* सरिता टीम
आई-वडिलांची एकुलती एक मुलगी असल्याने स्नेहाचे खूप लाड होते. तिला शाळेत खूप मैत्रिणीही होत्या, पण त्यानंतरही स्नेहाला तिच्या भावाची खूप आठवण यायची. विशेषतः रक्षाबंधनाच्या दिवशी तिला तिच्या भावाची खूप आठवण येत असे. जसजशी स्नेहा मोठी होत होती, तसतशी तिला तिच्या भावाची खूप आठवण येऊ लागली.
ती आठवीत शिकत असताना सुरेश आणि नेहाचे कुटुंब तिच्या शेजारी राहू लागले. शेजारी राहत असल्यामुळे स्नेहा त्याच्या घरी जाऊ लागली, तिथे स्नेहाला तिचा चुलत भाऊ राकेश सापडला. राकेश स्नेहाच्या एका वर्गाने पुढे होता. त्याने स्नेहाच्या शाळेतच प्रवेश घेतला. आता स्नेहा आणि राकेशमध्ये भावा-बहिणीचे जवळचे नाते आहे. दोघेही एकत्र अभ्यास करायचे. शाळेतही बहुतेक एकत्र राहत. स्नेहाला आता आपलाही मोठा भाऊ असल्यासारखे वाटू लागले होते. स्नेहा पूर्वीपेक्षा आनंदी राहू लागली. दुसरीकडे स्नेहाची साथ मिळाल्याने राकेशलाही आनंद झाला. दोघांचीही मने आता वाचायला लागली होती. यामुळे त्याचे आई-वडीलही खुश झाले.
हे फक्त स्नेहा आणि राकेशचे नाही, आज अशी अनेक मुले आहेत जी एकटे आहेत. अनेक मुलांना एकटेपणाचा त्रास होऊ लागतो, त्यामुळे ते मानसिकदृष्ट्या अस्वस्थ होतात. अशा वेळी भाऊ-बहिणीसारखी नाती ही काळाची गरज बनली आहे. बोलके भाऊ-बहिणीचे नाते मैत्रीपेक्षा अधिक घट्ट असते, कारण ते एकमेकांच्या भावनांची जास्त काळजी घेतात.
समाजशास्त्रज्ञ डॉ रेखा सचान म्हणतात, “भावंडाचे नाते खूप महत्त्वाचे आहे. ही काळाची गरज बनत चालली आहे. तसे, असे संबंध इतिहासातदेखील आढळतात. मुघल सम्राट हुमायून आणि चित्तौडगडची राणी कर्णावती यांची कथा अशाच नात्याची पुष्टी करते. कर्णावती राजा रणसंगाची पत्नी होती. ती हुमायूनला राखी बांधायची. दोघांमध्ये भावा-बहिणीचे जवळचे नाते होते. एकदा कर्णावतीने युद्धादरम्यान हुमायूंकडे मदत मागितली असता, हुमायूनने आपल्या सैन्यासह तिला मदत केली.
एकल कौटुंबिक कारण
पूर्वी समाजात संयुक्त कुटुंब प्रचलित होते. जिथे मुलांना सगळे भाऊ-बहिण मिळायचे, जे भाऊ-बहिणीच्या उणीवा पूर्ण करायचे. सुट्टीच्या दिवसात मुले नातेवाईकांकडे राहायची, त्यामुळे त्यांच्यात चांगले संबंध निर्माण झाले. आता हा ट्रेंड जवळपास थांबला आहे. मुलांवर अभ्यासाचा ओढा इतका वाढू लागला आहे की, सुट्ट्या विसरल्या आहेत. मुलांनाच नाही तर त्यांच्या पालकांनाही रजा मिळत नाही. अशा परिस्थितीत बोलकी भावंडं ही काळाची गरज बनली आहे. अनेकवेळा जी मुलं आई-वडिलांना, भावंडांना सांगू शकत नाहीत, ती आपल्या भावंडांना काही गोष्टी सांगतात.
दिल्लीत राहणाऱ्या पुनीता शर्मा म्हणतात, “जवळच्या भावंडांमध्ये ते एकाच जातीचे किंवा धर्माचे असणे आवश्यक नाही. विविध जाती-धर्माचे लोकही भावा-बहिणीचे जवळचे नाते राखू शकतात. ही केवळ काळाची गरज नाही तर समाजाचीही गरज आहे. अशा संबंधांमुळे चांगले भविष्य आणि समाजाची रचना होऊ शकते. समाजात अशी अनेक नाती आहेत जिथे भावंडांमध्ये चांगली बांधिलकी आणि सहकार्य असते. काहीवेळा हे नाते जवळच्या नातेसंबंधांपेक्षा अधिक प्रभावी ठरतात.
