकरण वाईट पद्धतीने पसरले आणि लोक त्यांना लेस्बिअन, लेजी, डाईक म्हणू लागले. वर्गात त्यांना अशा चिठ्ठया पाठवल्या जायच्या, ज्यात लिहिलेले असायचे, की तू आत्महत्या का करत नाहीस.

समजण्याच्या पलीकडे आहे या ट्रान्सजेंडरची कहाणी

अमेरिकेत राहणाऱ्या वायली पिंसनने आपले मूल सहा महिन्यांचे झाल्यानंतर आपला अनुभव व्यक्त केला. २८ वर्षीय वायली पिंसन अमेरिकेतील टेक्सास प्रांतात आपला पार्टनर स्टीफन ग्रेटसोबत राहतात. २१ वर्षांच्या वयात त्यांनी मुलीपासून मुलगा बनण्याच्या प्रक्रियेची सुरुवात केली होती. या दरम्यान त्यांचे पिरियड येणे बंद झाले होते.

डॉक्टरांनी त्यांना सावध केले की ते कधी आई बनू शकणार नाहीत. परंतु फेब्रुवारी २०१८ मध्ये त्यांना लक्षात आले की टेस्टोस्टेरोन थेरपीनंतरदेखील ते प्रेग्नेंट आहेत तेव्हा ते चकित झाले. सप्टेंबर २०१८ मध्ये वायलीने सिझेरियनद्वारे एका मुलाला जन्म दिला. जेव्हा मुलगा सहा महिन्यांचा झाला तेव्हा त्यांनी आपले अनुभव समाजासमोर ठेवले. वायलीचे म्हणणे होते, की क्वचितच कुणी गर्भवती पुरुष पाहिला असेल. जेव्हा ते रस्त्यांवरून जायचे तेव्हा लोक म्हणायचे, की ते कधी पुरुष होऊ शकणार नाहीत, कारण पुरुष कधी मुलांना जन्म देत नाहीत. आजूबाजूला राहणारे लोकदेखील त्यांच्यासोबत वाईट वर्तणूक करायचे, परंतु वायलीला या गोष्टीने काही फरक पडत नव्हता. ते म्हणतात, की मुलाच्या आनंदापुढे सगळे त्रास आणि वाईट वर्तणूक काहीच महत्वाचे नाही.

कित्येक ट्रान्सजेंडर स्वत:ला पुरुष मानतात. त्यांनादेखील पीरियड्स येतात. मागच्याच वर्षी ऐकण्यात आले की एक ट्रान्सजेंडर आई बनला. त्याची एक गर्लफ्रेंडदेखील आहे, परंतु त्याने मुल जन्माला घालणं हे निवडले.

पुरुषांची पीरियड्सवाली गोष्ट काही नवीन नाही, तर खूप जुनी आहे. असे कित्येक ट्रान्स पुरुष आहेत ज्यांना पीरियड्स येतात, पण ते स्वत:ला पुरुष मानतात. परंतु त्यांचे काही बायोलॉजिकल फीचर्स स्त्रियांचे असतात. एकूणच तुम्ही स्त्री आहात की पुरुष ही तुमची चॉईस आहे. पर्सनल आयडेंटिटीची गोष्ट आहे.

काय असतो ट्रान्सजेंडर पुरुष किंवा ट्रान्समॅन

ट्रान्सजेंडर पुरुष आणि नॉन बायनरी लोकांनादेखील मासिकधर्म येतो. ट्रान्स मेन ते लोक असतात जे जन्म तर घेतात पुरुष म्हणून, परंतु त्यांची शारीरिक बनावट (गुप्तांग) पाहता जन्मानंतर डॉक्टर त्यांना महिला म्हणून घोषित करतात. सर्वसाधारणपणे ट्रान्स मेन आपले जेंडर त्या हिशोबाने ऑपरेशन करून बदलून घेतात, जसे त्यांना दाखवायचे आहे.

नॉन बारीयन लोक कोण असतात : काही लोक पूर्ण पद्धतीने ना तर महिला असतात ना तर पुरुष. असे लोक नॉन बायनरी श्रेणीमध्ये येतात. शारीरिक जडणघडणीचीची गोष्ट करू तर कित्येक वेळा अशा लोकांचे गुप्तांग स्त्री आणि पुरुष दोघांची मिळतेजुळते असतात.

