कथा * प्राची भारद्वाज
गिरीश सायंकाळी ऑफिसातून घरी आला, तेव्हा सगळं घर अस्ताव्यस्त पसरलेलं होतं. पण आता त्याला या गोष्टीची सवय झाली होती. अशावेळी त्याला चेतन भगतचं वाक्य आठवायचं, ‘‘घरच्या पुरूषानं गरम पोळीचा हट्ट धरला नाही तर त्या घरातली स्त्री घरच्या सर्व जबाबदाऱ्यांसह स्वत:चं करियरही उत्तम सांभाळू शकेल,’’ या वाक्यामुळे तो शांत चित्ताने वावरू शकायचा. सुमोनाच्या अन् त्याच्या पहिल्या भेटीत तिनं ऐकवलं होतं, ‘‘माझा स्वत:चा मेंदू आहे तो स्वत:चा विचार करतो अन् त्याप्रमाणेच चालतो.’’
तिचा तडकफडक स्वभाव, तिचा फटकळपणा वगैरे लक्षात आल्यावरही तिच्यावर भाळलेल्या गिरीशनं तिच्याशी लग्न करायचं ठरवलं. अन् एकदा लग्न झाल्यावर त्यानं कायम सहकार्यही केलं.
घरकामात तो तिला जमेल तेवढी मदत करायचा. सकाळी ऑफिसला जाण्यापूर्वी तो वॉशिंगमशीनमधून कपडे धुवून वाळत घालायचा. तेवढ्या वेळात सुमोना दोघांचे डबे अन् ब्रेकफास्ट बनवायची. बाई नाही आली तर सुमोना केरफरशी करायची, तोवर तो भांडी धुवून ठेवायचा. पण त्याला स्वयंपाकघरात मात्र काही करता येत नव्हतं. एकटा कधीच राहिला नव्हता. त्यामुळे त्याच्यावर स्वयंपाक करायची वेळच आली नव्हती. आधी आईच्या हातचं जेवायचा. नोकरीसाठी दुसऱ्या शहरात गेला, तेव्हा अॅफिसच्या कॅन्टीनचं जेवण जेवू लागला. तेवढ्यात घरच्यांनी लग्न करून दिलं अन् सुमोनानं स्वयंपाकघर सांभाळलं.
घरात आल्यावर एक ग्लास गार पाणी पिऊन गिरीश घर आवरू लागला. अजून सुमोना घरी आली नव्हती. आज बाईनं दांडी मारली. त्यामुळे सकाळी अगदी गरजेचं तेवढंच घरातलं आटोपून दोघंही ऑफिसला गेली होती.
‘‘अरे, तू कधी आलास? मला यायला जरा उशिरच झाला.’’ घरात येता येता सुमोनानं म्हटलं.
हॉलमधलाला पसारा आवरत गिरीश म्हणाला, ‘‘हा काय एवढ्यातच आलोय, जेमतेम पंधरा मिनिटं झाली असतील.’’
‘‘आज आमच्या टीममध्ये पुन्हा जोरदार वादविवाद झाला. त्यामुळेच थोडा उशीर झाला. त्या संचितला ओळखतास ना?’’
तो म्हणाला, ‘‘बायकांना प्रमोशन सहज मिळतं…बस्स, बॉसकडे हसून बघायचं की मिळालं प्रमोशन…’’ हे काय बोलणं झालं? मला रागच आला…मीही ऐकवलं त्याला, ‘‘आम्ही ही अभ्यास करतो, मेहनतीनं चांगले मार्क मिळवून डिग्री घेतो अन् कॉम्पिटिशनमध्ये बरोबरीनं राबून नोकरीतलं प्रमोशन मिळवतो. खरं तर आम्हालाच उलट घर, मुलं अन् नोकरी सांभाळताना जास्त श्रम करावे लागतात. ग्लास सीलिंगबद्दल ऐकलं नाहीए बहुतेक.’’
‘‘तू मानतेस ग्लास सीलिंग? तुला तर कधीच कुठल्या भेदभावाला सामोरं जावं लागलं नाहीए?’’
‘‘मला सामोरं जावं लागलं नाही कारण मी एक समर्थ, सशक्त स्त्री आहे. मी अबला नाही. कुणा पुरूषानं माझ्याशी स्पर्धेत जिंकून दाखवावं…’’
‘‘बरं बाई, पण आता या पुरूषावर कृपा करून अत्याचार करू नकोस. जरा लवकर जेवायवा घाल.’’ गिरीशला भयंकर भूक लागली होती.
