* मोनिका अग्रवाल
बागकाम करणे प्रत्येकालाच आवडते. मग हा छंद स्वत:च पूर्ण करा किंवा माळी ठेऊन. पण बागकाम करण्याचा छंद पूर्ण करण्यासाठी थोडा वेळ तर द्यावाच लागतो. रंगीबेरंगी फुलांनी संपूर्ण बाग सजवण्यासाठी आपल्याला झाडे, वनस्पती आणि कुंडया यांची काळजी तर घ्यावीच लागेल. असे नाही की फक्त ४-५ रोपे लावलेली आहेत आणि संपूर्ण बाग सजली आहे किंवा कुंडयांत फक्त पाणी भरून दिले आणि बागकाम पूर्ण झाले.
रोपे लावल्यानंतर त्यांची योग्य काळजी घेणेदेखील आवश्यक आहे. आवश्यकता भासल्यास त्यात खते आणि कीटकनाशकेही वापरली जातात. कुंडयांचा वापर, कोणत्या प्रकारचे बियाणे पेरले पाहिजे, किती सूर्यप्रकाश दाखवायचा आहे, रोपासाठी कोणते तापमान आवश्यक आहे? किती पाणी, किती खत देणे आवश्यक आहे? या सर्व गोष्टींची काळजी घेतली पाहिजे, काहीशी अशी :
हवामान : पावसाळयात गुलमेहंदी, गुमफरीना, नवरंग, मुरगकेश इत्यादी वनस्पती लावता येतील. तसेच हिवाळयाच्या हंगामात वनफूल, पितुनिया, डेलिया, झेंडू, गुलदाऊदी इत्यादींची लागवड करता येईल. याखेरीज बारमाही फुलांची रोपे जसे जास्वंद, रातराणी, बोगनविलिया यांचीदेखील लागवड करता येते. आपण बरेच रोपे लावणे आवश्यक नाही. आपण तेवढेच रोपे लावावित, जेवढयांची काळजी सहज घेता येऊ शकेल.
जर आपल्याला फक्त फुलांची रोपे लावायची असतील तर आपण पितुनिया, साल्व्हिया, स्वीट विलियम, स्वीट एलिसम, चीनी मॉट, जिनिआ, रोझमेरी, गमफरीना, सूर्यफूल आणि डेलियासारखे पर्याय निवडू शकता आणि जर बाग सजलेल्या वनस्पतींनी सजवायची असेल तर कोलियस इंबेशन इत्यादी उत्तम आहेत.
मनिप्लांट, क्रोटॉन, कॅक्टस आणि ड्रायझिनसारख्या काही वनस्पती घरातील वनस्पती आहेत म्हणजेच आपण या वनस्पती सावलीत, खोलीत कोठेही लावू शकतो.
या सर्वांमध्ये, मनिप्लांट एक शोधण्यास सुलभ आणि नेहमी हिरवी असणारी वनस्पती आहे. तिच्या हिरव्या पानांवरील हलके हिरवे पांढरे डाग सुंदर दिसतात. कॅक्टस ही अशीच आणखी एक घरातील वनस्पती आहे. या काटेरी झाडांचीही काळजी घ्यावी लागते. यांची लागवड करतांना कडुलिंबाची खळी, शेणखत आणि वाळू हे समान प्रमाणात मातीमध्ये मिसळावे. पाणी फारच कमी द्यावे लागते. दर वर्षी झाड कुंडीतून काढावे आणि सडलेली मुळे तोडावीत आणि पुन्हा ते कुंडीत लावावे. जोरदार उन्हात किंवा मुसळधार पावसात झाडे सावलीतच ठेवणे चांगले असते. त्यांच्या वेळेनुसार त्यांना फुले येतात, ज्यांचे सौंदर्य पाहतच राहावेसे वाटते.
झेंडू : वर्षातून ३ वेळा झेंडूची लागवड करता येते. नोव्हेंबर, जानेवारी आणि मे-जूनमध्ये. हे कीटकांपासून संरक्षित असते. यात अनेक प्रकार आहेत. जसे हजारा, मेरी गोल्ड, बनारसी किंवा जाफराणी जे फारच लहान फुले देतात. जर आपण याची फुले सुकवून ठेवली तर आपण पुढच्या हंगामासाठी वनस्पती तयार करू शकता. सुकलेले फूल बियाण्यासाठी तयार होते.
जास्वंद : दुसरे फूल जास्वंदाचे आहे. सप्टेंबर ते ऑक्टोबरमध्ये याची लागवड केली पाहिजे. जास्वंद अनेक रंगांचे असते. जसे की लाल, गडद लाल, गुलाबी, जांभळा, निळा इ. त्यात वेळोवेळी खत घालावे. नियमित सिंचनदेखील आवश्यक आहे.
