* पारुल भटनागर
जगातील सुमारे 13 टक्के महिलांना बाळंतपणानंतर मानसिक तणावाचा सामना करावा लागतो. ज्याचा त्यांना त्रास होतो. प्रसूतीनंतर लगेच येणार्‍या नैराश्याला पोस्टपार्टम डिप्रेशन म्हणतात. भारत आणि इतर विकसनशील देशांमध्ये ही संख्या २० टक्क्यांपर्यंत आहे. 2020 मध्ये सीडीसीने केलेल्या अभ्यासानुसार, हे उघड झाले आहे की 8 पैकी 1 महिला प्रसुतिपश्चात नैराश्याने ग्रस्त आहे. विशेषत: टियर 2 आणि टियर 3 शहरांमध्ये प्रसूतीनंतरच्या नैराश्याचा धोका जास्त असतो. या संदर्भात बंगळुरूच्या मणिपाल हॉस्पिटलमधील प्रसूती आणि स्त्रीरोग तज्ञ डॉक्टर हेमानंदिनी जयरामन सांगतात की, जेव्हा महिलांना मानसिक समस्या येतात तेव्हा त्या आतून तुटतात, जे घरातील सदस्यांनाही समजत नाहीत, त्यामुळे त्यांना खूप अशक्तपणा जाणवतो.
प्रसूतीनंतरचा काळ म्हणजे बाळाच्या जन्मानंतर लगेचचा काळ. प्रसूतीनंतर लगेचच स्त्रियांमध्ये शारीरिक, मानसिक आणि वर्तनात जे बदल होतात त्याला प्रसूतीनंतर म्हणतात. प्रसुतिपूर्व अवस्थेपर्यंत पोहोचण्यापूर्वी तीन टप्पे असतात, ते म्हणजे इंट्रापार्टम (प्रसूतीपूर्वीची वेळ), आणि प्रसूतीनंतरची वेळ (प्रसूतीदरम्यान). प्रसूतीनंतरचा काळ हा मुलाच्या जन्मानंतरचा काळ असतो. बाळाच्या जन्मानंतर एक अनोखा आनंद असला तरी, हे सर्व असूनही अनेक महिलांना प्रसूतीनंतरचा त्रास सहन करावा लागतो. प्रसूती नॉर्मल डिलिव्हरी किंवा ऑपरेशनशी या समस्येचा काहीही संबंध नाही. स्त्रियांमध्ये बाळंतपणाच्या वेळी शरीरातील सामाजिक, मानसिक आणि हार्मोनल बदलांमुळे प्रसुतिपश्चात समस्या उद्भवतात.
प्रसूतीनंतर आई आणि मूल दोघांनाही होऊ शकते. नवीन मातांमध्ये अनेक हार्मोनल आणि शारीरिक बदल दिसून येतात. ज्याची अनेक लक्षणे आहेत – वारंवार छातीत जळजळ, जास्त झोपण्याची इच्छा, कमी खाण्याची इच्छा, मुलाशी योग्य संबंध ठेवण्यास असमर्थ वाटणे इ. या नैराश्यामुळे अनेक वेळा आई स्वतःचे आणि मुलाचे नुकसान करते. अशा स्थितीत रुग्णाच्या मेंदूमध्ये अनेक बदल होतात, त्यामुळे चिंताग्रस्त झटकेही येतात.
बाळंतपणानंतर महिलांना अनेक समस्यांना तोंड द्यावे लागते. यासाठी त्यांनी मुलासोबतच स्वत:चीही विशेष काळजी घेणे आवश्यक आहे. कारण या काळात आईला शरीर कमकुवत झाल्याने अंगावर स्ट्रेच मार्क्स दिसणे, वाढत्या तणावामुळे पाठदुखी, सतत केस गळणे, स्तनांचा आकार बदलणे अशा बदलांमधून जावे लागते. यासोबतच ते काम करत असतील तर करिअर पुढे चालू ठेवण्याची चिंता त्यांना सतावत असते. यामुळे मनात अनेक समस्या आणि प्रश्न धावतात, मुलाच्या आगमनाच्या आनंदासोबतच आईला अनेक समस्यांनी घेरले आहे, ज्यामुळे तणाव निर्माण होतो.
