स्त्रीला गुलाम बनविणाऱ्या धार्मिक कथा

* सरस्वती रमेश

लहानपणी आई अनेकदा एक कथा सांगत असे. एका सती महिलेच्या नवऱ्याला कुष्ठरोग झाला होता. सती पतीला टोपलीमध्ये बसवून नदीच्या काठी स्नान घालण्यासाठी नेत असे. एके दिवशी तिथल्या नदीकाठी एक वेश्या स्नान करीत होती. कुष्ठरोगी त्या वेश्येच्या प्रेमात पडला. त्यानंतर कुष्ठरोगी उदास राहू लागला. जेव्हा पत्नीने त्याच्या दु:खाचे कारण विचारले तेव्हा कुष्ठरोग्याने तिला सर्वकाही सांगितले. पत्नीने पतीला धीर दिला आणि त्याला मदत करण्याचे आश्वासन दिले.

त्यानंतर दररोज पहाटे सती स्त्री गुप्तपणे त्या वेश्याच्या घरात शिरायची आणि तिची सर्व कामे करून परत यायची. घरातील सर्व कामे कोण करते म्हणून वेश्या आश्चर्यचकित होती. एक दिवस वेश्याने सती स्त्रीला पकडले आणि तिला कारण विचारले. जेव्हा त्या महिलेने तिला तिच्या पतीच्या प्रेमाबद्दल सांगितले तेव्हा वेश्याने त्याला घेऊन आणण्यास सांगितले. ती स्त्री आनंदाने घरी गेली. तिने नवऱ्याला ही बातमी सांगितली. तिने पतीसाठी नवीन कपडे काढले आणि अंघोळ घालून त्याला वेश्याच्या घरी नेण्यासाठी नदीकडे चालू लागली. वाटेत काही क्षणांसाठी टोपली तिथेच झाडाखाली उतरवून ती विश्रांती घेऊ लागली. तिच्या पतीच्या कुष्ठरोगी देहातून वास येत होता. तेथूनच काही साधू-संत जात होते. साधूंना दुर्गंधी सहन झाली नाही तेव्हा त्यांनी शाप दिला की ज्या जीवापासून ही दुर्गंधी येत आहे तो सूर्यास्त होण्याबरोबरच मृत्यूला प्राप्त व्हावा.

सतीने त्यांचा आवाज ऐकला आणि नंतर सूर्याकडे वळून म्हणाली, ‘‘मी बघतेच की सूर्य माझ्या इच्छेविरुद्ध कसा अस्त होतो ते.’’

कथेनुसार स्त्रीच्या सतीत्वात परम शक्ती होती, ज्यासमोर सूर्यदेवालाही झुकावे लागले आणि सूर्य तिथल्या तिथेच थबकला.

अनेक स्त्रियांनी ही कहाणी आपल्या वयाच्या कोणत्या ना कोणत्या टप्प्यात ऐकली असेल. वास्तविक, ही केवळ एक कथा नाही तर आपल्या धार्मिक कथा-गोष्टींमधून पाजल्या जाणाऱ्या बाळगुटीचा एक नमुना आहे. बहुतेक धार्मिक कथा-गोष्टींमध्ये नैतिक शिकवण आणि प्राचीन काळापासून चालत आलेल्या प्रणालींची बाळगुटी स्त्रियांनाच पाजली जात राहिली आहे.

स्त्रियांसाठी वर्षातील बहुतेक दिवस निर्जल व्रत, उपवासाचे कर्मकांड आहे, परंतु पुरुषांनी नेहमीच उपासाच्या आसनावर विराजमान रहावे. कथेच्या माध्यमातून महिलेला तिचे सतीत्व शिकवले गेले आहे, जर पती कुष्ठरोगी झाला तर त्याची सेवा करून आणि पती कोणाच्या प्रेमात पडला तर त्याला त्याच्या प्रेमिकेशी भेटवून त्या स्त्रीला सती आणि पतिव्रता यासारख्या नावांनी सुशोभित केले जाते. तिच्याकडून कोणतीही कठोर परीक्षा घेतली जाऊ शकते.