सूर्यफूल : सूर्यफूल एक सुंदर वनस्पती आहे. त्याचे अनेक आकार आहेत. मोठे सूर्यफूल कोबीच्या फुलापेक्षा मोठे असते. त्याच्या बियांपासून तेलदेखील काढले जाते. लहान सूर्यफूल भरपूर पिवळी फुले देतात. एप्रिलमध्ये याची लागवड करावी. हे बागेची शान वाढवते.
जिनिआ : आणखी एक सुंदर दिसणारी वनस्पती म्हणजे जिनिआ. ती ३ प्रकारात उपलब्ध आहे. मोठया फुलांची, लहान झाडांची आणि कम अगेन प्रकाराची. लहान प्रकाराला पर्शियन कारपेट म्हणतात. ऑगस्ट किंवा सप्टेंबरमध्ये याची लागवड करावी, जेणेकरून ते पावसाळयातील कीटकांपासून वाचू शकेल.
तुळशी : ही बहुतेक प्रत्येक घरात आढळते. तिचे रामा तुळशी, श्यामा तुळशी आणि बन तुळशी असे तीन प्रकार आहेत. वर्षाच्या कोणत्याहीवेळी हीची लागवड करता येते. रामा आणि श्यामा बहुतेक घरांच्या अंगणात आढळते. ही एक औषधी गुणधर्म असलेली वनस्पती आहे. ही वनस्पती वातावरण शुद्ध ठेवते. हीची पाने चघळल्यामुळे बरेच आजार टाळता येतात.
डेलिया : डेलिया, क्यारीत आणि कुंडीत अशा दोन्ही ठिकाणी वाढवले जाऊ शकते. यास वाढण्यास पूर्णपणे मोकळया जागेची आवश्यकता असते, जेथे कमीतकमी ४ ते ६ तास सूर्यप्रकाश येत असावा.
रोपांच्या लागवडीची पद्धत
रोपांची लागवड करण्याची उत्तम पद्धत म्हणजे रोपे कटिंगद्वारे तयार करणे. जुन्या वनस्पतींच्या फांद्याच्या वरच्या भागापासून ८ सेमी लांबीचे कटिंग कापून घ्या. यांना जाड वाळूत २ इंच अंतरावर दीड इंच खोलवर लावा. लागवड केल्यावर, ३ दिवस कटिंग लावलेल्या कुंडया सावलीच्या जागी ठेवा. १५ दिवसानंतर, त्यांच्यामधून मुळे बाहेर येतील. त्यानंतरच ते १० ते १२ इंचाच्या कुंडयात लावावेत. ही झाडे अधिक सूर्यप्रकाश किंवा पाण्याने कोमजतात, याची विशेष काळजी घ्या.
एखाद्या कुंडीत जर रोपाची लागवड करायची असेल तर तिच्यात ३ भाग माती आणि १ भाग शेणखताने भरा. वरचा भाग कमीतकमी १ ते दीड इंच रिक्त असावा जेणेकरून पाण्यासाठी जागा असेल. एका कुंडीत एकच रोप लावा. रोपे लावल्यानंतर ताबडतोब पाणी दिले पाहिजे आणि जर क्यारीत लागवड केली असेल तर ४०-५० सें.मी. अंतरावर लावा. क्यारिला १० ते १२ इंच खोल खणून घ्या. यानंतर, १०० ग्रॅम सुपर फॉस्फेट, १०० ग्रॅम सल्फेट पोटॅशियम, २५ ग्रॅम मॅग्नेशियम सल्फेट प्रति चौरस मीटर क्षेत्रानुसार द्या. तसेच, फुलांना चमक देण्यासाठी, १० लिटर पाण्यात १ चमचे मॅग्नेशियम सल्फेट मिसळून उभ्या पीकांवर फवारणी करावी.
क्यारियां दगड गोटयांविरहित असाव्यात. त्यांच्या मातीत ५ किलो प्रति चौरस मीटरनुसार शेणखत अवश्य टाकावे (३ भाग माती + १ भाग शेण खत + २५ ग्रॅम यूरिया + ५ ग्रॅम डीएपी + २५ ग्रॅम हाडांचे खत + वाळू).
जर तुम्हाला कुंडयांमध्ये डेलिया वाढवायचे असतील तर किमान १२ ते १४ इंचाच्या कुंड्या अवश्य घ्या. कुंड्यात समान प्रमाणात माती आणि शेणखत भरा. हे लक्षात ठेवा की कुंडयाचा वरचा भाग कमीतकमी दोन ते अडीच इंच रिक्त असेल जेणेकरून कुंडयांमध्ये पाण्यासाठी जागा मिळेल.
उन्हाळयात आठवडयातून २ वेळा पाणी देणे आवश्यक आहे. हिवाळयाच्या हंगामात, वनस्पतींना ८ ते १० दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे.