* राजेश शर्मा
गोष्टीचे महत्त्व समजल्यानंतर योग्य दिशेने चालत हे कार्य सहज केले जाऊ शकते. जर आपल्या मुलास बालपणातच बचतीचे महत्त्व समजले असेल तर तो आपल्या आयुष्यातील मोठयाहून मोठया समस्येस सहज सामोरे जाऊ शकेन. जे पालक बालपणातच आपल्या मुलांमध्ये बचत करण्याची सवय रुजवतात, ते त्यांचे भविष्य सुरक्षित करतात. बचतीचे महत्त्व समजल्यानंतर त्यांना पैशाचे मूल्य माहित होते आणि नंतर त्यांच्या खर्च करण्याच्या पद्धतीमध्ये आमूलाग्र बदल होतो. आजच आपल्या मुलांना याविषयीची शिकवण देण्यास प्रारंभ करा.
पैशाचे मूल्य समजावून सांगा : महागाईच्या या युगात मुलांना पैशाचे मूल्य माहित असणे महत्वाचे आहे. आपण त्यांना समजावून सांगावे की पैसे कमवण्यासाठी आपण दिवसभर खूप मेहनत करता. त्यांना हेदेखील पटवून देण्याचा प्रयत्न करा की त्यांच्या मागणीच्या पूर्ततेसाठी आपण दिवसातून बरेच तास पैसे जमविण्यासाठी राबता. तसेच त्यांना हेही समजावून सांगा की पैशाचा अपव्यय करण्याची सवय त्यांना कर्जाच्या सापळयात अडकवू शकते.
प्रत्येक मागणी पूर्ण करू नका : प्रत्येक पालक आपल्या जिवापेक्षा आपल्या मुलांवर अधिक प्रेम करतात आणि त्यांची प्रत्येक इच्छा पूर्ण करू इच्छितात. परंतु आपल्या मुलांनी शिस्तीत रहावे आणि कष्टाने मिळवलेल्या पैशाचे मूल्य समजावे असे आपणास वाटत असेल तर त्यांच्या प्रत्येक लहान-मोठया मागणीची त्वरित पूर्तता करणे त्यांच्या भविष्यासाठी योग्य ठरणार नाही. जर आपण असे पालक असाल, जे आपल्या मुलांची प्रत्येक लहान-मोठी मागणी त्वरित पूर्ण करतात, तर आपल्याला आपली सवय बदलण्याची आवश्यकता आहे, कारण नंतर आपली ही वृत्ती आपल्याच मुलांसाठी एक समस्या बनू शकते. ते हट्टी बनू शकतात, अनुशासनहीन होऊ शकतात, आपल्या गरजांवर नियंत्रण न ठेवल्यामुळे ते गुन्हेगारी कारवायांमध्ये अडकू शकतात. आपण मुलांना लहानपणापासूनच गरज आणि ऐषो-आरामामध्ये फरक करायला शिकवायला हवे.
मुलांना पिगी बँक द्या : आपल्याकडे येणारे पाहुणे माघारी परतांना निश्चितपणे आपल्या मुलांना पैसे देत असतील. मुलांना त्यांच्या नानी, आजी, काका आणि मामाकडूनही थोडे-फार पैसे मिळतच असतात. तुम्हीही त्यांना पॉकेटमनी देता. आपली मुले हा पैसा वाचवतात की सर्व खर्च करतात? जर मुले पैसे वाचवत असतील, तर निश्चिंत रहा, त्यांचे भविष्य सुरक्षित आहे, परंतु जर सर्व पैसे मौजमजेत किंवा आवडीच्या वस्तू खरेदी करण्यात उधळत असतील तर ही सवय त्यांच्यासाठी भविष्यात धोकादायक ठरू शकते. जर आपणास वाटत असेल की आपल्या मुलांनी पैसे वाचवणे शिकावे तर लहानपणापासूनच त्यांना पैशाचा योग्य वापर करण्यास शिकवा. त्यांना सांगा की काही पैसे खर्च करा आणि काही बचत करा. बचतीबद्दल आकर्षित करण्यासाठी आपण त्यांना कार्टून कॅरेक्टरची पिग्गी बँक खरेदी करून द्या. पिग्गी बँकेत पैसे टाकत राहिल्यामुळे बचत करण्याची सवय सहज विकसित केली जाऊ शकते.
