एकल पालक : शाप किंवा वरदान

* मदनलाल गुप्ता

एकविसाव्या शतकात एकल पालक या नावाने एक नवीन शब्द शब्दकोशात जोडला गेला आहे. भारतातही सिंगल पॅरेंटची प्रथा झपाट्याने वाढत आहे. पूर्वी आजारपण, युद्ध, मृत्यू यामुळे सिंगल पॅरेंट असणं ही सक्ती होती. मग विधवा किंवा विधुर मुलांचा सांभाळ करत असे. एक मूल असलेली विधवा किंवा मूल असलेली विधुर यांना एकल पालक म्हटले जात नाही. पूर्वी कुमारी मातेची कल्पनाही केली जात नव्हती, सुसंस्कृत समाजात कुमारी माता हा अत्यंत घृणास्पद शब्द मानला जात होता, पण आता तो सामान्य शब्द झाला आहे. आता ती आवडू लागली आहे. एवढेच नाही तर आता हे प्रथा आणि स्टेटस सिम्बॉल बनले आहे. तसे, त्यावेळी कुमारी माता नव्हती, असली तरी अशा बाईला कोणी भाड्याने घर देत नव्हते.

बॅचलरसाठीही हीच परिस्थिती होती, पण आता काळ बदलला आहे. त्या वेळी केवळ विवाहित जोडप्यांनाच मुले जन्माला घालण्याचा अधिकार होता. पती-पत्नी दोघे मिळून मुलांचा सांभाळ करायचे. पूर्वी 2 विवाहित स्त्रिया भेटल्या की एक स्त्री आपल्या मुलाकडे बोट दाखवून म्हणायची, त्याचे वडील बाहेर गेले आहेत, ऐकत नाहीत आणि खूप अस्वस्थ होतात. असे म्हणायचे आहे की, आई-वडील दोघे मिळून मुलांचे संगोपन करू शकले, एकटे नाही. आईची प्रतिष्ठा पृथ्वीपेक्षा मोठी असली तरी वडिलांचा मान आकाशापेक्षाही वरचा आहे. याउलट आता एकटी मदर आनंदाने पूर्णवेळ काम करते आणि मुलांची काळजीही घेते.

युरोप आणि अमेरिकेत 2 प्रकारचे एकल पालक आहेत. एक म्हणजे जे लग्नानंतर घटस्फोट घेऊन एकल पालक बनतात, दुसरे ते आहेत जे अविवाहित राहून मुलाला जन्म देतात. मुलांच्या संरक्षणाबाबत घटस्फोट घेऊन विभक्त झालेल्या पती-पत्नीमध्ये अनेकदा वाद होतात. दोघांनाही मुलांना सोबत ठेवायचे आहे. काय गंमत आहे, दोघांनाही फळाची ओढ आहे, पण मुलांचे संरक्षण मिळवण्यासाठी ते कोर्टाचा आसरा घेतात तेव्हा झाडाशी असलेले वैर स्पष्टपणे दिसून येते.

एका अंदाजानुसार, 2009 मध्ये रशियामध्ये 7 लाख घटस्फोट झाले. अमेरिकेत एकल पालकांची संख्या 1960 मध्ये 9 टक्के होती, जी 2000 मध्ये वाढून 28 टक्के झाली. 1 कोटी 50 लाख मुलांची काळजी केवळ आर्थिक दुर्बलतेतच घेतली जाते. विवाहित जोडप्याचे सरासरी उत्पन्न सुमारे $8 लाख आहे आणि एका आईचे $24,000 आहे. चीनमध्ये 19व्या शतकात, घटस्फोटामुळे केवळ 15 वर्षांच्या वयाच्या सुमारे 33 टक्के मुलांनी त्यांचे वडील किंवा पालक गमावले.

यूएस मध्ये 2010 मध्ये जन्मलेल्या एकूण बाळांपैकी 40.7% अविवाहित मातांना जन्माला आले. एका अंदाजानुसार, जगातील सुमारे १५.९% मुले एकाच पालकासोबत राहतात. यूएस सेन्सस ब्युरोनुसार, 84 टक्के अविवाहित मुले एका आईसोबत राहतात आणि 16 टक्के मुले एका वडिलांसोबत राहतात. 45% माता घटस्फोटित आहेत किंवा त्यांच्या पतीपासून विभक्त आहेत, 34.2 टक्के अविवाहित आहेत, तर विधवा मातांची संख्या केवळ 1.7 टक्के होती.

एकल पालकांच्या प्रथेचा सर्वाधिक फायदा व्यापारी वर्गाला होतो. बिझनेस क्लास सिंगल पॅरेंटमध्ये जास्त आनंदी असतो. एकल पालक हा सुसंस्कृत समाजासाठी शाप आणि व्यापारी वर्गासाठी वरदान आहे. जेव्हा जेव्हा कुटुंब घटस्फोट घेण्याचा निर्णय घेते तेव्हा वकील, कोर्टाला काम आणि पैसा मिळतो. मित्र आणि आजोबांना वाईट वाटत असले तरी काही लोक हसतात.