कोणाला होतो मासिक धर्म : ट्रान्स मेन आणि नॉन बायनरी लोकांनादेखील पीरियड्स त्याच प्रकारे येतात, जसे महिलांना. काही बाबतीत ते महिलांसारखे ब्लीड करत नाहीत, पण जाणीव तशाच प्रकारची होते. पीरियड्सदरम्यान जसे महिलांचा मूड बदलतो, तसेच यांचादेखील बदलतो. सूज येणे, पीरियड्सदरम्यान कंबर आणि ओटीपोटात वेदना इत्यादी तक्रारी त्यांनादेखील होतात.

पीरियड्सबाबत आजदेखील महिला खुलेपणाने बोलण्यास कचरतात. आजदेखील त्यांना वाटते की या गोष्टीमुळे लोक त्यांना घृणास्पद नजरेने पाहतील.

विचार करा, जर समाज महिलांना होणाऱ्या मासिक धर्माला सहजतेने घेऊ शकलेला नाही, तर ट्रान्स लोकांसाठी या मुद्दयावर उघडपणे बोलणे सोपे असेल का?

मासिक धर्म आजदेखील भारतात एक सोशल टॅबू मानला जातो. आजदेखील या विषयावर चर्चा करण्यात मुली लाजतात. मासिक धर्माशी जोडलेल्या गोष्टींसाठी आजदेखील मुली घरातील वेगळा कोपरा शोधण्याचा प्रयत्न करतात. समाजाच्या नजरेत महिलांच्या शरीरातून होणाऱ्या स्त्रावांला अशुद्ध मानले जाते.

तर दुसऱ्या बाजूला मासिक धर्म समय निघणाऱ्या रक्तवाल्या देवीला लोक पूजण्यासाठी तिच्या दरबारात रांगा लावून उभे राहतात. पीरियड्स ना इथपर्यंत कलंकित केलेले आहे आहे की कित्येक महिला मासिक धर्मामुळे आपल्या अधिकारांपासून वंचित राहतात.

सगळयात मोठी गोष्ट तर ही आहे की लोकांच्या नजरेत मासिक धर्माला फक्त स्त्रीयांशी जोडले गेलेले आहे आणि ते या शब्दाला कुणासोबत जोडणे ऐकू शकत नाहीत, परंतु ट्रान्स लोकांनी घेऊन कसे समोर यावे?

भारतात सुरुवातीला लोक मानतच नव्हते की ट्रान्सजेंडर मनुष्य असतात. ते तर या गोष्टीला अफवा म्हणायचे. ट्रान्स पुरुषांसाठी हे एक सामाजिक लाजेच्या गोष्टीसारखे झाले आहे, जे ते समाजापासून लपवून इच्छितात, कारण त्यांना ठाऊक आहे की समाज त्यांना आपले म्हणणार नाही, तर चेष्टा करेल, त्यांना घृणास्पद नजरेने पाहिल.

एका ट्रान्स फॅट संस्थेच्या म्हणण्यानुसार ३६ टक्के नॉन बायनरी लोक आरोग्य केंद्रात जायला घाबरतात, कारण त्यांना भीती असते की त्यांच्यासोबत भेदभाव होईल आणि लोकांना जर त्यांची पीरियड्सवाली गोष्ट कळली तर त्यांच्यासोबत आणखी भेदभाव होईल. कित्येक ट्रान्स पुरुषांना डिस्फोरियासारख्या आजारातून बरे केले गेले आहे. या आजारात त्यांना असे वाटते की ते पुरुष आहेत पण महिलांच्या रूपात कैद आहेत. त्यांचे हावभाव पुरुषांसारखे असतात पण आतून त्यांना वाटत राहते की ते स्त्री आहेत.

लोकांचे म्हणणे आहे : मासिक धर्म त्यांना पुष्कळ थकतो, मनदेखील विचलित होऊ लागते. हे अशामुळे होते, कारण त्यांची बॉडी त्यांच्या जेंडरशी मॅच करत नाही. काही ट्रान्स पुरुष तर ठीक तरी आहेत पण काही तर आपल्या गर्भाशयामुळे हैराण असतात. त्यांना अडचण होते असे गायनॅकॉलॉजिस्ट शोधण्यात, जे त्यांना युटेरस आणि ब्लीडिंगपासून सुटका मिळवून देतील.