धार्मिक कथांचे पाठ

या कथा-कहाण्या स्त्रियांची स्वतंत्र सत्ता व अस्तित्व स्वीकारतच नाहीत.

मनुने तर असेही म्हटले आहे :

पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने।

पुत्रो रक्षति वार्धक्ये न स्त्री स्वातंत्र्यमर्हंति॥

म्हणजे स्त्रीला मुक्त सोडले जाऊ नये. बालपणात वडील, तारुण्यात पती आणि त्यानंतर मुलाच्या स्वाधीन ठेवले पाहिजे.

केवळ हिंदू धर्माच्या कथांमध्येच नव्हे तर यहुदी, इस्लामच्या धार्मिक कथांमध्येही ती स्त्री असल्यामुळे अत्याचाराला बळी पडली आहे.

इस्लामशी संबंधित कथांमध्ये महिलांना आपल्या पतीची सेवा आणि पडद्यात राहण्याचा सल्ला बहुतेक वेळा मिळतो. त्याचप्रमाणे २ स्त्रियांची साक्ष १ पुरुषाच्या बरोबरीची मानली जाते.

बहुतेक धार्मिक कथा-कहाण्यामध्ये महिलांना हाच धडा शिकविला जातो की पतीची सेवा करण्यापासून त्याच्या लैंगिक इच्छेची पूर्तता करणे हे प्रत्येक स्त्रीचे परम कर्तव्य आहे. स्त्रियांना पतिव्रता, नवऱ्याचे अनुसरण करण्याची आणि प्रत्येक परिस्थितीत मर्यादेचे पालन करण्याची शिकवण दिली जाते. पावलोंपावली महिलेच्या सहनशक्तीच्या परीक्षेचा उल्लेख मिळतो.

लैंगिक असमानतेने भरलेल्या या कथा-कहाण्या किंवा प्रवचने ऐकून स्त्रिया स्वत:ला निकृष्ट दर्जाचे मानू लागतात. आयुष्यभर या कथा-कहाण्यांचा त्यांच्या मनावर खोलवर प्रभाव टिकून राहतो.

रामायण हा एक असा धार्मिक ग्रंथ आहे, जो प्रत्येक घरात बघावयास मिळतो. रामायण कथेच्या प्रभावाबद्दल विचार करतांना रामायण मालिकेच्या वेळी घरांमध्ये पसरलेल्या शांततेची आठवण उत्स्फूर्तपणे येते. याच रामायण कथेत सीता गर्भवती असताना मर्यादेच्या नावावर जंगलात सोडली गेली होती. तरीही राम निर्दोष असल्याचे वर्णन केले गेलं. रामायण सीतेच्या वेदनेबद्दल शांत आहे. हीच कहाणी रामलीलेच्या माध्यमातून निरक्षर महिलांपर्यंत पोहोचते.

त्याचप्रमाणे महाभारतात कौरवांच्या सभेत जुगारात आपल्या पत्नीला डावावर लावण्याची कहाणी आहे. जुगारात द्रौपदीला गमावण्याचा व निर्वस्त्र होण्याचा हुकूम ऐकूनही पती गप्प बसल्याचा उल्लेख आहे. ही कसली सभ्यता होती, जिथे राजाच्या सभांमध्ये बसलेली प्रत्येक उच्चपदस्थ व्यक्ती एका स्त्रीच्या शोषणावर मौन बाळगुन आहे? द्रौपदीने ओरडून-ओरडून मदत मागितल्यानंतरही दुर्योधनाचा लहान बंधू विकर्णखेरीज कोणत्याही शक्तिशाली सदस्याचे मौन तुटत नाही.

प्रकरण फक्त रामायण किंवा महाभारताच्या कथेपुरतेच मर्यादित नाही. महिला वर्षभर जितके काही व्रत-उत्सव करतात त्यांच्या कथांमध्ये लैंगिक फरक स्पष्ट झळकतो. करवाचौथ, हरतालिका तीज व्रत, वट सावित्री पूजा अशा सर्व उपवासांच्या कथांमध्ये महिलांचे स्तर कमी लेखून प्रस्तुत केले गेले आहेत. ऋषि पंचमी व्रताच्या कथेनुसार विदर्भ नावाच्या ब्राह्मणाच्या कन्येच्या शरीरात यामुळे किडे पडले, कारण मासिक पाळी असूनही तिने स्वयंपाकघरातील भांडयांना स्पर्श केला होता.

