* सोमा घोष
मुलांच्या संगोपनासाठी जशी पालकांची भूमिका महत्त्वाची असते, त्याचप्रमाणे वृद्धापकाळात मुलांची भूमिका महत्त्वाची ठरते, पण मूल एकुलती एक मुलगी असेल आणि तिचे लग्न झाले असेल तर?
पालक एकट्या मुलांसाठी सोवळे होतात का? मूल त्याचे आयुष्य चांगले जगू शकत नाही का? हे मुलीसाठी अधिक समस्या आणते का? अशा अनेक प्रश्नांची उत्तरे बहुधा मिळत नाहीत, कारण मुली मोठ्या झाल्यावर लग्न केल्यास त्यांना कुटुंबात अनेक भूमिका पार पाडाव्या लागतात, जसे की मुलगी, पत्नी, प्रशासक, आई, शिस्तपालक, आरोग्य अधिकारी, पुनर्निर्मिती. त्यांना किती टप्पे पार करावे लागतील माहीत नाही.
याशिवाय समाजाच्या विकासाची जबाबदारीही स्त्रीवर असते. यामध्ये एकट्या मुलाने काही चूक केली तर त्याचे संगोपन आणि जगणे चुकीचे आहे असे सांगून समाज आणि कुटुंब त्याची सुटका करून घेतात, पण मुलीसाठी हा विचार वेगळा आहे. त्याच्याकडून काही उणीव असेल तर समाज आणि कुटुंब ते सहन करत नाही, त्याला स्वार्थी म्हणतात.
पण 45 वर्षीय शोमा बॅनर्जी, जी आपल्या आई-वडिलांची एकुलती एक मुलगी आहे आणि पार्श्वगायिकादेखील आहे, यापेक्षा वेगळे आयुष्य जगत आहे. त्यांचे पती विकास कुमार मित्रा हे चित्रपट लेखक आणि दिग्दर्शक आहेत. पतीचे संपूर्ण कुटुंब आधी छत्तीसगडमध्ये राहायचे, आता सर्व मुंबईत एकत्र राहतात.
लग्नाचा विचार केला नाही
संगीतात नाव कमवण्यासाठी शोमा 1995 साली तिच्या आई-वडिलांसोबत मुंबईत आली होती. एकुलता एक मुलगा असल्याने त्याने आपले बालपण खूप मजेत घालवले, आयुष्यात कधीच कशाची उणीव दिसली नाही. त्याला न सांगता सगळे मिळायचे.
आई-वडील म्हातारे झाल्यावर जबाबदारीची जाणीव झाली आणि शोमाही 30 वर्षांची झाली. आई-वडिलांचा एकुलता एक मुलगा असल्याने तिला आराम नाही असे वाटू लागले. त्याची जबाबदारी वाढत चालली आहे कारण कधी कधी आईला वडिलांची काळजी घ्यावी लागत असे. अशा परिस्थितीत जेव्हा शोमाने आपल्या आजूबाजूच्या मैत्रिणींचे लग्न होत असल्याचे पाहिले तेव्हा तिने आपल्या मनाला पटवून दिले की आपण या विवाह प्रक्रियेत येऊ शकत नाही.
शोमा म्हणते, “सुरुवातीला मला लग्न करण्याची इच्छा नव्हती कारण माझे वडील म्हणायचे की जर तुम्हाला संगीतात चांगले करिअर करायचे असेल तर त्यासाठी प्रयत्न करा आणि तशी इच्छा नसेल तर लग्न करा. याशिवाय माझ्या घरातील लोक पहिल्यापासून लिंगभेदी नव्हते. माझ्या लग्नाबाबत पालकांवर कोणीही दबाव आणला नाही. मीसुद्धा आई-वडिलांना नेहमी सांगायचो की जोपर्यंत तुम्ही आहात तोपर्यंत मी तुमच्यासोबत राहीन, नंतर कोणत्या ना कोणत्या संस्थेत राहून गरजूंची सेवा करेन.
लग्न करण्यासाठी सेट
वयाच्या 40 व्या वर्षी शोमाला वाटू लागले की आपण स्वत:कडून काहीतरी चूक केली आहे कारण या वयात पालकांना लोकांचे ऐकायला मिळत होते. कुणी म्हणतं की ते त्यांच्या सोयीसाठी मुलीचं लग्न लावत नाहीत, त्यांच्यानंतर मुलीचं काय होणार, वगैरे वगैरे?
शोमा म्हणते, “जेव्हा बरेच लोक माझ्या आई-वडिलांबद्दल आणि माझ्या लग्नाबद्दल बोलू लागले, तेव्हा मी या विषयावर विचार करण्याचे ठरवले आणि जो कोणी लग्नाबद्दल काहीही बोलेल, त्याला मी मुलगा शोधून काढेन. कारण ते कठीण आहे. 40 नंतर कोणत्याही मुलीने लग्न करावे कारण या वयात जोडीदार मिळणे कठीण होते. मी माझा फोटो सर्व मॅट्रिमोनिअल साइटवर टाकला होता. त्यादरम्यान माझ्या एका मित्राच्या सांगण्यावरून मी माझ्या पतीला भेटले. ती पण एका विचित्र पद्धतीने भेटली होती, खर तर मी खूप कामात बिझी होतो त्यामुळे खूप कमी बोलणे झाले आणि 2 महिन्यांनी लग्न झाले.
