* डॉ. के. के. पांडे
श्वास घेण्यास त्रास होत असल्याच्या तक्रारी दररोज ऐकायला मिळतात. लग्न किंवा कोणत्याही छोट्या कार्यक्रमात काकू, काका, काकू किंवा इतर कोणत्याही ओळखीच्या व्यक्तीला श्वासोच्छवासाची तक्रार ऐकायला मिळते.
श्वासोच्छवासाची खरी कारणे काय आहेत याचा तुम्ही कधी विचार केला आहे का?
श्वास लागणे
श्वासोच्छवासाचे मुख्य कारण म्हणजे शरीराला योग्य ऑक्सिजन मिळत नाही, ज्यामुळे फुफ्फुसांवर अनावश्यक दबाव पडतो. अशा परिस्थितीत ऑक्सिजन मिळवण्यासाठी फुफ्फुस श्वसनाचा वेग वाढवतात, ज्याला आपण सोप्या भाषेत धाप लागणे म्हणतो. श्वासोच्छवासाच्या त्रासाची वेळीच काळजी घेतली नाही तर त्याचे परिणाम घातक ठरू शकतात.
श्वास लागणे टाळण्यासाठी दोन मार्ग आहेत. प्रथम, शरीराची ऑक्सिजनची मागणी पूर्ण करण्यासाठी बाहेरून अतिरिक्त ऑक्सिजन द्यावा, दुसरे म्हणजे, शरीराची ऑक्सिजनची मागणी कमी केली पाहिजे.
महत्वाचे कारण
विशेषतः आपल्या देशात दम लागण्याची दोन मुख्य कारणे आहेत. एक म्हणजे अति लठ्ठपणा आणि दुसरे म्हणजे शरीरात रक्ताची कमतरता म्हणजेच लाल पेशी. ऑक्सिजन एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी नेणाऱ्या रक्तपेशींमध्ये हिमोग्लोबिनची कमतरता असल्यास ऑक्सिजनचा पुरवठा खंडित होतो.
आपल्या देशातील बहुतांश महिला कुपोषणाच्या बळी आहेत. मोठ्या संख्येने महिलांना गर्भाशयाच्या समस्या आणि संबंधित अनावश्यक आणि जास्त रक्तस्त्राव होतो. देशातील बहुसंख्य देशांमध्ये मुलांच्या जन्मादरम्यानचे अंतर खूपच कमी असणे हे देखील अशक्तपणा आणि श्वासोच्छवासाच्या तक्रारीचे प्रमुख कारण आहे. श्वास लागणे टाळण्यासाठी, कुपोषण दूर करणे आवश्यक आहे.
लठ्ठपणा एक शाप
आजकाल लोकांची आरामाची इच्छा वाढत आहे. नियमित मॉर्निंग वॉक आणि व्यायामाचा अभाव, अल्कोहोल आणि चरबीयुक्त पदार्थांचे अतिसेवन, या दोन गोष्टी शरीरातील लठ्ठपणा झपाट्याने वाढवत आहेत. बऱ्याचदा लठ्ठ लोक अशा तक्रारी करताना ऐकायला मिळतात की लहान पायऱ्या चढतानाही त्यांना दम लागतो. लठ्ठपणामुळे हृदयविकार होतोच असे नाही. कुपोषण वेळीच दूर केले आणि लठ्ठपणा आटोक्यात आणला तर श्वासोच्छवासाची समस्या दूर होऊ शकते.
फुफ्फुसाचा आजार, प्रमुख कारण
फुफ्फुसातील संसर्ग, जसे की न्यूमोनिया आणि टीबी, श्वासोच्छवासाचे सर्वात मोठे कारण आहे का? श्वसनमार्ग आणि त्याच्या शाखांमध्ये सूज येणे हे देखील याचे एक कारण आहे, ज्याला वैद्यकीय भाषेत अस्थमाटिक ब्रॉन्कायटिस म्हणतात. कधीकधी छातीत गळू किंवा ट्यूमरचा दाब वाऱ्याच्या नळीवर आल्यानेही श्वास घेण्यास त्रास होऊ शकतो. अनेकदा अपघातात छातीच्या दुखापतीवर योग्य उपचार न झाल्यास रक्त किंवा पू जमा होऊन फुफ्फुसांवर दबाव निर्माण होतो. त्यामुळे अनेकदा खोकल्याबरोबरच श्वासोच्छवासाचीही तक्रार असते.