अशाच यांच्या अडचणी कमी नाहीत रोजच्या जीवनात आणखी एक अडचण एका अडचणीचा यांना सामना करावा लागतो आणि ती आहे मेल वॉशरूममध्ये आपले पॅड चेंज करणे. असे पूर्वी होत असेल, परंतु त्याकाळीदेखील ट्रान्स पुरुष आणि मासिक धर्मासंबंधी कोणती चर्चा केली गेली नसेल, परंतु अजूनदेखील लोकांनी ह्या गोष्टींकडे दुर्लक्ष केलेले आहे.

तज्ञांच्या मते ट्रान्सजेंडर एका साधारण माणसासारखेच असतात. एका सामान्य माणसाची जितकी अंगे असतात अगदी  तेवढीच अंगे ट्रान्सजेंडरची असतात. फरक फक्त इतकाच असतो की त्यांच्यात विरुद्ध  लिंग म्हणजेच महिलांसारखे विचार आणि स्वभाव असतो. म्हणजेच बाहेरून ते पूर्णपणे पुरुष असतील परंतु आतून त्यांच्या भावना महिलांसारख्या असतील. जर त्यांची इच्छा असेल तर ते आपले सेक्स चेंज करु शकतात.

आधुनिकता आणि लिंगभेद

लिंग भेद फक्त भारतातच नाही तर जगभरातला मोठा मुद्दा आहे, परंतु लिंग निश्चिती आणि आणि लैंगिक कल यांच्यातील फरक समजणे गरजेचे आहे. कित्येक वेळा तर आई-वडीलदेखील स्वत: जाणत नाहीत की त्यांच्या मुलाचे लिंग काय आहे. काही लोक ट्रान्सजेंडर असतात, परंतु ते त्या रुपाने ओळखले जात नाहीत, ज्या लिंगासोबत त्यांचा जन्म झालेला असतो.

ट्रांसजेंडर एक जटील शब्द आहे, ज्याचा अर्थ बराच काही होऊ शकतो. एक ट्रान्स महिला ती असते जी पुरुषाच्या रूपात जन्म घेते, परंतु महिलेच्या रूपात तिला ओळखले जाते, महिला ट्रान्सजेंडर म्हटले जाते. एक ट्रान्स पुरुष तो असतो जो महिलेचा रूपात जन्म घेतो, परंतु पुरुषाच्या रूपात ओळखला जातो, त्यालादेखील ट्रान्सजेंडर म्हणतात. त्यामुळे कोणीही अशी व्यक्ती जी पूर्ण तऱ्हेने ना पुरुष आहे आणि ना ही महिला, तिला तिसऱ्या लिंगाच्या रूपात मान्यता दिली गेली आहे. दोघांकडे आकर्षित होऊ शकतात.

ट्रान्सजेंडरच्या अडचणी

* शाळेत कोणतीही वेगळी व्यवस्था नाही. या कारणामुळे लहानपणापासूनच शाळा सोडावी लागते.

* कित्येकवेळा तर शहरदेखील सोडावे लागते.

* घरून बाहेर पडतेवेळी अश्लील कॉमेंट्स आणि छेडछाडीचा बळी व्हावे लागते.

* राहण्यासाठी भाडयाने घर कोणी देत नाही.

* सरकारी आणि प्रायव्हेट नोकरीमध्ये काही प्राधान्य नाही.

समाजात ट्रान्सजेंडर यांविषयी जागरूकता नसणे एप्रिल २०१४ मध्ये सुप्रीम कोर्टाने ट्रान्सजेंडरना तिसऱ्या लिंगाची मान्यता तर दिली परंतु या व्यतिरिक्त त्यांच्या सामाजिक स्थितीमध्ये जास्त बदल झालेला नाही अजून आणखी सुधारणेची गरज आहे.

अनलिमिटेड कहानियां-आर्टिकल पढ़ने के लिएसब्सक्राइब करें