मासिक पाळीचा शाप

या प्रकारच्या कथा स्त्री होण्याला एखाद्या शापाप्रमाणे दर्शवितात आणि त्यांच्या मासिक चक्राला पापी कृत्यासारखे आच्छादित करतात. अशा कथांमुळेच स्त्रिया मासिक पाळीला त्यांच्या शरीरात एखाद्या विकारासारखे स्वीकारतात आणि एखाद्या दोषाप्रमाणे आपल्या आयुष्यात घेऊन जगतात. धार्मिक कथांमध्ये मासिक पाळीशी संबंधित हजारो नियम आहेत, त्यातील काही नियम आजही महिला पाळत आहेत. या नियमांचे कोणतेही तार्किक आधार किंवा ठोस कारण दिसून येत नाही, परंतु या नियमांचे पालन करतांना स्त्री स्वत:ला निकृष्ट निर्मिती म्हणून अवश्य मानू लागते.

स्त्री शरीराची शुद्धता

धार्मिक कथा विश्व स्त्री शरीराच्या शुद्धतेवर इतके अधिक केंद्रित आहे की जर तिचे शील-भंग इच्छेने किंवा अनिच्छेने झाले असेल तर ते मृत्यूच्या बरोबरीचे मानले जाते. असे थोडेच अपवाद असतील, ज्यात स्त्रीचे शील-भंग होऊनही तिला सारे अधिकार देण्यात आले असतील. तिचे मन गौण मानले जाते. याचा परिणाम असा झाला की ज्या मुलींचे इच्छेने वा अनिच्छेने शील-भंग झाले त्या पश्चातापाने भरल्या गेल्या. कधी-कधी त्यांनी शापित होऊन दगड बनणे स्वीकार केले तर कधी अग्निमध्ये स्वत:ला झोकून देणे.

कुमारिका आणि कुंवाऱ्या शरीराची संकल्पना या कथांमधून निघून आपल्या समाजात अशा प्रकारे पसरली आहे की मुलीसाठी कुंवारेपण आणि पवित्रताच तिच्या सर्व योग्यतांचा आधार बनून जाते. कुंवारेपणाची ही संकल्पना बरेच समाज आणि धर्मांमध्ये बालविवाहाच्या कुप्रथेचे कारण बनली. शिक्षणाचा प्रचार-प्रसार असूनही ही वाईट प्रथा आजही बऱ्याच ठिकाणी सुरू आहे, तिचा अधिकतर दुष्परिणाम बाल वयात गर्भवती होणाऱ्या मुलींच्या वाटयाला येतो.

नात्यांचे वेगवेगळे अर्थ

आपल्या धार्मिक कथांमध्ये एखाद्या राजाच्या २ किंवा ४ राण्या आणि एखाद्या दुसऱ्या सौंदर्यवतीशी संबंध सामान्य गोष्टी आहेत. यासाठी त्याला ना खेद असतो, ना ही समाजासाठी जबाबदार. परंतु जर एखाद्या स्त्रीने लग्नानंतर पर पुरुषाशी संबंध स्थापित केले तर ती केवळ छळाचाच नव्हे तर सामाजिक बहिष्काराचादेखील बळी ठरते. पुरुष कामवासनेच्या अधीन होऊन संबंध स्थापित करतो, परंतु हेच काम जर स्त्री करत असेल तर तिला समाजात व्यभिचारी, चारित्र्यहीन इत्यादी नावे दिली जातात.

पत्नीचा सहज त्याग

धार्मिक कथांमध्ये पत्नीचा त्याग करणे सामान्य गोष्ट आहे. प्रत्येक पावलोपावली बायकोला नाकारले जाते, त्याग केली जाऊ शकते, परंतु पुरुषाचा त्याग करणारी स्त्री सहसा आपल्या धार्मिक कथांमध्ये जन्माला येत नाही किंवा पुरुषाला अशा प्रकारे त्यागण्याची पत्नीसाठी कोणतीही परंपरा सापडत नाही. स्त्रीला दुय्यम समजण्याचा सर्वात जागृत प्रकार सती प्रथा होती, ज्यात सतीची नियमानुसार पूजादेखील केली जात असे. आजही काही ठिकाणी सती चबुतरे आहेत, जिथे नियमाने जत्राही भरते.