पतीसह जगणे कठीण
शोमा म्हणते, “लग्नानंतर दोघांचे एकत्र राहणे कठीण झाले कारण मी माझ्या आई-वडिलांना सोडू शकत नव्हते आणि माझे पती आईला एकटे सोडू शकत नव्हते. अशा परिस्थितीत आम्हा दोघांनी मालाड परिसरात एक मोठा 4 खोल्यांचा फ्लॅट घेतला, ज्याच्या भाड्याने माझ्या वडिलांच्या अंधेरी पश्चिम भागातील 2 खोल्यांचा फ्लॅट पूर्ण झाला. आम्ही मिळून 3 वडिलांची काळजी घेण्याची जबाबदारी घेतली पण आम्हा दोघांसाठी हे एक मोठे आव्हान आहे कारण माझे आई-वडील बंगालचे आहेत तर माझे पती बंगाल आणि नेपाळ या मिश्र संस्कृतीतील आहेत. त्याचे वडील बंगाली आणि आई नेपाळी आहे.
“माझ्या कुटुंबात मला सकाळी उठून जेवण बनवावे लागते आणि ऑफिसला जावे लागते. अशा रीतीने आम्ही दोघंही छोट्या-छोट्या गोष्टींची वर्गवारी करण्यात बराच वेळ घालवायचो. अशा प्रकारे आपण दोघेही परस्पर समन्वयाने आपली जबाबदारी पार पाडत आहोत. मुल न होण्याचे कारण म्हणजे वयाच्या 40 नंतर माझे लग्न आणि माझ्या वडिलांना अचानक कॅन्सर दिसणे कारण अशा परिस्थितीत मी मुलाला जन्म देईन आणि त्याची काळजी घेऊ शकत नाही, म्हणून मी माझ्या 2 पालकांना सोडले आणि घेऊन गेलो. सासूची योग्य काळजी घेणे ही योग्य गोष्ट आहे. माझ्या नवऱ्याला पटत नसतानाही त्यांनी होकार दिला. तसेच, माझे संगीत एकत्र वाजत होते.”
लग्नापूर्वी बोला
एकुलता एक मुलगा हा नेहमीच पालकांच्या भविष्याचा आधार मानला जातो हे खरे आहे. मग त्यात मुलगा असेल तर आई-वडील त्याला आपला आधार मानतात, पण त्यांच्या बहुतेक आशा धुळीस मिळतात, पण त्यात ते चुकीचे संगोपन समजून गप्प राहतात. तर मुलीला जबाबदारी कशीही पार पाडायची असते. त्यामुळे लग्नापूर्वी अविवाहित मुलीच्या पतीला सर्व काही सांगणे योग्य मानले जाते.
शोमा म्हणते, “सगळं स्पष्ट झाल्यानंतरही एकुलत्या एक मुलीला तिच्या सासरच्या मंडळींचं काही ऐकावं लागतं, पण मी त्याकडे फारसं लक्ष देत नाही. अनेक वेळा आपण दोघे सासू-सासरे आणि आई-बाबांना फिरायला घेऊन जातो जेणेकरून दोन्ही कुटुंबात मतभेद निर्माण होतात.
याबाबत शोमाचे म्हणणे आहे की, “लग्नानंतर एकटी मुलगी नवऱ्याचे सहकार्य असल्यास दोन्ही कुटुंबातील वडीलधाऱ्यांची काळजी सहज घेऊ शकते. सर्व अविवाहित मुलींना माझी सूचना आहे की, जेव्हाही तुम्ही लग्न कराल तेव्हा तुमच्या जोडीदारासोबत जास्त वेळ घालवा. लग्नाची घाई करू नका.
अशीही काही उदाहरणे आहेत की लग्नानंतर एकटी मुलगी तिच्या आई-वडिलांची काळजी घेत नाही. भिलाई येथील एका अविवाहित मुलीने लग्न केले, आईच्या निधनानंतर तिच्या ७० वर्षांच्या वडिलांचा सांभाळ केला आणि संपूर्ण मालमत्ता तिच्या नावावर करून घेतली आणि मग पतीसोबत तेथे राहू लागली. काही दिवसांनी भिलाई स्टेशनच्या रेल्वे रुळावर वृद्ध व्यक्तीचा मृतदेह आढळून आला, ज्याला मुलीने आत्महत्या म्हटले, तर ती व्यक्ती खूप आनंदी होती आणि कोणावरही रागावली नाही. ही हत्या आहे की आत्महत्या हेदेखील पोलिसांना समजू शकले नाही.