‘‘आता? एवढयात ग्लास सीलिंगबद्दल बोललो ना आपण? मी ही एवढ्यातच ऑफिसातून आले आहे. मी ही दमले आहे अन् तुला…’’
‘‘काय करू? जेवायखायच्या बाबतीत तुझ्यावरच आश्रित आहे मी…एरवी मदत करतंच असतो ना? आता तुझ्यावर अत्याचार करतो असा चेहरा करू नकोस, फक्त खिचडी केलीस तरी चालेल.’’
सुमोनानं नाइलाजानं स्वयंपाक केला, कारण मागे दोन तीनदा तिनं उशीर झाल्यामुळे बाहेरून जेवण मागवलं होतं. तेव्हा गिरीशचं पोट बिघडलं हातं. गिरीश स्वच्छताप्रिय होता तर सुमोनाला घरातली घाण किंवा पसारा त्रासदायक वाटत नसे. जेवायच्या टेबलावरचा पसारा ती मजेत सोफ्यावर ढवळून जेवण मांडायची, अन् हॉलमध्ये बसायच्यावेळी सोफ्यावरचा पसारा पुन्हा डायनिंग टेबलवर ठेवायची.
गिरीशनं काही म्हटलंच तर उलटून म्हणायची, ‘‘इतकं खटकतंय तर तूच ठेवा ना उचलून… मीही तुझ्यासारखीच नोकरी करतेय. ऑफिस सांभाळतेय. ऑफ्टर ऑल समानतेचा काळ आहे. स्त्री-पुरूष समान आहेत.’’
एकदा गिरीशची आई आली होती. दोघांमधलं हे असं संभाषण ऐकून तिला राहवलं नाही. ती म्हणाली, ‘‘बरोबरीचा मुद्दा अगदी बरोबर आहे. समानता असायला हवीच. पण एकूणच घर, संसार, समाज नीट चालण्यासाठी काही कामं स्त्रीपुरूषांमध्ये विभागली गेली आहेत. दोघांनी मिळून कामं करावीत हे बरोबर आहे. पण तरीही काही क्षेत्र ही स्त्रियांची अन् काही पुरूषांची असतात.’’
त्यांचं बोलणं तिनं एका कानानं ऐकलं अन् दुसऱ्यानं सोडून दिलं.
सुमोनाचा हेकेखोरपणाही गिरीश सहन करत होता. त्यांच्या खोलीत त्यानं सुमोनाला मिठीत घेतलं तरी ती त्याला झिकारायची, ‘‘मी पुढाकार घेईन याची वाट का बघत नाहीस तू? प्रत्येक वेळी तुझीच मर्जी का म्हणून?’’
‘‘मी तुझ्यावर बळजबरी करत नाहीए सुमोना, तुझीइच्छा नसेल तर राहील…’’
‘‘माझ्यावर बळजबरी कुणीच करू शकणार नाही…तूसुद्धा!’’
‘‘अगं मीही तेच म्हणतोय ना? मी बळजबरी करत नाहीए…यात भांडायचं कशाला?’’ सुमोनाच्या अशा आठमुठ्या अन् आखडू वागण्यानं गिरीश त्रस्त होता.
काही महिन्यांनंतर सुमोनाची आई त्यांच्याकडे आली. मुलीचा संसार बघून तिला बरं वाटलं. पण त्यांच्यासमोर बरेचदा गिरीश सुमोनाची बरोबरीची, समानतेची वादावादी झाली. गिरीशला अचानक ऑफिसच्या टूरवर जावं लागलं. त्यानं ऑफिसातून सुमोनाला फोन केला, ‘‘जरा माझी बॅग भरून ठेव ना, प्लीज…’’
‘‘अरे व्वा? सरळ हुकूम करतोय बॅग भरून दे म्हणून. मला माझी कामं नाहीत का? स्वत:च काम स्वत: करायला काय झालं? त्याला टूरवर जायचंय तर त्यानं लवकर घरी येऊन आपली बॅग भरून घ्यावी. लग्नाच्या आधीही करतच होता ना स्वत:चं काम? ऑफ्टर ऑल समानतेचा काळ आहे. बरोबरीचे हक्क आहेत.’’