धार्मिक कथांमध्ये समाविष्ट असलेल्या या सर्व गोष्टी स्त्रियांची धर्मनिष्ठा आणि त्यांच्या अत्याधिक सहनशीलतेचे कौतुक करून त्यांना समानतेच्या अधिकारापासून वंचित ठेवतात, स्त्रीवर अधिकार गाजवण्याचे साधन म्हणून काम करतात. ज्या कथांमध्ये स्त्री-पुरुष समानतेसारख्या मूलभूत मानवी मूल्यांची कमतरता आहे त्यांना खऱ्या अर्थाने धार्मिक मानले जाऊ शकत नाही.

लैंगिक समानतेचा हक्क मिळविण्यासाठी महिलांना या धार्मिक कथांद्वारे निर्मित आदर्श स्त्रीच्या मापदंडांचा नाकार करून त्यांच्या वर्तुळातून बाहेर पडावेच लागेल.

कसं सुरू झालं अंधविश्वासाचं दुष्टचक्र

* डॉ. नीरजा श्रीवास्तव द्य

कुठे दिखाव्याचे सोंग, कुठे भीतिवर श्रद्धा, तर कुठे भाग्यरेषांवर आश्रित, एकूण मिळून हेच आहोत आपण, हाच आपला समाज. जिथे धर्मांवतेमुळे ढोंगी बाबा, पुजारी पुरोहितांद्वारे पर्व, उत्सवांना नानाप्रकारच्या उत्सवांना जोडून, सत्य नाकारत त्यांचे मूलभूत, आनंदी स्वरूप नष्ट केले जात आहे, तर दुसरीकडे शुभ गोष्टींचा मोह आणि अनिष्ट होण्याची भीती या सगळयाचे पालन करण्यास विवश झाल्याने सामान्य माणसांचे भयभीत मन अंधविश्वासाने घेरले गेले, कारण आपले धार्मिक ग्रंथसुद्धा याच गोष्टींची वकिली करतात की देवाशी संबंधित धार्मिक कार्यक्रमांवर कोणतेही प्रश्नचिन्ह लावू नका. जर गोष्टी ऐकल्या नाहीत तर तुम्ही नष्ट व्हाल.

‘…अथचेत्त्वमहंकारात्त् नश्रोष्यसि विनंगक्ष्यसि.’  (भा. गीता श्लोक १८/५८), बस्स गुपचूप पालन करत राहायचे. एखाद्या अधर्मी माणसासमोर बोलायचे नाही…‘…न च मां यो अभ्यसूयति.’  (भा. गीता श्लोक १८/६७) सगळे धर्म सोडून आम्हाला शरण या. आपल्या धर्माकडे आकर्षित होण्याचा  रट्टा मारत रहा की मी सगळया पापातून तुमचा उध्दार करेन.

सर्वधर्मान् परित्यज्य, माम एकं शरणं व्रज:।

अहं त्वां सर्वपापेभ्योमोक्षयिष्यामि मा शुच:॥

(भा. गीता श्लोक १८/६६)

हे सगळे काय आहे? परमेश्वर आहे तो, सर्वशक्तिमान असणारच नं? त्याला सगळयांना सांगायची काय गरज होती. मग त्यांनी आपली ही सगळी वचनं सगळया भाषांमध्ये का नाही लिहिलीत? कम्प्युटर सॉफ्टवेअरसारखे त्यांच्याजवळ तर सगळे ज्ञानविज्ञान कायमचे आहे. पत्र, खडकांवर का लिहिले? जे त्यांचे ऐकत नाहीत त्यांच्या समोर गीतेतील परमेश्वर वचनं वाचण्यास का मनाई केली, ही वचनं कानी पडताच ते पवित्र झाले असते. मग मनाई का केला? अगदी साधी गोष्ट आहे, त्यांना तर्क हवा असतो आणि यांच्याजवळ काही उत्तर नसते आणि त्यांचे बिंग फुटते, सत्य समोर येते. सत्य गोष्टी नाकारणे, कारण जाणून घेतल्याविना कशावरही विश्वास ठेवणे, इथूनच पटवून सांगायला सुरूवात झाली.

