* गरिमा पंकज
काही वर्षांपूर्वी गीतकार संतोष आनंद यांनी ‘प्रेम रोग’ या चित्रपटात प्रश्न उपस्थित केला होता, प्रेम म्हणजे काय ते सांगा. याची सुरुवात कोणी केली, आम्हालाही सांगा…’ या प्रश्नाचे उत्तर आजपर्यंत आम्हाला मिळालेले नाही. त्यामुळे अनेक वेळा लग्नानंतरही एखादी व्यक्ती तिसऱ्या व्यक्तीच्या प्रेमात पडते. हे प्रेम अचानक किंवा कोणत्याही हेतूने किंवा विचार करून होत नाही.
आजच्या व्यस्त दिनचर्येत अशी तिसरी व्यक्ती मिळणे सोपे नाही. पण नकळत कुणी डोळ्यांना आनंद देऊ लागला की, मनात काही गडबड सुरू होते. हळूहळू माणसाला आयुष्यात त्या तिसर्‍या व्यक्तीचे व्यसन लागायला लागते. पण जेव्हा हे वास्तव जीवन साथीदारासमोर येते तेव्हा प्रकरण गुंतागुंतीचे होऊ शकते.
म्हणूनच 18व्या शतकातील प्रसिद्ध कवी मीर तकी मीर म्हणाले होते, “प्रेम हा एक ‘मीर’ जड दगड आहे…
मीर प्रेमाला जड दगड म्हणत असताना, 20 व्या शतकातील आणखी एक कवी अकबर अलाहाबादी यांनी त्याची अशी व्याख्या केली आहे…
“प्रेम अत्यंत नाजूक आहे, ते बुद्धिमत्तेचे ओझे सहन करू शकत नाही …”
साहजिकच हे प्रेम काहींना जड दगडासारखे, नाजूक स्वभावाचे, काहींना देव प्रेमात तर काहींना शत्रूसारखे वाटले.
पण प्रेमाचे वास्तव केवळ कवितेतून समजू शकत नाही. या प्रेमाच्या भावनांमागे कुठेतरी विज्ञान कार्यरत असते. वास्तविक, एखाद्या व्यक्तीबद्दलचे हे आकर्षण तुमच्या मेंदूची रासायनिक प्रतिक्रिया असते. त्यामुळे याबाबत जास्त ताण घेऊ नये. प्रेम झाले तर ते स्वतःच घडते आणि झाले नाही तर प्रयत्न करत राहा, तुम्ही त्याला स्पर्शही करू शकणार नाही.
म्हणूनच काका गालिब म्हणाले – प्रेमावर जोर नसतो, ही आग ‘गालिब’ पेटवू शकत नाही आणि ती विझवू शकत नाही.
प्रेम होते तेव्हा विज्ञान काय म्हणते?
जेव्हा आपण एखाद्याच्या प्रेमात पडतो तेव्हा मेंदू न्यूरोकेमिकल प्रक्रियेतून जातो आणि शरीरात अॅड्रेनल्स, डोपामाइन, सेरोटोनिन, टेस्टोस्टेरॉन आणि इस्ट्रोजेन सोडतो. जरी ही सर्व रसायने आपल्या शरीरात सामान्यपणे सोडली जातात, परंतु जेव्हा आपण प्रेमात पडतो तेव्हा त्यांच्या सोडण्याचा वेग वाढतो. यामुळेच जेव्हा एखादी व्यक्ती आपल्या प्रिय व्यक्तीसोबत असते तेव्हा त्याला विविध प्रकारचे उत्साह, आनंद आणि भावना जाणवतात.
या प्रकरणात, न्यूरोपेप्टाइड ऑक्सिटोसिन नावाचे रसायन देखील एखाद्याला प्रेमाची भावना निर्माण करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण असल्याचे सिद्ध होते कारण त्याला बाँडिंग हार्मोन म्हणतात. त्यामुळे तुमच्या मनात इतरांशी संबंध निर्माण होतो.
त्याची आठवण मला सतावते
अशी कोणतीही व्यक्ती नसेल ज्याला कधीही कोणाच्या आठवणीने त्रास झाला नसेल. ती व्यक्ती विवाहित असली तरी तिसर्‍या व्यक्तीशी तो भावनिक जोडला जातो. अशा परिस्थितीत, जेव्हा ती व्यक्ती दूर असते तेव्हा त्याला हरवल्यासारखे वाटते आणि यामुळे तो दुःखी किंवा तणावग्रस्त असतो.
संकोचामुळे तो हे कोणाशीही शेअर करू शकत नाही. तर दूर राहिल्याने त्याचे दुःख वाढते.
असं असलं तरी, जेव्हा तुम्ही ज्या व्यक्तीकडे आकर्षित होतात ती दूर जाते, तेव्हा आनंदी संप्रेरकांच्या जलद प्रकाशनाची प्रक्रिया मंदावते. यामुळे तुम्हाला उदास, तणाव, चिंता आणि असुरक्षित वाटू लागते. रासायनिक प्रवाहातील बदलांसाठी ही शरीराची प्रतिक्रिया आहे.
