उत्सवी रांगोळी

diwal* डॉ. अनिता सहगल बसुंधरा

दिवाळी हा दिव्यांचा उत्सव आहे. यादिवशी जर रांगोळीदेखील साकारली तर सणाचा आनंद अधिक द्विगुणित होईल. आता तर दिवाळीच्या दिवशी प्रत्येक घरी रांगोळी साकारण्याची जणू काही परंपराच झाली आहे. या दिवशी लोक आपल्या घराची स्वच्छता करतात, ते सजवतात आणि दरवाजासमोर रांगोळी काढतात.

दिवाळीच्या दिवशी दरवाजावर रांगोळी बनवून लोक पाहुण्यांचं स्वागत करतात. या दिवशी जमिनीवर बनविलेल्या वेगवेगळया रांगोळया आपल्या प्रत्येक भागातील कलेचे महत्त्व दर्शवितात. प्रामुख्याने रांगोळी कमळ, मासोळी, पक्षी आणि साप इत्यादींच्या रूपात काढली जाते. जे माणसं, प्राणी आणि निसर्गाबद्दलच्या प्रेमाचं प्रतीक मानली जाते. अनेक रांगोळया एवढया सुंदररित्या साकारलेल्या असतात की त्यांना पाहताच असं वाटतं की जणू काही खऱ्या रंगांचं खरी रंगसंगती स्वत:मध्ये एक वेगळं रुप घेऊन अवतरीत झाल्या आहेत.

रांगोळीत २ त्रिकोण काढले जातात. ज्यांच्या चहूबाजूंनी २४ पाकळया साकारल्या जातात आणि नंतर बाहेर एक गोल बनविला जातो. अनेकदा कमळाच्या पाकळया त्रिकोणी आकारातदेखील काढल्या जातात. उत्तर बिहारच्या रांगोळीमध्ये पाऊलं काढली जातात.

वेगवेगळया राज्यातील वेगवेगळी रांगोळी

भारताच्या प्रत्येक राज्यात रांगोळी बनवण्याची पद्धत वेगवेगळी आहे.

आंध्रप्रदेशात अष्टदल कमळाच्या रूपात विविध पद्धतीने रांगोळी साकारली जाते.

तामिळनाडूमध्ये हृदयाच्या आकाराचे कमळ काढलं जातं. ज्यामध्ये ८ तारे बनवितात.

तर महाराष्ट्रात कमळाला विविध आकार देऊन रांगोळी साकारली जाते.

गुजरात एक असं राज्य आहे जिथे कमळाच्या रांगोळीचे १,००१ प्रकारच्या डिझाइन्स पाहायला मिळतात. या व्यतिरिक्त स्वस्तिक आणि शंख बनविण्याचीदेखील परंपरा आहे, जी पूर्णपणे आपली भारतीय संस्कृती आणि परंपरा दर्शविते.

संपूर्ण भारतात दिवाळीचा सण खूप उत्साहात साजरा केला जातो आणि या दिवशी साकारली जाणारी रांगोळी एक आनंदाचं प्रतीक मानली जाते. अनेक रांगोळया ज्या भौमीतिक आकार जसं की गोल, वृत्त, कमळ, मासोळी, झाड आणि वेलींच्या रुपात साकारली जाते.

रांगोळीचे साहित्य

रांगोळी काढण्यासाठी विविध प्रकारचं साहित्य वापरलं जातं. जसं रंगीत तांदूळ, लाकडाचा भुसा, फुलं, तांदळाचं पीठ, डाळी, पाने. संपूर्ण भारतात रांगोळीचा पांढरा रंग सर्वोत्तम मानला जातो. पांढरा रंग शांतीचे प्रतीक असतं. अनेक रांगोळी तांदळाच्या पिठाने व त्याच्या घोळाने काढल्या जातात.

दुसरा सुंदर रंग पिवळा असतो. कारण हळद पावडर वा पिवळया रंगाने रांगोळीचा बाहेरचा भाग साकारला जातो. केशर आणि हिरव्या रंगाचादेखील उत्तम रंगांमध्ये समावेश केला जातो.

तसंही बाजारात रांगोळीचे विविध रंग आहेत. परंतु दिपावलीबद्दल बोलत आहोत तर यावेळी तांदळाने रांगोळी काढण्याची परंपरा आहे. जर तुम्हाला त्यात रंग भरायचे असतील तर तुम्ही तांदळाला विविध रंगांमध्ये रंगवून दरवाजासमोर जमिनीवर रांगोळी काढू शकता. अशा प्रकारे सुसज्जित रांगोळीने सजवलेलं अंगण पाहून पाहुणे नक्कीच खूश होतील.

रांगोळीचे बदलते स्वरूप

* वीरेंद्र ज्योति

हल्लीच्या धावपळीच्या युगात रांगोळी काढण्याच्या पद्धतीमध्येही झपाट्याने बदल होत आहे. रांगोळी जमिनीवर किंवा कपड्यावर काढली जाते. पण आजकाल कागद, प्लायवूड, हार्ड बोर्ड, सनमायका, कॅनव्हासवर पण रांगोळी काढली जाते. पूर्वी सणांच्या आधीच स्त्रिया रांगोळी काढण्याची तयारी करत असत. पण आता तर सणावाराला कागद, प्लॉस्टिक पेपर व प्रिंटेड रांगोळ्यांची ही सपाटून विक्री होते. ज्यांना रांगोळी काढता येत नाही किंवा त्यांच्याकडे पुरेसा वेळ नाही ते रांगोळीचे स्टिकर चिकटवून वातावरण निर्मिती करतात.

अद्भूत कला

पाटण्यातील रांगोळी स्टिकरचे घाऊक व्यापारी विनीता सेल्सचे उपेंद्र सिंह सांगतात की दरवर्षी दिवाळीच्या निमित्ताने जवळपास ३ करोड रुपयांचे रांगोळीचे स्टिकर बिहारझारखंड, उत्तरप्रदेश, मध्य प्रदेश इ. राज्यांमध्ये विकले जातात. किरकोळ बाजारात एक स्टिकर साइजनुसार २० ते २५० रुपयांपर्यंत विकतात.

साधारणत: रांगोळी काढण्यासाठी फूल, रंग, अबीर, तांदूळ, गोंद इ. वापर केला जातो. दिसायला कुठलाच डामडौल नसणाऱ्या या कलेचे स्वत:चे असे एक आकर्षण, सौंदर्य व ओळख आहे. यात भारतीय कलेची मूलभूत विचारशैली अंतर्भूत आहे.

नवा रंग नवी उमेद

पाटण्यातील गुरूदेव पेंटिंग क्लासेसच्या कलाकार अनुपम सांगतात की आपल्या देशात कुठलीही कला फक्त कला नसते. त्या कलेमागे काहीतरी विचार, उद्दिष्ट असतेच. प्रत्येक सणात कलेचा खुबीने वापर करून वातावरण रंगीत व उत्साही बनवले जाते.

रांगोळी काढण्यासाठी बहुतांशी कमळ, सूर्यफूल, शंख, दिवे, सूर्य, पक्षी, मासा इ. चित्र काढली जातात. रांगोळी गोल आकारात काढली जाते. हाताची बोटे, बांबूची काडी, कपडा यांच्या सहाय्यानेही रांगोळी काढली जाते. रांगोळी काढताना पांढऱ्या रंगाचा जास्त वापर केला जातो. कारण पांढऱ्या रंगाला शांततेचं प्रतिक मानलं जातं आणि जिथे शांतता असेल तिथेच प्रगती होते. भारतातील प्राचिन कला परंपरांमध्ये रांगोळीचा समावेश होतो आणि भारतीय कलेमध्ये रांगोळीला ६४वी कला मानले जाते.

रांगोळीचे वैशिष्ट्य

दक्षिण भारतात रांगोळीची पंरपरा फार जुनी आहे. रांगोळीचे सौंदर्य आणि तिचा मोह आजच्या धावपळीच्या जीवनातही आहे. लोक एखादवेळी रांगोळी काढू शकत नसतील पण बाजारात मिळणारे रांगोळीचे स्टिकर चिकटवून आपल्या कलेशी बांधिलकी मात्र जपतात.

ओरिसातील प्रसिद्ध कलाकार अनिल कुमार बल म्हणतात की बिहार आणि मध्य प्रदेशमध्ये तऱ्हेतऱ्हेचे नमूने प्रसिद्ध आहेत. बिहारमधील दरभंगा जिल्ह्यात ‘धुली चित्रा’ नावाची रांगोळी तांदळाच्या द्रावणाने काढली जाते. मध्य प्रदेशात पावसाळा संपल्यानंतर घरांच्या दरवाज्यावर फूलापानांनी रांगोळी काढली जाते. राजस्थानातील रांगोळीचे महत्त्वाचे वैशिष्टय म्हणजे तिथे भडक रंगांचा वापर मोठ्या प्रमाणात केला जातो.

वेगवेगळी नावे व रूपे

केरळमध्ये ओणम सणाच्या निमित्ताने काढण्यात येणाऱ्या रांगोळीत फुलांचा वापर केला जातो. जमिनीवर रांगोळी काढून रेखाटून रिकाम्या जागांमध्ये गुलाब, झेंडू, सूर्यफूल, चमेली इ. फुलांच्या पाकळ्या कौशल्याने भरल्या जातात. प्रत्येक राज्यात रांगोळीला वेगवेगळ्या नावांनी ओळखले जाते. बिहारमध्ये अरिपन, उत्तर प्रदेशात चौक पूरना असं म्हटलं जातं. राजस्थानात मांडना नावाने रांगोळी ओळखली जाते. बंगालमध्ये अल्पना नावाने ओळखली जाते. कर्नाटकात रंगवल्ली तर तामिळनाडूत कोल्लम नावानेही रांगोळी ओळखली जाते.

अनलिमिटेड कहानियां-आर्टिकल पढ़ने के लिएसब्सक्राइब करें