सुमोनाच्या आईला तिचं हे वागणं खटकलं, ‘‘हे काय सुमोना? तू त्याची बायको आहेस, त्याचं काम तूच नको का करायला? घर, संसार मिळावा म्हणून पुरूष लग्न करतो. एकटं राहायचं तर लग्नाची गरजच काय? उद्या तू म्हणशील मुलं मीच का जन्माला घालायची? गिरीशनं घालावीत.’’
‘‘तू तर माझ्या सासूसारखीच बोलते आहेत,’’ आईचं बोलणं सुमोनाला आवडलं नाही.
आई प्रेमाने म्हणाली, ‘‘अगं, आई असो की सासू, तुला सांगतील ते चांगलंच सांगतील. त्यांच्याकडे अनुभव असतो जगाचा, संसाराचा. म्हणून त्यांचं म्हणणं ऐकावं.’’
‘‘पण आई, मी ही त्याच्यासारखीच शिकलेली आहे. गिरीशसारखीच माझीही नोकरी आहे, त्याच्या एवढंच कमावते आहे, मग मी एकटीनंच का संसार ओढायचा? तुला ठाऊक आहे की मी नेहमीच स्त्री मुक्तीची अन् स्त्रीपुरूष समानतेची समर्थक होते अन् आहे.’’
‘‘तू थोडा अतिरेक करते आहेस सुमोना. अगं स्त्रीवाद म्हणजे पुरूषांशी वैर करणं किंवा सतत भांडण करणं नाही. संसार पतिपत्नीच्या समंजपणानं अन् सहकार, सहचार्याने चालतो. गिरीश तर तुला खूपच समजून घेतो. सहकार्य करतो, नुसती त्यानं बॅग भरून दे म्हटलं तर इतकं आकांडतांडव कशाला?’’
आईचं म्हणणंही सुमोनानं उडवूनच लावलं.
लग्नाला वर्ष होता होता गिरीशनं स्वत:ला सुमोनाच्या अपेक्षेनुरूप बदल घडवून आणला होता. त्याचं तिच्यावर मनापासून प्रेम होतं अन् बायकोला सुखात ठेवावं, तिनं सुखी रहावं अशी त्याची इच्छा होती. पण सुमोनाचा स्त्रीवाद काही थांबायला तयार नव्हता. गिरीशचे काही सहकारी घरी आले होते. त्यांच्या ऑफिसच्या गप्पा सुरू झाल्या, तेव्हा त्यांच्या बॉसचा विषय निघाला. ‘‘बॉस मॅडम इतक्या आखडू का आहेत? तेच कळत नाही. सरळ शब्दात तर त्या बोलतच नाहीत.’’
गिरीशच्या एका मित्रानं एवढं म्हटलं अन् सुमोना अशी बिथरली…‘‘एका स्त्रीला बॉस म्हणून सहन करणं तुम्हा पुरूषांना कसं मानवेल? हाच बॉस पुरूष असता तर त्याला सहन केलंच असतं ना? पण इथं एक स्त्री आहे तर लागले तिची चेष्टा करायला, तिला नावं ठेवायला…तिच्याशी जमवून घ्यायला नको का तुम्ही हाताखालच्या लोकांनी?’’
‘‘अरेच्चा? वहिनींना एकाएकी काय झालं?’’ सगळेच चकित झाले.
तिच्या वागण्यानं गिरीशही वैतागला…‘‘सुमोना, तू आम्हा सर्वांना ओळखतेस, आमच्या बॉसला तू बघितलंही नाहीस अन् तिची कड घेते आहेस?’’ त्यानं म्हटलं.
एव्हाना गिरीशच्या लक्षात आलं होतं की सुमोनाच्या मनात पुरूषांविषयी विनाकारण राग आणि द्वेष आहे. ती पुरूषाला बाईचा शत्रूच मानते. स्वत:ला ती श्रेष्ठ स्त्री समजते अन् घरातल्या कामातही विनाकारण बरोबरी, समानता हे विषय आणत असते.
एका रात्री गिरीश, सुमोना जेवायला बाहेर गेली होती. सुमोनाच्या आवडत्या हॉटेलात, तिच्या आवडीचे पदार्थ होते. जेवण झाल्यावर दोघं त्यांच्या गाडीत बसून घरी यायला निघाली. तेवढ्यात तीन मोटरसायकलवर ८-९ जणांचं टोळकं त्यांच्या गाडीच्या मागे लागलं. मोठमोठ्यानं अचकट विचकट बोलत, आरोळ्या ठोकत ते शिट्याही वाजवत होते.