यामुळे, तुम्ही तुमच्या जोडीदाराप्रती उदासीन बनता आणि तुमच्या आयुष्यात दुसरे कोणीतरी आहे हे त्याला/तिला समजू लागते. अशा परिस्थितीत परिस्थिती गुंतागुंतीची होऊ लागते पण तरीही तुम्ही त्या तिसऱ्या व्यक्तीचे आकर्षण सोडू शकत नाही. कारण ती तिसरी व्यक्ती तुमच्या आयुष्यात एक वेगळाच थरार आणि आनंद घेऊन येते. त्याची काही वैशिष्ट्ये तुम्हाला आकर्षित करतात. तुम्हाला तुमच्या आयुष्याच्या जोडीदाराची फसवणूक करायची नाही पण तरीही तुम्ही त्या तिसऱ्या व्यक्तीच्या आठवणीपासून वेगळे होऊ शकत नाही. तुम्ही ही व्यवस्था करण्याचा प्रयत्न करत राहता जेणेकरून तुम्ही पुन्हा पुन्हा त्या तिसऱ्या व्यक्तीसमोर या.
नवीन संबंधांमध्ये अधिक समस्या उद्भवतात
एका अभ्यासात असेही समोर आले आहे की, जुन्या नात्यांमध्ये अंतराचा तितकासा परिणाम होत नाही, पण नवीन नात्यात जेव्हा हे अंतर वाढते तेव्हा दुःख अधिकच वाढते. याचा अर्थ असा की जेव्हा एखादी विवाहित व्यक्ती आपल्या जोडीदारापासून काही काळ दूर असते, तेव्हा त्याचा त्याच्या मनावर फारसा परिणाम होत नाही, परंतु आपण सध्या ज्याच्याशी नातेसंबंधात आहात त्या व्यक्तीच्या दूर जाण्याचा आपल्यावर अधिक परिणाम होतो. हे तुमच्या चेहऱ्यावर दिसून येते. तुम्हाला काळजी वाटू लागते. जेव्हा पती-पत्नीचे नाते जुने असते, तेव्हा त्यात स्थिरता आणि सुरक्षिततेची भावना असते.
ऑब्सेसिव्ह लव्ह डिसऑर्डर टाळा
प्रेमाची आवड जेव्हा ‘मानसिक आजार’ बनते तेव्हा असे प्रेम जीवघेणे ठरते. डर चित्रपटातील शाहरुख खानच्या पात्राप्रमाणे. यामध्ये ‘तू हो की नाही कर, तू माझी लाडकी आहेस…किरण’ असे जबरदस्तीने नायिकेवर लादले जात होते. अशा प्रेमाला तुम्ही ऑब्सेसिव्ह लव्ह डिसऑर्डर म्हणू शकता.
अमेरिकन आरोग्य वेबसाइट ‘हेल्थलाइन’नुसार, “ऑब्सेसिव्ह लव्ह डिसऑर्डर (ओएलडी) हा एक प्रकारचा ‘मानसिक स्थिती’ आहे ज्यामध्ये लोक एका व्यक्तीवर विलक्षण मोहित होतात आणि त्यांना वाटते की ते त्या व्यक्तीच्या प्रेमात आहेत. त्यांना असे वाटू लागते की त्या व्यक्तीवर फक्त त्यांचा हक्क आहे आणि त्या बदल्यात त्याने किंवा तिने त्यांच्यावर प्रेम केले पाहिजे. जर दुसरी व्यक्ती विवाहित असेल किंवा तिच्यावर प्रेम करत नसेल तर ते ते स्वीकारण्यास सक्षम नाहीत. त्यांना समोरच्या व्यक्तीवर आणि त्याच्या भावनांवर पूर्णपणे नियंत्रण ठेवायचे आहे.”
वास्तविक जीवनातही असे लोक प्रेमात नाकारले जाणे स्वीकारण्यास असमर्थ असतात आणि नाकारल्यानंतर ते विचित्र गोष्टी करायला लागतात.
माझे प्रेम नाकारून, माझ्या प्रेमाची शिक्षा तुला दिसेल, असे सांगून अनेक वेडे प्रेमी तथाकथित प्रेयसीला धमकी देतात. विवाहित व्यक्तीवरील अशा उत्कट प्रेमाचा परिणाम हिंसाचार, खून किंवा आत्महत्या या स्वरूपात दिसून येतो. याला ऑब्सेसिव्ह लव्ह डिसऑर्डर म्हणतात. अशा प्रेमळ व्यक्तीपासून नेहमी दूर रहा. कारण असे प्रेम केवळ तुमचे वैवाहिक जीवनच उद्ध्वस्त करत नाही तर तुमचे आयुष्यही घालवू शकते.
प्रेम हे शांततेचे नाव आहे. जोपर्यंत तुम्हाला शांती मिळत नाही तोपर्यंत त्यात रहा, नाहीतर आयुष्यात पुढे जाण्यास अजिबात संकोच करू नका.