जेव्हा प्रसिद्ध लोक घटस्फोट घेतात तेव्हा प्रिंट आणि इलेक्ट्रॉनिक मीडियामध्ये याबद्दल खूप चर्चा होते. घटस्फोटानंतर, एकल पालक (स्त्री, पुरुष) डॉक्टर, मनोचिकित्सक, विवाह सल्लागारांच्या कार्यालयात जातात. अशा परिस्थितीत उदासीन एकल पालक ड्रग्जचा अवलंब करतात आणि काही लोक नशेच्या आहारी जाऊ लागतात, कधीकधी ते आत्महत्येसारखे घृणास्पद कृत्य करणेदेखील टाळत नाहीत.

महिला विचार

सर्वेक्षणानुसार, 2011 मध्ये 41 लाख महिलांनी मुलांना जन्म दिला, त्यापैकी 36 टक्के महिला या सर्वेक्षणाच्या वेळी अविवाहित होत्या, जे 2005 च्या तुलनेत 31 टक्के अधिक आहे.

आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे 20-24 वयोगटातील महिलांमध्ये हे प्रमाण 62 टक्के होते. सर्वेक्षणात भाग घेतलेल्या 30 टक्के महिलांनी असेही म्हटले की, एकटी आई एका जोडप्याप्रमाणेच मुलांचे संगोपन करू शकते, तर 27 टक्के महिलांचे उत्तर नाही. 43 टक्के लोकांनी सांगितले की हे सर्व परिस्थितीवर अवलंबून आहे. पुढे, 42 टक्के महिला आणि 24 टक्के पुरुषांनी सांगितले की ते भविष्यात एकल पालक होण्याचा विचार करतील आणि 37 टक्के महिलांनी मूल दत्तक घेण्यास पाठिंबा दिला.

संशोधनात असेही आढळून आले आहे की 37 टक्के विवाहित महिलांना त्यांच्या पतीपेक्षा जास्त पगार मिळतो. 1960 मध्ये केवळ 11 टक्के कुटुंबे आईच्या उत्पन्नावर अवलंबून होती. 2007 मध्ये, अधिक महिलांनी पूर्णवेळ काम करण्याची इच्छा व्यक्त केली, तर काही अजिबात काम न करण्याच्या बाजूने होत्या.

कुटुंब तुटते

एकटेपणावर मात करण्यासाठी, पुरुष आणि स्त्रिया वेळ घालवण्यासाठी जोडीदार शोधतात. ते डान्स, बार, थिएटर किंवा नवीन स्त्री मैत्रिणी किंवा पुरुष मैत्रिणीला बाहेर फिरायला घेऊन जातात. वीकेंडला मुलं वडिलांसोबत राहतात, त्यामुळे वडिलांना मुलांसाठी बाहेरचे जेवण आणि आईस्क्रीमवर खर्च करावा लागतो. नक्कीच एकल पालकांना जास्त खर्च करावा लागतो असे नाही तर सरकारलाही जास्त कर भरावा लागतो. कार्यालयात, अधिकाऱ्यांना मौजमजेसाठी एकल पालक (आई) किंवा एकल पालक (पती) यांचा सहज पाठिंबा मिळतो. त्यामुळे सुखी कुटुंब विखुरले आहे.

घटस्फोटानंतर, स्त्रीला सहसा अमेरिकेत जोडप्याने खरेदी केलेले घर मिळते. स्त्रीचा दोनदा घटस्फोट झाला तर तिला नक्कीच 2 घरे मिळतात. मुलांचे संरक्षण देखील अनेकदा स्त्रीला दिले जाते. प्रत्येक मुलाच्या पालनपोषणासाठी महिलेचा खर्च पतीला करावा लागतो. सहसा मुले शनिवार व रविवार रोजी घटस्फोटित वडिलांना भेटू शकतात.

एकूणच एकल पालकांचा मुलांच्या भविष्यावर चांगला परिणाम होत नाही. व्यवसायात वाढ होताना दिसत आहे, पण समाज दुबळा झाल्याची चिंता कोणाच्याही चेहऱ्यावर दिसत नाही. घटस्फोट थांबवता येत नाही, पण घटस्फोटाचे प्रमाण कमी होणे समाजाच्या हिताचे आहे. घटस्फोटाशिवाय कौटुंबिक स्नेहसंमेलनाला अधिक महत्त्व द्यावे लागेल आणि व्यवसायात नफा ठेवावा लागेल.

एका सर्वेक्षणानुसार, सुमारे 40 टक्के अविवाहित महिलांनी लग्नाशिवाय मूल होण्याची इच्छा व्यक्त केली आहे. सर्वेक्षणात भाग घेतलेल्या एक तृतीयांश मातांनी मूल दत्तक घेण्याची इच्छा व्यक्त केली. यूएस सेन्सस ब्युरोने झपाट्याने बदलणाऱ्या कौटुंबिक रचनेतील अनेक विषयांचे सर्वेक्षण केल्यानंतर असे आढळून आले की, एकल मातांची प्रथा वाढत आहे.