अशा परिस्थितीत नवीन आईंच्या आयुष्यात एकच व्यक्ती सकारात्मकता आणू शकते, ती म्हणजे मुलाचे वडील. कारण जेव्हा नवीन आईचे शरीर कमकुवत असते आणि ती तिच्या नवीन आयुष्याशी संघर्ष करत असते, तेव्हा तुमचा उपयुक्त जोडीदार तुम्हाला प्रत्येक प्रकारे साथ देण्याचे काम करतो. सर्व काही होईल म्हणून मी आणि माझे संपूर्ण कुटुंब तुमच्या पाठीशी आहे. अशा परिस्थितीत, प्रसूतीनंतर संघर्ष करणारी स्त्री तिच्या जोडीदाराच्या बोलण्याने सकारात्मक होऊ लागते आणि तिलाही वाटू लागते की आता ती मुलाची योग्य काळजी घेऊ शकेल. प्रसूतीनंतर संघर्ष करणाऱ्या स्त्रीसाठी हा काळ जितका कठीण आहे तितकाच ती जोडीदार आणि कुटुंबाच्या मदतीने या समस्येवर मात करू शकते.
तज्ज्ञ डॉक्टरांची टीम महिलांना या परिस्थितीला पूर्ण समज आणि परिपक्वतेने सामोरे जाण्याचा सल्ला देतात. विशेषत: ज्या महिलांना जुळी मुले आहेत किंवा अपंग मुले आहेत. त्यांना तज्ञ डॉक्टरांसह कुटुंबातील सदस्यांची विशेष काळजी घेणे आवश्यक आहे, जेणेकरून ते या परिस्थितीतून सहज बाहेर पडू शकतील.
अनेक महिलांना आपण डिप्रेशनमधून जात असल्याची जाणीवही नसते. अशा परिस्थितीत आपण त्यांना या परिस्थितीची जाणीव करून दिली पाहिजे. प्रसूतीनंतरच्या नैराश्यावर वेळेवर उपचार करणे महत्त्वाचे आहे हे स्पष्ट करा. कारण या अवस्थेवर वेळीच उपचार झाले नाहीत तर त्यामुळे स्त्री स्वतःवर तसेच मुलावर लक्ष केंद्रित करू शकत नाही. याशिवाय, ते मुलांच्या गरजाही समजू शकत नाहीत. तर जन्मानंतर बाळाला आईची सर्वाधिक गरज असते. म्हणूनच वेळेवर उपचार करणे आवश्यक आहे.
काही स्त्रियांमध्ये असे देखील दिसून आले आहे की त्यांना आधीच प्रसूतीनंतरच्या नैराश्याची लक्षणे आहेत. काही मानसिक समस्या त्यांच्यामध्ये आधीच दिसत आहेत, ज्याकडे त्यांचे कुटुंबीय दुर्लक्ष करतात. अशी काही प्रकरणे देखील आहेत जी अनुवांशिकदृष्ट्या नैराश्याची शक्यता असते. नैराश्य हे अनुवांशिक आहे, जे प्रसुतिपूर्व स्थितीत उद्भवते. आणि कधीकधी हे मूड स्विंग्सद्वारे होते. तसे, ही स्थिती कायमस्वरूपी टिकत नाही, म्हणून ही स्थिती हलके औषध आणि वेळीच समुपदेशनाने नियंत्रणात ठेवता येते.
म्हणूनच प्रसूतीपूर्वी आणि नंतर वैद्यकीय सल्ल्याने शारीरिक व्यायाम करणे गरजेचे आहे, जेणेकरून तुमचे शरीर आणि मन निरोगी राहतील. कारण शरीर निरोगी असेल तर मनही निरोगी राहते. प्रसूतीनंतर नियमित व्यायाम, सल्ल्यानुसार, तणाव कमी करेल आणि चांगली झोप घेऊन प्रसूतीनंतरच्या नैराश्याची लक्षणे देखील कमी करेल. त्यामुळे लक्षणांकडे दुर्लक्ष करू नका आणि त्याच वेळी कुटुंबानेही नवीन मातांकडे दुर्लक्ष केले पाहिजे.
