* प्रतिनिधी
स्त्रिया सुशिक्षित झाल्या आणि नोकरीत प्रगती करू लागल्या तसतशा त्या आपल्या विरोधात घडणाऱ्या चुकीच्या गोष्टींवर आवाज उठवू लागल्या. आर्थिक ताकद माणसाला धैर्य आणते. महिलांच्या बाबतीतही असेच घडले. आता पतीकडून होणारी मारहाण आणि शिवीगाळ सहन होत नसताना घटस्फोटाचा मार्ग स्वीकारण्यास त्या मागेपुढे पाहत नाहीत.
पती-पत्नीमधील वाद
देशभरातील न्यायालयांमध्ये झपाट्याने खटले वाढत आहेत. गेल्या 3 वर्षांत 3.25 लाखांहून अधिक खटले न्यायालयात दाखल झाले आहेत. जलदगतीने निकाली निघत असूनही कौटुंबिक वादांची प्रलंबित प्रकरणे कमी होत नाहीत. आता पती-पत्नी छोट्या-छोट्या प्रकरणांवरूनही कोर्टात पोहोचू लागले आहेत. सन 2021 मध्ये देशातील कौटुंबिक न्यायालयात घरगुती वादाचे 4,97,447 खटले दाखल झाले. 2022 मध्ये 7,27,587 खटले दाखल झाले होते, तर 2023 मध्ये ही संख्या 8,25,502 वर पोहोचली.
अलीकडेच कायदा मंत्री अर्जुन राम मेघवाल यांनी लोकसभेत कौटुंबिक वादाशी संबंधित आकडेवारी सादर केली आहे. या आकडेवारीनुसार, न्यायालयांद्वारे प्रकरणे अधिक निकाली काढली जात असतानाही, प्रलंबित प्रकरणांमध्ये वाढ होत आहे कारण अधिक नवीन प्रकरणे दाखल होत आहेत. याचे कारण पती-पत्नीमधील अहंकार असल्याचे सांगितले जात आहे. मात्र, हा केवळ अहंकाराचा विषय नाही. यामागे इतरही अनेक कारणे आहेत. देशाची राजधानी दिल्लीत दरवर्षी 8 ते 9 हजार घटस्फोटाच्या घटना घडतात, जे देशात सर्वाधिक आहे. यानंतर मुंबई आणि बेंगळुरू आहे, जिथे दरवर्षी 4 ते 5 हजार घटस्फोटाच्या केसेस नोंदवल्या जातात. सध्या भारतात 812 कौटुंबिक न्यायालये कार्यरत आहेत. त्यापैकी 11 लाखांहून अधिक प्रकरणे प्रलंबित आहेत.
या प्रकरणांमध्ये कौटुंबिक हिंसाचार, हुंडाबळी, घटस्फोट, मुलांचा ताबा, वैवाहिक हक्कांची परतफेड, कोणत्याही व्यक्तीची वैवाहिक स्थिती घोषित करणे, वैवाहिक मालमत्तेची समस्या, पोटगी, पती-पत्नीमधील वाद असल्यास मुलांना भेटण्याचा अधिकार आणि सुनावणीचा समावेश आहे. मुलांच्या संरक्षणाशी संबंधित प्रकरणे. हुंड्यासाठी छळ, कौटुंबिक हिंसाचार आणि घटस्फोटाची सर्वाधिक प्रकरणे नोंदवली जातात. भारतात कौटुंबिक वादाची प्रकरणे वाढली असली, तरीही जगात घटस्फोटाचे प्रमाण भारतात सर्वात कमी आहे. पुरुषप्रधान व्यवस्था, स्त्रियांचे पुरुषांवरील अवलंबित्व आणि धार्मिक-सांस्कृतिक पैलू हे भारतातील नातेसंबंधांच्या मोठ्या संख्येला कारणीभूत आहेत.
यामध्ये कुटुंबासह प्रवास करण्यावर अधिक भर दिला जातो. याशिवाय अशी प्रकरणेही मोठ्या प्रमाणात आहेत जी कायदेशीर प्रक्रियेतून जात नाहीत आणि पती-पत्नी स्वतः वेगळे राहू लागतात. त्यामुळे योग्य आकडेवारी समोर येत नाही. जगभरातील घटस्फोटावर संशोधन करणाऱ्या एका खासगी वेबसाइटनुसार, जगात सर्वात कमी घटस्फोटाचे प्रमाण भारतात एक टक्का आहे, तर मालदीवमध्ये सर्वाधिक घटस्फोटाचे प्रमाण 5.52 टक्के आहे देशांनी एकत्र राहण्यासाठी आणि शारीरिक संबंध ठेवण्यासाठी पुरुष आणि स्त्रीने लग्न करणे आवश्यक नाही. त्यांच्या संस्कृतीत स्त्री लग्नानंतरही मुलाला जन्म देऊ शकते आणि लग्न न करताही आई होऊ शकते. जर ती मुलांच्या संगोपनाची जबाबदारी उचलू शकत असेल तर ती ती करते, नाहीतर तिचा जोडीदार किंवा दोघे मिळून ते करतात.
