* बुशरा खान
अनेक इतिहासकार आणि जम्मूचे लोक असेही मानतात की या शहराची स्थापना 14 व्या शतकात राजा जंबुलोचन यांनी केली होती. काश्मीरचे प्रवेशद्वार मानले जाणारे जम्मू शहर तवी नदीच्या काठावर वसलेले आहे. समुद्रसपाटीपासून 305 मीटर उंचीवर वसलेल्या या शहराचे क्षेत्रफळ 20.36 चौरस किलोमीटर आहे. १८ व्या शतकाच्या मध्यापासून येथे डोगरा राजे राज्य करत आहेत. त्यामुळे येथे डोगरा संस्कृतीचा ठसा स्पष्टपणे दिसून येतो. जम्मू हे जम्मू-काश्मीर राज्याचे व्यापाराचे मुख्य केंद्र मानले जाते. येथे बांधलेल्या अनेक मंदिरांमुळे याला ‘मंदिरांचे शहर’ असेही म्हणतात. संपूर्ण दरी हिरवाईने भरलेली असताना येथे भेट देण्याचा सर्वोत्तम काळ म्हणजे एप्रिल ते ऑक्टोबर. ऑक्टोबरनंतर येथील वातावरण थंड होऊ लागते. जम्मू-काश्मीरमध्ये होणार्‍या दहशतवादी घटना आणि धार्मिक व्यापारामुळे या प्रदेशाची अवस्था बिकट झाली आहे.
निसर्गरम्य ठिकाणे
बहू किल्ला : हा किल्ला जम्मू बसस्थानकापासून ५ किलोमीटर अंतरावर तवी नदीच्या डाव्या बाजूला एका टेकडीवर बांधलेला आहे. हा शहरातील सर्वात जुना किल्ला मानला जातो. हा किल्ला 3000 वर्षांपूर्वी राजा बहुलोचन (राजा जांभूलोचनचा भाऊ) यांनी बांधला होता.
मनसर सरोवर : मनसर सरोवर जम्मूपासून ४५ किमी अंतरावर आहे. हा सुंदर तलाव आजूबाजूच्या जंगलांनी वेढलेला आहे. पर्यटनाच्या दृष्टिकोनातून हे एक आदर्श ठिकाण आहे. तलावात नौकानयन करताना त्याच्या काठावर बांधलेल्या जुन्या वाड्याचे अवशेष दिसतात.
सुरीनसर सरोवर : हे सरोवर जम्मूपासून ४२ किलोमीटर अंतरावर आहे. या सरोवराची लांबी आणि रुंदी मनसर सरोवरापेक्षा कमी असली तरी त्याचे सौंदर्य पर्यटकांना भुरळ घालते.
शिवखोडी : जम्मूपासून 65 किमी अंतरावर असलेल्या जम्मू-काश्मीर राज्यातील रियासी शहरातील शिवखोडी गुंफा निसर्गाचे एक आश्चर्य वाटते. ही गुहा सुमारे 150 किलोमीटर लांब आहे. या गुहेचे वैशिष्ट्य म्हणजे याची उजवी बाजू अतिशय अरुंद आहे. या अरुंद वाटेकडे दुरून पाहिल्यावर असे वाटते की याच्या आत जाणे अशक्य आहे, पण गुहेच्या आत गेल्यावर एक विस्तीर्ण मैदान दिसू लागते ज्यात शेकडो लोक उभे राहू शकतात. जम्मू ते शिवखोडी हा रस्ता नैसर्गिक सौंदर्याने भरलेला आहे.
अखनूर : जम्मूपासून 32 किमी अंतरावर अखनूर हे एक सुंदर पिकनिक स्पॉट आहे. हे ते ठिकाण आहे जिथे चिनाब नदी डोंगरावरून खाली मैदानी प्रदेशात वाहते.
अमर महल पॅलेस म्युझियम : भूतकाळातील शाही राजवाडा आज अमर पॅलेस संग्रहालय म्हणून ओळखला जातो. तवी नदीच्या काठावर बांधलेल्या या महालाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याची उत्कृष्ट वास्तुकला आहे, ज्याची रचना फ्रेंच वास्तुविशारदाने केली आहे. यामध्ये जुन्या काळातील अनेक अनोख्या वस्तूंचा संग्रह करण्यात आला आहे. येथील पहाडी चित्रकलेशी संबंधित अनोख्या चित्रांचा संग्रह पाहण्यासारखा आहे.