या भीतीमुळे नवनवीन अंधविश्वास जन्माला आले आणि अंधश्रद्धाळुंची संख्या वाढीस लागली. एकच गोष्ट मनात  खोलवर रुजली आहे की जर विनाकारण, तर्कांविना असे केल्याने चांगले व न केल्याने वाईट होऊ शकते तर आमच्या आणि इतरांच्या कृतीनेसुद्धा चांगले वाईट घडू शकते. बस्स सुरु झालं आहे अंधविश्वासाचं दुष्टचक्र. कधी क्रिकेट टीमच्या विजयासाठी, तर कधी ऑलिंपिक मेडलसाठी अथवा नेत्याचा निवडणुकीत विजय व्हावा यासाठी हवन केले जाते.

दिखाव्याचे ढोंग

मांजर रस्त्यात आडवी गेली यासारखी लहानशी गोष्ट अंधविश्वास बनवली गेली. मनात इतकी भीती बसवली गेली की रस्ताच बदलला अथवा कोणी दुसरे त्या रस्त्यावरून जायची वाट बघण्यातच भले आहे असा विचार केला गेला. यापुढे आणखी काही करून बघायची हिंमतच केली गेली नाही. भीती मनात एवढी ठाण मांडून बसली की कधी लक्षातच आले नाही की चांगलेही घडले होते कधी. आपली भीती दुसऱ्यालाही देत गेले. एकाने दुसऱ्याला, दुसऱ्याने तिसऱ्याला, तोंडातोंडी सगळीकडे हे पसरवण्यात आलं?

धर्मभिरुची संख्या जितकी वाढते, अंधविश्वास आणि अशा माणसांच्या संख्येतही कितीतरी वाढ होते. म्हणून सर्वप्रथम धर्म, व्यक्तीचे मन, भित्रे मन आणि कमकुवत मन ही प्रमुख कारणं आहेत, ज्याचा परिणाम म्हणून अंधविश्वासी हे कारण दाखवत सत्याच्या तथ्यांची सहजता नाकारू लागलेत.

आणखी एक कारण आहे दिखाव्याच्या ढोंगाप्रमाणे काही जनधार्मिक कर्मकांडांशी संबंधित राहून असे दाखवतात की ते खूपच धार्मिक आहेत, म्हणून जास्त चांगले, खरे आणि विश्वासपात्र एक पवित्र आत्मा आहेत. मग भले ते अन्नदान, दान पुण्य याच्या मागे लपून धंदा वा काळा धंदा मोठ्या प्रमाणावर चालवतात.

भ्रष्ट मोठमोठे नेते, टॅक्स चोरी करणारे, मोठमोठया चित्रपट क्षेत्रातील व्यक्ती मोठया ऐटीत आपल्या जाम्यानिम्यानिशी आणि मिडियाच्या झगमगाटासहीत मंदिरात व्हीव्हीआयपी पद्धतीची सुविधा घेत, देवीदेवतांची दर्शन, भरभक्कम दान, चॅरिटी करत स्वत: धार्मिक, पवित्र आणि प्रामाणिक असण्याचे ढोंग करत असतात. हे सगळे डोळे उघडायला पुरेसे नाही का? सत्य तर हे आहे की आपण झोपले नाही आहोत, सगळे जाणूनबुजून डोळे मिटून पडले आहोत. पण झोपण्याचे नाटक करणाऱ्याला नाही.