‘‘मी आधीच म्हटलं होतं. या रस्त्यानं नको जाऊयात. तुम्हाला हाच रस्ता नेमका का घ्यावासा वाटला? आता काय करायचं?’’ सुमोना खूपच घाबरली होती.
‘‘काय करणार? घाबरायचं नाही. ऑफ्टर ऑल हा समानतेचा काळ आहे?’’
गिरीशचं बोलणं ऐकून सुमोना गारच पडली. तिचं वाक्य आज गिरीशनं म्हटलं होतं.
घाबरलेल्या सुमोनानं गिरीशला म्हटलं, ‘‘गिरीश, तू माझा नवरा आहेस, मला सुरक्षित ठेवणं ही तुझीच जबाबदारी आहे. बरोबरी समानता आपल्या जागी अन् मला सुरक्षित ठेवणं, गुंडांपासून वाचवणं आपल्या जागी. तुला तुझं कर्तव्य करावंच लागेल.’’
गिरीशनं काही उत्तर दिलं नाही. फक्त गाडीचा स्पीड एकदम वाढवला अन् काही मिनिटातच गाडी सरळ पोलीस चौकीत येऊन थांबली. तिथं पोहोचताच ते टोळकं त्यांच्या मोटरसायकलसह पळून गेलं. शांतपणे गिरीशनं गाडी मुख्य रस्त्यावर आणून सरळ घर गाठलं. दोघांनीही हुश्श केलं. कुणीच काहीही बोललं नाही. गिरीश गप्प होता कारण त्याला सुमोनाला विचार करायला वेळ द्यायचा होता. सुमोना गप्प होती. कारण आज तिला तिची चूक उमगली होती.
सकाळी दोघं उठून आपापलं आवरून ऑफिसला निघून गेली. संभाषण नव्हतंच, मात्र अबोला भांडणातून आलेला नसल्यानं तणाव जाणवत नव्हता. ऑफिसात काम करताना तिच्या कॉम्प्युटरवर गिरीशचा मेसेज दिसला.
‘‘सुमोना, तू हिंदीतल्या ख्यातनाम कवींचं नाव ऐकलं आहे? विनोदी कवी म्हणून काका हाथरसी ओळखले जातात. त्यांचीच ही कविता आहे :-’’
‘दुलहन के सिंदूर से शोभित हुआ ललाट, दूल्हेजी के तिलक को रोली हुई अलौट. रोली हुई अलौट, टौप्स, लौकेट, दस्ताने, छल्ला, बिछुआ, हार, नाम सब हैं मर्दाने. लालीजी के सामने लाला पकड़े कान, उन का घर पुर्लिंग है, स्त्रीलिंग दुकान. स्त्रीलिंग दुकान, नाम सब किस ने छांटे, काजल, पाउडर हैं पुर्लिंग नाक के कांटे. कह काका कवि धन्य विधाता भेद न जाना, मूंछ मर्दों की मिली किंतु है नाम जनाना…
अर्थात, स्त्री अन् पुरूषातला झगडा सनातन आहे. तरीही दोघं एकमेकांचे पुरक, सहाय्यक आहेत ही गोष्ट तेवढीच खरी आहे. ज्यांना हे कळत नाही, त्यांचं सोड, पण नवरा बायकोनं एकमेकांशी भांडणं, सतत बरोबरी करणं यानं कोणताच संसार सुखी होत नाही. सुखी संसारातच वंशवेल विस्तारते. घरातल्या मुलांनाही चांगले संस्कार मिळतात. सुमोना, तुझ्या तकलादू स्त्री वादातून बाहेर पड. मी स्वत: स्त्रियांचा सन्मान करतो हे तू जाणतेस. माझं प्रेम ओळख,. त्यातला खरेपणा जाणून घे…’’
त्या सायंकाळी गिरीश घरी आला, तेव्हा टेबलवर गरमागरम जेवण तयार होतं. छानपैकी नटलेली सुमोना हसऱ्या चेहऱ्यानं त्याची वाट बघत होती. तो आत येताच तिनं त्याला मिठी मारली अन् ती म्हणाली, ‘‘माझॆ काम मी केलंय हं! आता तुझी पाळी.’’
जेवण झाल्यावर गिरीशनं सुमोनाला उचलून घेतलं अन् तो बेडरूमकडे निघाला. हसऱ्या चेहऱ्यानं सुमोना त्याला बिलगली.