बचत खाते उघडा : आपण आपल्या मुलांना बचतीच्या सवयीचे फायदे सांगायला हवे. दरमहा त्यांचे बचत केलेले पैसे कसे गुंतविले जाऊ शकतात हे आपण त्यांना सांगू शकता. त्यांना आपल्याबरोबर बँकेत घेऊन जा आणि नियमानुसार त्यांचे खाते उघडा. आजकाल बँकांमध्ये मुलांच्या नावावर बँक खाती उघडण्याची सुविधा आहे. त्यांना आपल्या खात्यात पैसे जमा करण्यास शिकवा. त्यांची आजची लहान बचत उद्याची मोठी गरज पूर्ण करू शकते.
उधळपट्टीचे तोटे समजावून सांगा : बरीच मुले पेन्सिल, कागद, रबर किंवा इतर वस्तू वाया घालवतात. पेन्सिल थोडी छोटी झाली नाही की लगेच डस्टबिनमध्ये फेंकतात किंवा वहीच्या पानांवर १-१ ओळ लिहून उर्वरित पृष्ठ रिक्त सोडतात. आपण त्यांना हे पटवून देण्याचा प्रयत्न करा की झाडे तोडून कागद बनविला जातो आणि जर त्यांनी कागद वाया घालवला तर ते एक नवीन झाड कापण्याची तयारी करत आहेत. झाडांपासून आपल्याला जगण्यासाठी ऑक्सिजन उपलब्ध होतो, म्हणून ते असणे महत्वाचे आहे. अशा प्रकारे कथेच्या माध्यमातून आपण आपल्या मुलांची वस्तू वाया घालवण्याची सवय सुधारा.
वाया घालवण्याचे तोटे समजावून सांगा : तुमच्या मुलांची बिस्किटे, चॉकलेट्स, कोल्ड्रिंक्स, पिझ्झा-बर्गर, मोमोज किंवा खेळण्यांचा हट्ट पूर्ण करता-करता तुमचे घरगुती बजेट बिघडते. फास्ट फूडच्या सवयीमुळे मुलांचे आरोग्यही बिघडते. ते हट्टी, चरबीयुक्त शरीराचे आणि आळशी बनतात. त्यांना असे वाटू लागते की त्यांनी जे काही मागितले ते आपण नक्कीच पूर्ण कराल. मुलांना हे सांगा की आपण किती कष्टाने पैसे कमावतात. त्यांना समजावून सांगा की पैसे नसल्यास आपली सर्व महत्त्वाची कामे थांबली जातील. यामध्ये मुलांची शालेय फी, आजी-आजोबांची औषधे, पाळीव प्राण्याचे खाणे-पिणे, वीज-पाणी, किराणा इ. ची बिले समाविष्ट करा. मुले नेहमी त्यांच्या पाळीव प्राण्याशी किंवा आजी-आजोबांशी खूप जोडले गेलेले असतात, ते त्यांचा खर्च थांबला गेल्याची गोष्ट सहजपणे समजू शकतात आणि स्वत:मध्ये बचत करण्याची सवय विकसित करू शकतात.
घराचे बजेट तयार करण्यात मुलांनाही सामील करा : जर आपण आपल्या जोडीदारासह किंवा पालकांसह घराचे मासिक बजेट बनवत असाल तर या प्रक्रियेत आता आपल्या मुलांनादेखील सामील करा. आपली चिंता, पैशांची समस्या किंवा कर्जाची योग्य परिस्थिती समजल्यानंतर काही महिन्यांत कदाचित आपली मुले वायफळ खर्चाची सवय सोडतील. ते त्यांचा पॉकेटमनी वाचवतील आणि घरातील खर्चात मदत करण्यास सुरुवात करतील. हे एक चांगले चिन्ह आहे.
