कथा * दीपा पांडेय
‘‘आई, आई,’’ असे ओरडत १० वर्षांचा ऋषभ घाईघाईने घराच्या दुसऱ्या मजल्यावर पोहोचला. त्याच्या मागे ८ वर्षांची धाकटी बहीण मान्याही तिचा स्कर्ट सांभाळत आनंदाने आली.
अल्मोडा शहरातील उंच, वळणदार रस्त्यांवरून मुले त्यांच्या मित्रांसह दररोज सुमारे २ किलोमीटर चालत कॉन्व्हेंट शाळेत ये-जा करतात. पाठीवर दप्तराचे भलेमोठे ओझे असतानाही सर्व मुले हसत-खेळत घरातून शाळेत आणि शाळेतून घरी कधी जातात, हे त्यांचे त्यांना कळतही नाही. मुले घरी येण्याआधी दुपारपर्यंत रितिकाही तिची सगळी कामे उरकून घेत असे. मुलांना खायला देऊन ती त्यांना गृहपाठ करायला बसवत असे. दरम्यानचे दोन तास ती झोप काढत असे.
आज ऋषभचा आवाज ऐकून ती खोलीतून व्हरांडयात आली. एवढया कमी वेळात मनाला अनेक शंका-कुशंकांनी घेरले होते. रस्ता अपघात, दुर्घटना असे अनेक विचार तिच्या मनात डोकावले.
‘‘हे बघ, मी काय आणले?’’ खोडकर ऋषभने त्याच्या हातातील जवळपास दोन महिन्यांच्या पिल्लाला झोका देत सांगितले.
मान्या आईच्या चेहऱ्यावरील भाव वाचण्याचा प्रयत्न करत होती. तिला आईच्या चेहऱ्यावर आनंद दिसला असता तर तिनेही आपण यात सहभागी आहोत, असे सांगितले असते, नाहीतर सर्व दोष ऋषभच्या माथी मारायला ती तयारच होती.
‘‘तुम्ही पिल्लाला रस्त्यावरून उचलून का आणले? आता त्याची आई येईल. तिने तुमचा चावा घेतल्यावरच तुम्ही सुधाराल,’’ रितिका रागाने म्हणाली.
‘‘पिल्लू रस्त्यावरचे नाही आई. याचा जन्म शाळेत झाला. आमच्या आयाबाईंनी सांगितले की, ज्यांना हवे असेल त्यांनी घेऊन जा. शाळेत आधीच ४ डॉगी आहेत,’’ असे सांगत ऋषभने पिल्लाला जमिनीवर ठेवले. पिल्लू घाबरून कोपऱ्यात बसले आणि आपल्या भविष्याचा निर्णय काय होणार, याची वाट पाहू लागले.
‘‘चल, हातपाय धुवून घ्या आणि जेवायला बसा. याला उद्या शाळेत परत घेऊन जा. आपण त्याला ठेवून घेऊ शकत नाही. तुमच्या वडिलांना कुत्री-मांजरे अजिबात आवडत नाही.’’
‘‘पण त्यांच्या घरात गाय आहे ना? आजीने गाय पाळली आहे,’’ मान्या म्हणाली.
‘‘गाय दूध देते,’’ रितिकाने तर्क लावत सांगितले.
‘‘कुत्रा भुंकून घरासाठी पहारा देतो,’’ मान्याचा हा तर्क ऐकून ऋषभच्या डोळयांमध्ये चमक दिसू लागली.
‘‘मला पिल्लाचा त्रास नाही, पण तुमचे वडील ओरडले तर माझ्याजवळ येऊ नका.’’
आईचे बोलणे ऐकून दोघांचे चेहरे पडले.
जुन्या प्लास्टिकच्या वाडग्यात दूध भरून आणि त्यात ब्रेडचे तुकडे टाकून रितिका ते पिल्लासाठी घेऊन आली. वाडगा पाहाताच पिल्लू धावत आले. ते ऋषभ आणि मान्याकडे असे काही बघू लागले की, जणू त्यांच्याकडे खाण्याची परवानगी मागत आहे. पुढच्याच क्षणी त्याने खाण्यावर ताव मारला. वाडग्यातील सर्व चाटून खाऊन शेपटी हलवू लागले.
‘‘काकी, काकी…’’ अंगणातून मोठयाने कोणीतरी आवाज देत होते. रितिकाने वरून खाली डोकावून पाहिले. तिथे ऋषभच्या वयाच्या २ मुली शाळेच्या गणवेशात उभ्या होत्या.