स्क्लेरोडर्मा नावाचा आजार फुफ्फुसांना दुखापत करतो आणि फुफ्फुसाच्या आतील भागात अनैसर्गिक बदल घडवून आणतो. त्यामुळे बाहेरील ऑक्सिजन शोषून घेण्याची फुफ्फुसांची क्षमता कमी होते आणि थोडे चालले तरी श्वास घेण्यास त्रास होतो.
हृदय रोग
जर तुमचे हृदय कमकुवत असेल, म्हणजेच हृदयाचा कोणताही भाग पूर्वीच्या हृदयविकाराच्यावेळी खूप कमकुवत झाला असेल किंवा नष्ट झाला असेल, तर असे कमकुवत हृदय रक्त आणि पाण्याचा सामान्य भारदेखील सहन करू शकत नाही आणि श्वासोच्छवासाचे कारण बनते. त्यावर लठ्ठपणा असल्यास, परिस्थिती आणखी वेदनादायक होते.
उजव्या बाजूला हृदय हे घाणेरडे रक्ताचे भांडार आहे जे हृदयाच्या ठोक्याने शरीरातील घाणेरडे रक्त शुद्धीकरणासाठी फुफ्फुसांकडे पाठवते आणि नंतर हे रक्त हृदयाच्या डाव्या बाजूला जमा होते आणि हृदयाच्या ठोक्यांसह इतर भागात जाते.
जर एखाद्याला जन्मजात हृदयविकार असेल आणि हृदयामध्ये शुद्ध आणि अशुद्ध रक्त मिसळले असेल तर शरीरात निळसरपणा दिसून येतो, विशेषत: बोटे आणि ओठांवर परिणाम होतो आणि श्वास घेण्यास त्रास होतो.
आवश्यक तपास
जरी असंख्य चाचण्या आहेत, परंतु श्वासोच्छवासाचे कारण आणि त्याचे उपचार समजून घेण्यासाठी काही अत्यंत महत्त्वाच्या चाचण्या आवश्यक आहेत, जसे की छातीचा एक्स-रे, छातीचा एचआर, सीटी, पीएफटी, हृदयासाठी डीएसई (डोबुटामाइन स्ट्रेस इको), रक्त तपासणी जसे की व्हिटॅमिन डीचे प्रमाण आणि रक्त वायूचे विश्लेषण इ.
जर तुम्हाला श्वासोच्छवास वाटत असेल तर काय करावे
आवश्यक चाचण्या उपलब्ध असलेल्या रुग्णालयात जा. संबंधित चाचण्यांनंतर, फुफ्फुसामुळे श्वासोच्छवासाचा त्रास होत असल्याचे जाणवले, तर छातीतज्ञ आणि थोरॅसिक सर्जनचा सल्ला घ्या. फुफ्फुस खराब झाल्यास किंवा दबावाखाली असल्यास, ताबडतोब शस्त्रक्रिया करा, तुमच्या बाजूने थोडासा निष्काळजीपणा देखील दुसर्या बाजूला सामान्य फुफ्फुस खराब करू शकतो. हृदयामुळे श्वास घेण्यास त्रास होत असल्यास, हृदयरोगतज्ज्ञ किंवा कार्डिओथोरॅसिक सर्जनचा सल्ला घ्या. मूत्रपिंडामुळे श्वासोच्छवासाचा त्रास होत असल्यास किडनी तज्ज्ञांचे मतही घ्यावे लागते.
काही खास गोष्टी
तुम्ही वयाच्या 20 व्या वर्षापासून दररोज 2 तास नियमित चालत असाल आणि 2 तास सूर्यप्रकाशाचा वापर केला आणि धुळीपासून दूर राहिल्यास, श्वासोच्छवासाच्या समस्येपासून तुम्ही बऱ्याच अंशी वाचाल यावर विश्वास ठेवा.
कोणत्याही परिस्थितीत लठ्ठपणा वाढू देऊ नका
दररोज अंदाजे 350 ग्रॅम सॅलड आणि 350 ग्रॅम फळे खा. भरपूर प्रथिने घ्या. पालेभाज्यांचे नियमित सेवन करा. कोणत्याही प्रकारचे धूम्रपान आणि तंबाखूचे सेवन टाळा. दारू पिऊ नका. या सल्ल्याचे पालन केल्यास श्वासोच्छवासाच्या त्रासामुळे तुम्हाला रुग्णालयात जावे लागणार नाही.
(लेखक इंद्रप्रस्थ अपोलो हॉस्पिटल, दिल्ली येथे वरिष्ठ थोरॅसिक आणि कार्डिओ व्हस्कुलर सर्जन आहेत.)