मैत्रीपेक्षा जास्त विश्वास ठेवा
पौगंडावस्थेत मैत्रीचे नाते खूप तयार होते. मैत्रीपेक्षा बोलके भाऊ-बहिणीचे नाते अधिक जबाबदार असते. मैत्री बिघडत राहते पण अशी नाती सहजासहजी तुटत नाहीत. मैत्रीत अनेक अडचणी येत असल्या तरी भावा-बहिणीच्या नात्यात नेहमीच एक नातं असतं. बोलक्या भावंडांच्या नात्यातही कुटुंब जोडलेले असते. अशा परिस्थितीत इतर नात्यांपेक्षा इथे विश्वास जास्त असतो. कुटुंबासोबत असल्याने हे नाते अधिक काळ टिकते आणि विश्वासाने. भावा-बहिणीच्या जवळच्या नात्यात दोन्ही बाजूंच्या जबाबदाऱ्या अधिक असतात. कुटुंबासोबत असल्यामुळे अशा नात्यात काही अडचण किंवा तणाव असेल तर ते दूर करणे सोपे जाते.
लखनौच्या लालबाग गर्ल्स इंटर कॉलेजमध्ये शिकत असलेली रितिका अग्निहोत्री म्हणते, “आजकाल बहुतेक किशोरवयीन मुलांना अशा नातेसंबंधांची आणि त्यांच्या गरजा फार कमी समजतात. समाजाला अशा संबंधांची नितांत गरज आहे. अशा संबंधांमुळे समाजात चांगले वातावरण निर्माण होते. मैत्रीपेक्षा बोलके भाऊ-बहिणीचे नाते अधिक गंभीर असते. हे समजून घेणे आणि जतन करणे आवश्यक आहे.
समन्वय करणे आवश्यक आहे
कोणत्याही नात्यात सामंजस्य आणि मोकळेपणा असणे आवश्यक असते. जोपर्यंत तुम्ही ते नातं नीट समजून घेतलं नाही तोपर्यंत ते टिकवता येणार नाही. भावा-बहिणीच्या नात्याबद्दल हे समजून घेणे आवश्यक आहे की ते प्रेम आणि रक्ताचे नाते नसते. कधीकधी यात अंतरही येते. हे अंतर अनेक कारणांमुळे येऊ शकते. अशा नात्यांमध्ये दुरावा निर्माण झाला की नाराज होण्याची गरज नाही, तर परस्पर समन्वयाने गैरसमज दूर करण्याचा प्रयत्न करा.
संजोली श्रीवास्तव सांगतात, “कौगंडावस्थेत भावंडांची नाती तयार होतात. यानंतरही त्यांच्याबद्दलची भावना आयुष्यभर कायम राहते. अशी नाती पुढे कौटुंबिक नात्यांसारखी बनतात आणि जवळच्या नात्यांहून अधिक गहिरी होतात. प्रत्येक नात्याप्रमाणेच भाऊ-बहिणीचे नातेही खूप बांधिलकीने जपावे लागते. या नात्यात विश्वास आणि प्रामाणिकपणा खूप महत्त्वाचा असतो. आज जिथे समाजात मुलींसाठी अनुकूल वातावरण निर्माण करण्याची चर्चा होते, तिथे अशा नात्याची गरजही खूप जाणवते.
नातेसंबंधांची आत्मीयता
भाऊ-बहिणीच्या नात्यात फार मोठी सक्ती नसते. हे मनापासून बनवलेले असतात आणि हसून खेळतात. लखनऊच्या लॅमार्टिनियर गर्ल्स स्कूलमध्ये शिकलेली दिया मंशा म्हणते, “भाऊ-बहिणीच्या जवळच्या नातेसंबंधात आपुलकीची भावना असते. त्याच्यावर विश्वास आहे. पौगंडावस्थेत करिअरबाबतचे सर्व प्रकारचे प्रश्न मनात घोळत राहतात. अशा परिस्थितीत एकमेकांशी सल्लामसलत करून योग्य दिशा शोधली जाते.
“नव्या युगात ही नाती तुटत चालली आहेत हे खरे आहे, पण त्यानंतरही अशा नात्याची गरज संपत नाही. त्यांची देखभाल करणे ही समाजाची गरज बनली आहे.
अनुपम तिवारी म्हणतात, “बहीण भावंड एकमेकांना चांगली मदत करू शकतात. त्यांच्याकडे एकमेकांच्या कुटुंबाची आणि घराचीही माहिती असते. अशा परिस्थितीत ते कुटुंबाला समोर ठेवून सल्ला देतात, जे अधिक चांगले सिद्ध होते. या संबंधांमुळे आम्हाला अधिक सुरक्षित वाटते. अशा परिस्थितीत ही नाती जपण्याची आणि टिकवण्याची नितांत गरज आहे.