‘‘काय झाले बाळांनो?’’ रितिकाने याआधी त्यांना कधीच पाहिले नव्हते.
‘‘काकू, ऋषभ आमचे पिल्लू घेऊन पळून आला,’’ त्या दोघींपैकी एकीने सांगितले.
‘‘साफ खोटे… आयाबाईंनी मला पिल्लू दिले आहे,’’ ऋषभने आरोप फेटाळत सांगितले.
‘‘आई, हे पिल्लू आम्ही शाळेतूनच आणले आहे. रस्त्यात आम्ही चौघांनी त्याला एकामागून एक उचलून घेतले होते. घर जवळ येताच तृप्ती त्याला तिच्या घरी घेऊन जाण्याचा प्रयत्न करू लागली. त्यामुळे दादा त्याला घेऊन पळतच आपल्या घरी आला,’’ मान्याने सांगितले.
‘‘काकू, ऋषभने सुरुवातीला सांगितले होते की, वाटल्यास तू पिल्लाला तुझ्या घरी घेऊन जा. त्यानंतर मात्र तो पळून गेला,’’ त्या मुलीने सांगितले.
कोणाला आणि काय समजवायचे हेच रितिकाला समजत नव्हते.
‘‘मी याला आता कोणालाच देणार नाही. मी याच्यासाठी खूप खर्च केला आहे,’’ ऋषभने ठामपणे त्याचा निर्णय ऐकवला.
‘‘काय खर्च केलास?’’ तिने खालून विचारले.
‘‘मी त्याला एक वाडगा दूध आणि ब्रेड खायला दिले. आता तो माझा आहे,’’ ऋषभ हट्टाला पेटला होता.
‘‘हे बघ बाळा, आज तू याला इथेच राहू दे. घरी जाऊन तुझ्या आईला विचार की, ती पिल्लाला घरात ठेवायला तयार आहे का? ती हो म्हणाली तर पिल्लाला घेऊन जा. ऋषभचे वडील त्याला इथे ठेवून घेणार नाहीत. तू घेऊन जाणार असशील तर उद्या तसे सांग, नाहीतर त्याला पुन्हा शाळेत सोडून यावे लागेल,’’ रितिकाने समजावून सांगताच दोन्ही मुलींनी होकारार्थी मान हलवली आणि त्या निघून गेल्या.
‘‘काहीही झाले तरी हे पिल्लू घरात येता कामा नये. त्याला इथेच अंगणात गादी घालून ठेवा. तुम्ही दोघे आत या.’’
रितिकाच्या बोलण्यानुसार ऋषभने पातळ दोरीने पिल्लाला दरवाजाला बांधून ठेवले. त्याच्या जवळ गादी घातली. तिथेच पाण्याने भरलेला वाडगा ठेवला. जेवल्यावर दोघेही गृहपाठ करू लागले. बाहेर पिल्लू सतत ओरडत होते. कदाचित दया येऊन त्याला आत येण्याची आई परवानगी देईल, या आशेने दोघेही आईकडे पाहात होते. रितिकाने मात्र त्यांना अभ्यासाला बसवले. काही वेळानंतर पिल्लाने भुंकणे बंद केले.
गृहपाठ पूर्ण होताच दोघेही धावतच अंगणात आले. ‘‘आई…’’ यावेळी मान्या आणि ऋषभने एकाच वेळी आवाज दिला.
रितिकाला डुलकी लागली होती. आवाज ऐकताच ती लगेचच उठून बाहेर आली.
‘‘आई, आमचे पिल्लू हरवले,’’ दोघांनी एकत्र रडवेल्या स्वरात सांगितले.
पिल्लाच्या गळयात बांधलेली दोरीची गाठ सुटून पडली होती. ती सैल बांधल्यामुळेच पिल्लाला ती सोडवता आली होती.
‘‘इथेच कुठेतरी असेल. टेबल, खुर्चीखाली बघ.’’
‘‘पायऱ्यांवरून खाली तर गेले नाही ना?’’ ऋषभने संशय व्यक्त केला.
रितिकाने पायऱ्यांकडे पाहिले. पायऱ्या थेट रस्त्यावर जाणाऱ्या होत्या.
‘‘आई, ते पिल्लू एखाद्या गाडीखाली तर येणार नाही ना?’’ मान्याला चिंता वाटू लागली.
‘‘तो पायऱ्या उतरू शकेल असे मला वाटत नाही. इकडे नसेल तर खाली अंगणात बघा. अक्रोड आणि मोसंबीच्या झाडाखाली जी झुडपे आहेत त्यात कदाचित लपून बसले असेल.’’