झज्जर कोटली : जम्मू-श्रीनगर राष्ट्रीय महामार्गावर असलेले झज्जर कोटली हे पर्यटन स्थळ पर्यटकांसाठी उत्तम पिकनिक स्पॉट आहे. येथे एक खळखळणारा धबधबा आहे, ज्याचे स्वच्छ पाणी पर्यटकांचा थकवा दूर करते.
पटनीटॉप
पटनीटॉप हे जम्मू-श्रीनगर राष्ट्रीय महामार्गावरील कुड आणि बटोटे या शहरांदरम्यान जम्मूपासून 112 किमी अंतरावर आहे. हा परिसर सौंदर्याचा समानार्थी मानला जातो. देवदाराचे घनदाट जंगल आणि हिरव्यागार गवताचे सुंदर उतार येथे येणाऱ्या पर्यटकांना भुरळ घालण्यास पुरेसे आहेत. उधमपूर जिल्ह्यात येणारा हा परिसर प्रसिद्ध रिसॉर्टमध्ये बदलला आहे. पटनीटॉप डेव्हलपमेंट अॅथॉरिटीने हे ठिकाण अधिक आकर्षक बनवण्यासाठी या ठिकाणाभोवती शुद्ध महादेव, मंतलाई, चिनौनी, सणसर आदी परिसर विकसित केले आहेत.
येथे वर्षभर पर्यटकांची वर्दळ असते. स्कीइंग शौकिनांसाठी हे ठिकाण अतिशय रोमांचक आहे. हिवाळ्यात येथे स्कीइंगचे आयोजन केले जाते. स्कीइंगला चालना देण्याच्या उद्देशाने, येथे शिकवण्याची व्यवस्था देखील करण्यात आली आहे, जी तुम्ही आठवडाभरात शिकू शकता. पटनीटॉपला जोडलेल्या नाथटॉपनंतर येणारी सुंदर सणसर व्हॅली पॅराग्लायडिंगसाठी खास विकसित करण्यात आली आहे.
येथे एक सुंदर तलाव देखील आहे. तलावाच्या काठावर बसून पर्यटक निसर्गाच्या सुंदर दृश्यांचा आनंद घेतात. पॅराग्लायडिंग शिकण्यासाठी येथे येणाऱ्या देशी-विदेशी पर्यटकांसाठी गोल्फ मैदानही आहे.
श्रीनगर
श्रीनगर हे जम्मू आणि काश्मीर राज्यातील झेलम नदीच्या काठावर वसलेले एक सुंदर शहर आहे. जिथे सर्वत्र निसर्गाचे सुंदर नजारे पाहायला मिळतात. सगळीकडे पसरलेली हिरवाई, हिरवीगार दऱ्या, पर्वतांचे चुंबन घेणारे सरोवरांचे नैसर्गिक सौंदर्य आणि त्यावर मोकळे निळे आकाश. होय, ही पृथ्वीवरील स्वर्गाची म्हणजे श्रीनगरची वैशिष्ट्ये आहेत. जे इतर टेकडी पर्यटन स्थळांपासून वेगळे करते. या शहराच्या सौंदर्याने प्रभावित होऊन जहांगीरने या शहराला पृथ्वीवरील स्वर्ग असे नाव दिले. या शहराच्या आत आणि आजूबाजूला निसर्गाचा अनमोल खजिना विखुरलेला आहे. फक्त, उशीर झाला तर ते तुमच्या डोळ्यात झाकण्यासाठी.
येथे येणाऱ्या देशी-विदेशी पर्यटकांना चालताना थकवा जाणवत नाही, कारण येथील प्रत्येक ऋतू नवे रंग घेऊन येतो, म्हणूनच श्रीनगरला जम्मू-काश्मीरची शानही म्हटले जाते. आपल्या अफाट सौंदर्याव्यतिरिक्त, श्रीनगर पारंपारिक काश्मिरी हस्तकला आणि कोरड्या फळांसाठी प्रसिद्ध आहे. मुख्यतः काश्मिरी, डोगरी, उर्दू आणि इंग्रजी भाषा श्रीनगरमध्ये बोलल्या जातात. श्रीनगरला भेट देण्याचा सर्वोत्तम काळ एप्रिल ते जून आहे. समुद्रसपाटीपासून 1,730 मीटर उंचीवर वसलेले, श्रीनगरचे जरराझारा जगभरातील पर्यटकांना आकर्षित करते. श्रीनगरमध्ये वाहणारे दल सरोवर, वुलर सरोवर, मुघल गार्डन, हजरतबल दर्गा, गुलमर्ग, पहलगाम, सोनमर्ग इत्यादी येथील प्रमुख आकर्षणे आहेत.