एकतर आम्ही ते वाढवतो किंवा सरकार उठवतो. लैंगिक सुखासाठी वैवाहिक गुलामगिरी किंवा मुले जन्माला घालणे आवश्यक नाही. ते आर्थिकदृष्ट्या कोणत्याही पुरुषावर अवलंबून नाहीत. आई-वडील, सासू-सासरे यांच्या निर्णय आणि दबावापासून मुक्त राहून ते त्यांच्या आयुष्याचे निर्णय घेण्यास मोकळे असतात. ती तिच्या जोडीदारासोबत चांगली जमली तर दोघेही एकाच छताखाली राहतात. जेव्हा कल्पना जुळत नाहीत, तेव्हा दोघे सहजपणे वेगळे होतात. धर्माने स्त्रियांना अनेक नियमांनी बांधले आहे आणि त्यांना स्वतंत्रपणे विचार करण्याची, बोलण्याची किंवा कोणतीही कृती करण्याची परवानगी दिली नाही. स्त्रिया नेहमीच आर्थिकदृष्ट्या पुरुषांवर अवलंबून राहिल्या आहेत, म्हणूनच, पतीशी विवाह करण्यास सक्षम नसतानाही, शतकानुशतके स्त्रियांचे लग्न होत आले आहे.
संस्थेतून बाहेर पडता आले नाही. घरात तिला मारहाण होत राहिली, शिवीगाळ होत राहिली, घरातील काम मोलकरणीसारखी करत राहिली, यंत्राप्रमाणे मुलांना जन्म देत राहिली पण लग्न मोडण्याचे धाडस तिला जमले नाही. ती तोडून कुठे जाणार? ज्या समाजात मुलीला निरोप देताना सांगितले जाते की, आतापासून तिच्या नवऱ्याचे घर हे तिचे घर आहे, तिथून पुढे फक्त तिची अंत्ययात्रा निघणार आहे, मग तो समाज वेगळा राहण्यासाठी बाहेर पडलेल्या स्त्रीला कसे सहन करेल? तिच्या पतीकडून किंवा कोणाशी घटस्फोट घेतला आहे? मात्र, महिला जसजशा सुशिक्षित झाल्या, नोकरी-व्यवसायात प्रगती करू लागल्या, तसतशा त्यांच्याविरुद्ध होणाऱ्या चुकीच्या गोष्टींवरही आवाज उठवायला सुरुवात केली.
आर्थिक ताकद माणसाला धैर्य आणते. महिलांच्या बाबतीतही असेच घडले. आता नवऱ्याची मारहाण, शिवीगाळ सहन होत नसताना घटस्फोटाचा मार्ग स्वीकारायला त्या मागे हटत नाहीत. जर त्यांचे पालक त्यांना स्वीकारत नाहीत तर ते एकटे राहतात. पूर्वी पत्नीशी नीट जमत नसेल तर नवरा बाहेरच्या महिलांशी संबंध वाढवत असे. बायको रडत राहायची, गुदमरून जगायची, नवऱ्यावर काहीच परिणाम होणार नाही. पण आज नोकरी करणारी बायको अशा नवऱ्याला लाथ मारून त्याच्यापासून विभक्त होतेच, शिवाय अनेक प्रकरणांत त्याच्या गळ्यात अडकवून वर्षानुवर्षे कोर्टात खेचते. पूर्वी संयुक्त कुटुंबात राहत असताना धर्म, मूल्य आणि सामाजिक सन्मानाच्या नावाखाली पतीकडून सोडून दिलेल्या आणि अत्याचार करणाऱ्या महिलेलाही सासरच्या घरात राहण्यास भाग पाडले जात होते.
आता तसे नाही. संयुक्त कुटुंबे तुटली आहेत. विभक्त कुटुंबांमध्ये, बहुतेक सासरचे लोक काही दबाव आणतात, परंतु जर पती-पत्नीमध्ये खूप मतभेद आणि भांडणे असतील तर ते देखील मागे हटतात आणि खरेतर वेगळे होण्याचा सल्ला देतात. पती-पत्नीमध्ये मतभेद आणि मतभेदाची अनेक कारणे आहेत. याचे कारण केवळ महिलांनी आर्थिकदृष्ट्या मजबूत असणे किंवा स्वतःचे निर्णय घेणे एवढेच नाही. पतीचे आचरण चांगले असेल तर आर्थिकदृष्ट्या स्थिर असलेल्या स्त्रीला आपले संसार मोडायचे नाहीत.
