* संगीता सेठी
एक काळ असा होता जेव्हा भरतकाम आणि विणकाम महिलांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा अविभाज्य भाग होता. जेवण करून झाल्यावर महिला दुपारी स्वेटर विणायला बसायच्या. गप्पा तर व्हायच्याच सोबत एकमेकींकडून डिझाइन्सची देवाणघेवाणही व्हायची. त्यावेळी, कुटुंबातील प्रत्येक सदस्यासाठी स्वेटर विणणे हे प्रत्येक महिलेसाठी आवडते मनोरंजन होते. त्यावेळी टीव्ही, व्हॉट्सअप, इंटरनेट, फेसबूक यापैकी काहीही नव्हते.
तंत्रज्ञानाचा समाजाच्या इतर पैलूंप्रमाणेच विणकामावरही परिणाम झाला आहे, या सगळयामुळे नकळत आजच्या तरुण पिढीने विणकाम कलेचा निरोप घेतला आहे. ‘हाताने विणलेले स्वेटर कोण घालते?’ किंवा ‘ही एक जुनी पद्धत आहे’ यासारख्या वाक्यांनी महिलांना हाताने विणलेल्या स्वेटरच्या कलेपासून दूर केले आहे, पण या सर्व विधानांना न जुमानता मी माझी विणकामाची आवड सोडली नाही. ही कला जुन्या पद्धतीची समजणाऱ्या जगापासून लपवून विणकाम करत राहिले. कधी चार भिंतींच्या आत तर कधी रात्रीच्या अंधारात स्वेटरच्या नवनवीन डिझाईन्स शोधत राहिले.
परदेशात क्रेझ विणकामाची
माझ्या जर्मनीच्या प्रवासादरम्यान जेव्हा मी विमानात एका जर्मन महिलेला चकचकीत रंगाचे हातमोजे विणताना पाहिले आणि त्यानंतर मी मेट्रो ट्रेनमध्ये काही महिला विणकाम करताना पाहिल्या तेव्हा मला आश्चर्य वाटले. तिथल्या एका दुकानात जायची संधी मिळाली तेव्हा लोकांना हाताने बनवलेले स्वेटर घालण्याची किती आवड आहे, हे मी पाहिले.
दुकानात ठेवलेल्या पुस्तकांमधून लोक स्वेटरच्या डिझाइन्स शोधून तेथील महिलांना ऑर्डर देत होते. ते त्यांच्या स्वेटरसाठी तेथे ठेवलेल्या सामनातून बटणे, लेस आणि मणी निवडतानाही दिसले. मला हे समजल्यावर आनंद झाला की, इथल्या भौतिकवादी देशातही लोक हाताने बनवलेल्या वस्तूंकडे आकर्षित होतात.
नुकतीच मी अमेरिकेला गेले होते, तेव्हा विणकामाच्या दुकानांना भेट देणे हे माझ्या दौऱ्यात समाविष्ट होते. बोस्टन शहरातील ब्रॉड वे रस्त्यावर एक दुकान आहे ज्याचे नाव ‘गेदर हेअर’ आहे. मला ते त्याच्या नावाप्रमाणेच भासले. आतील दृश्य केवळ कलात्मकच नव्हते तर गेदर हेअरसारखे होते. एका मोठया गोल टेबलाभोवती आठ महिला विणकामाच्या काठया घेऊन जमल्या होत्या. प्रत्येकीच्या हातात काठया होत्या आणि प्रत्येकजण शिकण्याच्या उद्देशाने आली होती.
सोफियाने सांगितले की ती तिच्या भावासाठी टोपी विणत होती. लारा तिच्या मुलासाठी मोजे विणत होती. त्या महिलांमध्ये एक माय-लेकीची जोडीही आली होती. त्यांच्याशी संवाद साधल्यावर समजले की, दर महिन्याच्या दुसऱ्या मंगळवारी आणि चौथ्या गुरुवारी ते इथे जमतात. येथे ते एकमेकांकडून डिझाईन शिकतात आणि त्यांच्या कलेला विकसित करतात.