बाबांचे सत्य उघडे पडले आहे

फसवी फकिरी आणि परंपरेचे रडगाणेसुद्धा या असत्याचे कारण आहे. आपले पूर्वज बनून जे करत आले आहेत, डोळे मिटून फसवे फकीर बनलेले, आपणसुद्धा त्यांचे अनुकरण करत आहोत. असे करणे आपण आपले कर्तव्य मानू लागलो आहोत. त्यांच्या प्रती आदर बाळगण्याचा एक मार्ग समजतो आहे. त्याच्याशी कोणी वाद घालत नाही. बस मान्य करत चाललो आहोत. थोडे समाधान मिळाले, थोडे चांगले वाटू लागले, असे करताकरता विश्वाससुद्धा बसू लागतो. अगदी तसेच जसे कुलूप ठोकून आपण आरामात फिरायला निघून जातो की आता आपले घर सुरक्षित आहे. त्या कर्मकांडांना, अंधविश्वासाला मान्य करून, त्याचे पालन करून आपल्याला आपोआप स्वत:चे भविष्य सुरक्षित वाटू लागते, बस जसे आपण आपल्या घरातील थोरामोठ्यांना बघतो तसेच आपण कोणताही विचार न करता करत जातो.

अशिक्षितता, अज्ञान आणि तर्काला नाकारणेसुद्धा एक मोठे कारण आहे. मान्य आहे आज शिक्षणाचा फारच वेगाने प्रसार होत आहे. काहींच्या डोक्यात काय आणि कसे निर्माण होऊ लागले आहेत. एखादी व्यक्ती प्रत्येक गोष्टीचे आधी कारण जाणू इच्छिते, मगच मान्य करू इच्छिते. परंतु आजही आपल्या देशातील लोकसंख्या १०० टक्के सुशिक्षित होऊ शकली नाही आहे. मोबाईल, गाडीचा वापर करतात पण बाबांच्या चमत्काराच्या आशेने तिकडे जाणे सोडत नाहीत आणि त्याच्या तावडीत फसत जातात. सत्य साई बाबा, आसाराम बाबू यांच्यासारखे लोक कुठे गेले? त्यांचा खरा चेहरा आज लपून राहिला नाही.

अशिक्षितपणा एक मोठे कारण

जगात असे काहीही नाही आहे, ज्याचे कारण नाही, तर्क नाही. माहीत नसेल तर हा आपला अशिक्षितपणा आणि अज्ञानच आहे. दोन अधिक दोन चारच होतील. तीन अधिक एकसुद्धा चारच होतील. जर हे आपल्याला माहीत नसेल तर याला आपण आपले अज्ञानच म्हणायला हवे. रात्र आणि दिवस कसे होतात? माहित नाही तर काहीही काल्पनिक अंदाज लावत बसा, जसे की एक राक्षस रोज सुर्याला गिळतो किंवा कोणत्याही बिनबुडाच्या कल्पना परंतु त्यामागचे कारण…

एक सत्य नेहमी तसेच राहणार आहे. आपल्याला उशिरा कळले. मोबाईल, टीव्ही डिश, गाडी असो वा विमान उडवण्याचे विज्ञान हे आधीही होते, आपल्यालाच उशिरा कळले. आजही न जाणे किती कला, किती विज्ञानजगत लपलेले आहे. आपण त्यात आपला मेंदू खर्च करू इच्छित नाही.

अशिक्षितांचे सोडा, सुशिक्षितांनीसुद्धा आपली बुद्धी अंधविश्वासाने बनवली आहे. त्यांना बुद्धी वापरून काही समजून घ्यायचे नाही आहे. शिक्षण चांगले नाही, घरून दही खाऊन मंदिरात देवाचे दर्शन घेऊन परीक्षा देऊन येतात, याचा परिणाम त्यांचा त्यानाच कळतो की त्यांना एवढेच मिळू शकते.

अंधविश्वासाने घेरलेले असे लोक आनंदीसुद्धा राहू शकत नाही. अशातश्या शिक्षणाच्या साथीने लोकांनी ज्ञानाचा प्रकाश सर्वात आधी आपल्या आत पसरवायला हवा. काही असेल तर वास्तव काय आहे? कसे आहे? का आहे? हे जाणून घ्यायचा प्रयत्न करा. या सगळयाचे उत्तर जाणून घ्यायचे आहे, मगच मान्य करायचे आहे. आपला खरा विकास आणि उध्दार तिथूनच सुरु होईल.

अनलिमिटेड कहानियां-आर्टिकल पढ़ने के लिएसब्सक्राइब करें