चला पाहूया कोणती कारणे आहेत जी स्त्रीला नाते तोडण्यास भाग पाडतात –
फसवणूक करणारे नाते आणि लग्नानंतर फसवणूक करणारे लोक खूप दुःखी असतात. घटस्फोटाची अनेक प्रकरणे आहेत ज्यात पती किंवा पत्नीपैकी एकाने फसवणूक केली आहे. काहीतरी लपवा किंवा इतरांच्या बाहेर नाते निर्माण करा. अशा परिस्थितीत जोडीदाराकडून घटस्फोटाची सुरुवात केली जाते. आजकाल लग्नानंतरही अफेअर्समुळे घटस्फोटाच्या घटना वाढल्या आहेत. त्यामुळे पती-पत्नी दोघांनीही आपल्या जोडीदाराप्रती प्रामाणिक राहणे गरजेचे आहे, असे अनेक वेळा पती-पत्नीची मानसिक स्थिती बरोबर नसते. ॲरेंज्ड मॅरेजमध्ये कुटुंबातील सदस्यांनी लग्न लावून दिल्यावर जोडीदार मानसिकदृष्ट्या कमकुवत असल्याचे समोर येते त्यामुळे तो अनेक चुकीची कामे करतो ज्यामुळे घटस्फोट होतो.
धार्मिक मतभेदांमुळे, इतर धर्मातील विवाहांमुळे घटस्फोटाच्या घटनांमध्ये सध्या वाढ झाली आहे. असे अनेकवेळा दिसून आले आहे की लोक प्रेमात पडतात आणि वेगळ्या धर्माच्या व्यक्तीशी लग्न करतात, परंतु नंतर त्या व्यक्तीच्या घरात होणाऱ्या धार्मिक कार्यांशी जुळवून घेऊ शकत नाहीत. काही वेळा दुसऱ्या धर्मात लग्न केल्यानंतर जोडीदारावर धर्मांतर करण्यासाठी दबाव टाकला जातो. अशा परिस्थितीत एकमेकांच्या धर्माबाबत नेहमीच वाद होतात, ज्यामुळे भविष्यात एकत्र राहणे कठीण होते आणि शेवटी लग्नानंतरचे मानसिक वर्तन खूप महत्त्वाचे असते. पती किंवा पत्नी आपल्या जोडीदाराबाबत खूप पझेसिव्ह असतात असे अनेक प्रकरणांमध्ये दिसून आले आहे.
दिवसभर ते त्याच्यावर संशय घेतात. त्यांच्या प्रत्येक कामात हस्तक्षेप करतात. ते ऑफिसमध्ये असोत किंवा बॉससोबत असोत, त्यांच्या पार्टनरला सर्व काही माहित असणे आवश्यक असते. त्यामुळे पुढे दोघांमध्ये आंबटपणा निर्माण होतो आणि हळूहळू नात्यात दुरावा निर्माण होतो. दारूच्या सेवनामुळे घटस्फोट होतो असे अनेक प्रकरणांमध्ये दिसून आले आहे. बहुतांश महिलांमध्ये व्यसनी पतीसोबत असुरक्षिततेची भावना असते. महिलेला वाटते की तो आपली सर्व बचत दारूवर खर्च करेल. अशा परिस्थितीत अमली पदार्थाच्या व्यसनाधीन व्यक्तीपासून दूर राहणेच आपल्या आणि आपल्या मुलांच्या भविष्यासाठी चांगले वाटते.
सुनेसोबत सासरचे असभ्य वर्तन : ज्या घरांमध्ये सून सासरच्यांसोबत राहते, त्या घरांमध्ये सासू-सुनेमध्ये अनेकदा भांडणे होतात. सून आल्यानंतर सासू-सासऱ्यांमध्ये अनेकदा असुरक्षिततेची भावना वाढते.
आपले स्थान बळकट करण्यासाठी ती आपल्या सुनेला तिच्या आदेशाची गुलाम बनवण्याचा प्रयत्न करते. प्रत्येक कामात त्याच्या चुका शोधतो. काही वेळा सासूच्या असभ्य वागणुकीमुळे सुनेला मोठा मानसिक त्रास होतो. काही ठिकाणी सासू-सासरे सून आणि मुलामध्ये भांडण करतात. सून जर कमावती असेल तर तिला सासूचे टोमणे सहन होत नाहीत. जर तिच्या पतीने आईची बाजू घेतली, तर सून केवळ त्याला घटस्फोटाची नोटीसच देत नाही तर संपूर्ण कुटुंबाला घरगुती हिंसाचार आणि हुंडाबळीच्या समस्येत अडकवते.