कोवळया सूर्यप्रकाशात विणकाम
त्याच हॉलच्या दुसऱ्या कोपऱ्यात, दोन पुरुष आणि एक महिला बसली होती, ते त्यांनी तयार केलेल्या स्वेटरचे बटण लावत होते. एका कोपऱ्यात चहा, कॉफी आणि नाश्त्याचे सामान होते, जे फक्त त्या महिलांसाठीच होते. लोकर, विणकामाच्या सुया, क्रोकेट (धागा), बटणे आणि तयार वस्तूंचे सुंदर प्रदर्शन यासह अनेक कच्च्या मालाने हे दुकान सुंदरपणे सजवले होते. हे सर्व पाहून मला आश्चर्य वाटले. मला माझ्या देशात घालवलेले ते दिवस आठवले जेव्हा मी माझ्या आजी, काकू आणि काकांना त्यांच्या घराच्या अंगणात कोवळया उन्हात बसून हे सर्व करताना पाहिले होते.
पण आता ही सर्व सुंदर दृश्ये माझ्या देशातून हरवत आहेत. मुली आणि महिलांच्या हातात मोबाईल किंवा कानात स्पीकर असतो. नेट वापरणाऱ्या मुलींना नेटवर सर्फिंग केल्यास हाताने बनवलेल्या वस्तूंचा खजिना सापडतो आणि त्या बनवण्याची कलाही शिकता येते हे माहीत नसते. मुळात विणकामासारख्या कलांमुळे तुम्हाला कंटाळा येत नाही आणि तो तुम्हाला एकटेपणा जाणवू देत नाही. तुमच्या मनाचा समतोल राखण्यासाठीही या कला खूप प्रभावी ठरतात.
परदेशात अती नैराश्य आलेल्या रुग्णांच्या उपचारासाठी डॉक्टरांनी दिलेल्या यादीत औषधांसोबत ‘विणकाम’ही लिहिलेले असते, म्हणजेच विणकाम केल्यास तुमचा बीपी नियंत्रित राहील, असा सल्ला डॉक्टर देतात.
भौतिक सुखसोयींनी संपन्न असलेल्या अमेरिकेसारख्या देशात लोक आजही विणकामाची कला सुंदरपणे जोपासतात. बोस्टनमध्ये जगातील पहिल्या क्रमांकाच्या विद्यापिठात एक खोली आहे, जिथे लोकरीचे शिलाई मशीन, क्रोकेट (धागे,), सुया आणि बेल्ट बटणे सर्व ठेवलेले आहे. जेव्हा विद्यार्थ्यांनां अभ्यासाचा कंटाळा येतो तेव्हा ते या खोलीत येऊन त्यांची आवडती सर्जनशीलता जोपासू शकतात आणि मन प्रसन्न करू शकतात.
माझी मुलगी, जी बॉस्टनमध्ये एमआयटीमध्ये शिकत आहे, ती मला एकदा खूप उत्साहाने म्हणाली, ‘‘आई, मी एका परिसंवादात थोडी लवकर पोहोचले आणि पाहिले की व्याख्यान देणारी प्राध्यापिका विणकाम करत होती. कदाचित ती ते स्वत:ला प्रोत्साहित करण्यासाठी करत असेल. आई, त्यावेळी मला तुझी खूप आठवण आली.’’
एक सुखद भावना
विणकाम आता आपल्या देशात धोक्यात येऊ लागले आहे. ते केवळ डिझायनिंगच्या अभ्यासक्रमांपुरते मर्यादित राहिले आहे, जे त्यांची सेवा यंत्राद्वारे देत आहेत. मोठा स्वेटर किंवा जर्सी नको, पण निदान टोपी आणि मोजे असे काहीतरी लहान विणा. माझी आई एकदा खूप आजारी पडली. तिला अंथरुणावरून उठणे कठीण झाले होते. मी लोकर आणि विणकामाच्या सुया आणून तिच्यासमोर ठेवल्या.
आईने मोज्यांच्या अनेक जोडया विणल्या. मग जो कोणी तिच्या प्रकृतीची विचारपूस करायला यायचे त्यांना ती एक जोडी मोजे भेट म्हणून द्यायची. आईच्या चेहऱ्यावरचे समाधान आणि भेटवस्तू घेणाऱ्या व्यक्तीचा आनंद पाहण्यासारखा होता. या उपक्रमात आई तिच्या आजारपणाचे दु:ख विसरायची. विणकामाचा आनंद वेगळाच असतो. या हिवाळयात एकदा विणकाम करून तर पाहा.