निसर्गरम्य ठिकाणे
दल सरोवर : दल सरोवर आपल्या सौंदर्यासाठी जगभर प्रसिद्ध आहे. जम्मू-काश्मीरमधील हे दुसरे मोठे सरोवर आहे. हे सर्व बाजूंनी पर्वत शिखरांनी वेढलेले आहे. 6 किमी लांब आणि 3 किमी रुंद तलावाच्या काठावर हिरवीगार बागा आपले सौंदर्य पसरवत आहेत. तलावात बदकांसारखे पोहणारे शिकारे पर्यटकांना तलाव आणि बेटांच्या फेरफटका मारतात. तलावाच्या पाण्यात तरंगणाऱ्या घराच्या आकाराच्या हाऊसबोट लोकांना एक वेगळी आणि खास मजा देतात. रात्रीच्या वेळी या हाउसबोट्समधून निघणारा सोनेरी प्रकाश तलावाचे पाणी आणि आजूबाजूचे दृश्य अधिक आकर्षक बनवतो.
वुलर सरोवर : भारतातील सर्वात मोठे गोड्या पाण्याचे सरोवर, वुलर सरोवर श्रीनगरच्या ईशान्येस सुमारे ३२ किमी अंतरावर आहे. वुलर सरोवर उंच पर्वतांनी वेढलेले आहे. सभोवतालचे दृश्य तलावाचे सौंदर्य आणखी वाढवते. तलावात वाहणारे स्वच्छ पाणी आपलीच कहाणी सांगत आहे.
मुघल काळातील उद्याने : श्रीनगरमधील बागा पर्यटकांच्या आकर्षणाचे मुख्य केंद्र आहेत. मुघल काळातील सम्राटांचे या शहरावर इतके प्रेम होते की त्यांनी या शहराचे सौंदर्य वाढवण्यासाठी उद्यानांनी सजवले होते, जे आजही मुघल गार्डन म्हणून ओळखले जाते. निशात बाग, शालीमार बाग, चश्मेशाही बाग हे श्रीनगरमधील काही प्रमुख उद्याने आहेत. यापैकी निशात बाग सर्वात मोठी आहे. मल्लिका नूरजहाँचा भाऊ आसिफ खान याने तो बांधला होता. शालिमार आणि निशात बाग ही चष्मेशाहीपेक्षा खूप मोठी बाग आहेत. चश्मेशाही गार्डन आरशाभोवती बांधले आहे, जे शाहजहानने १६३२ मध्ये बांधले होते. मुघल सम्राट जहांगीरने १६१६ मध्ये मल्लिका नूरजहाँसाठी शालीमार बाग बांधली. या बागांमध्ये झाडांवर उमलणाऱ्या फुलांचे सौंदर्य वर्णन करणे कठीण आहे.
गुलमर्ग : गुलमर्ग शहरापासून ५२ किलोमीटर अंतरावर आहे. गुलमर्गचा संपूर्ण रस्ता देवदाराच्या झाडांनी व्यापलेला आहे. उन्हाळ्यात, हिरवे गवताळ उतार आणि गोल्फ कोर्स हे देशी-विदेशी पर्यटकांसाठी आकर्षणाचे केंद्र असते, तर हिवाळ्यात हे स्की रिसॉर्ट जगभरातील पर्यटकांसाठी आनंदाचे केंद्र बनते. समुद्रसपाटीपासून 2,700 मीटर उंचीवर असलेले हे रिसॉर्ट नोव्हेंबर ते एप्रिल या कालावधीत बर्फाच्या पांढऱ्या चादरीने झाकलेले असते. हिवाळ्याच्या मोसमात पर्यटक येथे स्नो स्पोर्ट्सचा आनंद घेतात. गुलमर्गमधील रोपवे हे आणखी एक आकर्षण आहे. त्याला स्थानिक भाषेत गंडोला म्हणतात. यामध्ये बसून पर्यटकांना आजूबाजूचे सुंदर दृश्य पाहता येते.
पहलगाम : श्रीनगरपासून ९६ किमी अंतरावर असलेले पहलगाम अनंतनाग जिल्ह्यात येते. येथे पर्यटक गोल्फ, घोडेस्वारी, स्कीइंग, ट्रेकिंग आणि इतर अनेक रोमांचक खेळांचा आनंद घेऊ शकतात. 2,130 मीटर उंचीवर असल्याने, पहलगाममध्ये केशरचे उत्पादन आशियामध्ये सर्वाधिक आहे.