बचतीच्या पैशातून भेटवस्तू मिळवून द्या : मुलांच्या बचतीच्या पैशातून त्यांच्याच गरजेच्या वस्तू खरेदी करा. असे असू शकते की मूल आपल्या घरामध्ये बऱ्याच काळापासून टेबल लँपसाठी आग्रह धरत असेल किंवा अभ्यासासाठी स्वतंत्र टेबल चेअर, स्टोरी बुक, व्हिडिओ गेम्स इत्यादीची मागणी करत असेल, तेव्हा त्याला या गोष्टी त्याच्याच बचतीच्या पैशातून मिळवून द्या. असे केल्याने त्याच्यामध्ये बचत करण्याचा उत्साह वाढेल आणि मग तो त्याच्या पैशातून येणाऱ्या प्रत्येक गोष्टीची जीवापाड काळजीदेखील घेईल.
मुलांना सर्जनशील बनवा : घरातील जुन्या वस्तूंपासून काहीतरी उपयुक्त वस्तू बनवून मुलांना दाखवा आणि त्यानंतर त्यांनाही तसे करण्यास प्रेरित करा. मुले कोल्डड्रिंक्सच्या रिकाम्या बाटल्यांपासून पेन स्टँड बनविणे, आईस्क्रीम स्टिकपासून दिवे बनविणे किंवा तुटलेल्या खेळण्यांपासून हस्तकला बनविणे यासारख्या मजेदार गोष्टी करतात. त्यांना त्यांच्या जुन्या गोष्टी पुन्हा वापरण्यास शिकवा, पेन्सिल किंवा रबर पूर्ण संपल्यावरच त्यांना नवीन पेन्सिल किंवा रबर वापरायला सांगा. जर पेन्सिल लहान झाली असेल तर ती जुन्या पेनच्या पुढे घाला आणि वापरायला द्या. रद्दी झालेल्या वस्तूंपासून नवीन आणि आकर्षक गोष्टी कशा तयार केल्या जाऊ शकतात हे त्यांना समजावून सांगण्याचा प्रयत्न करा. यामुळे ते सर्जनशीलदेखील होतील आणि त्याचवेळी त्यांच्यात बालपणापासूनच वस्तूंना महत्त्व देण्याची गुणवत्तादेखील विकसित होईल.
पॉकेट मनी कमवा : आपल्या मुलांना दरमहा दिल्या जाणाऱ्या पॉकेट मनी व्यतिरिक्त त्यांना स्वत:ही पॉकेटमनी कमविण्यास प्रोत्साहित करा. हे कोणत्याही प्रकारे शक्य आहे. काही घरगुती कामे केल्यावर त्यांना बक्षीस म्हणून काही रुपये देऊ शकता. खोली साफ केल्यावर किंवा भावंडांसाठी गृहपाठ केल्यावरही, आपण त्यांना भेटस्वरूप काही पैसे देऊ शकता, जे त्यांनी त्यांच्या पिग्गी बँकेत घालावेत. कोणत्या कामासाठी किती पैसे निश्चिंत करावे लागतील हे कामाच्या अडचणीवर अवलंबून असावे. पैसे मिळवून मुले खूप उत्साही होतात आणि त्यांना श्रमाचे महत्त्व आणि पैशाचे मोलदेखील कळते.
बचतीसाठी बक्षीस : जेव्हा आपल्या मुलास त्याचे आर्थिक लक्ष्य प्राप्त होईल तेव्हा त्याला पुरस्कार देण्याविषयी अवश्य विचार करा. आपण इच्छित असल्यास या कामगिरीवर त्याला एखादा नवीन ड्रेस खरेदी करून द्या किंवा त्याला केक किंवा आइस्क्रीमवर खाण्यासाठी न्या. आपण मुलाने बचत केलेल्या पैशांच्या बरोबरीने पैसे मिळवून त्याच्या खात्यात जमा करू शकता. यामुळे त्याचा उत्साह वाढेल आणि अधिकाधिक बचत करण्यासाठी तो प्रेरित होईल.