रितिकाने असे सांगताच ते दोघे धावतच पायऱ्या उतरून खाली गेले. त्यांच्यामागून रितिकाही खाली उतरली.
पिल्लाला खोलीत नजरेसमोर ठेवायला हवे होते, असे आता रितिकाला वाटू लागले होते.
खालच्या माळयावरच्या भाडेकरूची मुलेही ‘पिल्लू शोधा’ अभियानात सहभागी झाली. जवळपास २ तास उलटले. सूर्य अस्ताला जाऊ लागताच काळोख गडद होऊ लागला. त्यामुळे रितिका मुलांना घेऊन वर आली. मुलांचे उदास चेहरे पाहून तिलाही वाईट वाटले. मुलांची समजूत काढत ती म्हणाली, ‘‘तुमच्या वडिलांची यायची वेळ झाली आहे. पिल्लाबद्दल काहीच सांगू नका. बरे झाले तो स्वत:हूनच गेला.’’
दोन्ही मुले टीव्हीसमोर बसून कार्टून बघू लागली. मनातून मात्र दोघांना प्रचंड दु:ख झाले होते.
घरी आल्यानंतर काही वेळाने वडिलांनी विचारले, ‘‘गृहपाठ पूर्ण झाला का?’’
‘‘हो बाबा,’’ मान्याने चटकन उत्तर दिले.
‘‘आज गृहपाठ कोणता होता?’’ प्रकाशने विचारले.
‘‘बाबा, आज फक्त गणित आणि इंग्रजीसाठी लेखी गृहपाठ होता. तोंडी करायचा अभ्यासही व्यवस्थित तोंडपाठ आहे,’’ मान्या आपली वही काढून वडिलांना दाखवू लागली.
‘‘बाबा, इंग्रजीत निबंध लिहायचा होता – माझा आवडता पाळीव प्राणी,’’ मान्या उदास स्वरात म्हणाली.
‘‘म्हणजे? अजूनपर्यंत लिहिला नाही का?’’ प्रकाशने विचारले.
‘‘लिहिला. माझा आवडता प्राणी कुत्रा.’’ मान्याला रडू आवरता आले नाही. तिला पिल्लाची आठवण झाली.
‘‘बाबा, माझाही गृहपाठ तपासा,’’ ऋषभ स्वत:ची वही घेऊन आला. त्याने इशारा करून मान्याला तिथून निघून जायला सांगितले. मान्या तिची वही घेऊन स्वयंपाकघरात आईजवळ गेली.
आई रात्रीच्या जेवणाची तयारी करत होती. मान्याला बघून म्हणाली, ‘‘भूक लागली आहे का मान्या? फक्त ५ मिनिटे थांब.’’
‘‘नाही, मला काहीही खाण्याची इच्छा नाही. ते पिल्लू काळोखाला घाबरून गेले असेल ना? आई, आज तू डॉगीवर निबंध लिहून घेतलास. पिल्लामुळे माझ्या तो चांगला लक्षात राहिला. त्याचे पाय, त्याची शेपटी, त्याचे डोळे.’’
रितिकाने मागे वळून पाहात मान्याच्या डोक्यावरून प्रेमाने हात फिरवला. रात्री झोपण्यापूर्वी दोन्ही मुले रितिकाजवळ आली.
‘‘तुम्ही दोघेही आपापल्या खोलीत जा,’’ रितिकाने सांगितले.
आज दोन्ही मुलांना झोप येत नव्हती. त्यांना उदास पाहून रितिका म्हणाली, ‘‘आज मी तुम्हाला एक खरी गोष्ट सांगणार आहे.’’
‘‘कोणाची गोष्ट आहे?’’ ऋषभने विचारले.
‘‘कुत्रा आणि मांजराची,’’ रितिकाने सांगितले.
‘‘हो, मला समजले. तू तुझ्या मांजराची आणि मामाच्या कुत्र्याची गोष्ट सांगणार आहेस ना? मी त्या दोघांचा एकत्र बसलेला फोटो पाहिला आहे,’’ ऋषभने सांगितले.
‘‘हो, मीदेखील पाहिला आहे. दोघे एकाच गादीवर बाजूबाजूला बसले होते.’’ मान्या म्हणाली.
‘‘कुत्रा आणि मांजर आमच्या घरी कसे आले ते आता मी तुम्हाला सांगते,’’ रितिका म्हणाली.
जुलैचा महिना होता. बाहेर पाऊस पडत होता. रस्त्यावरील खड्डे पाण्याने भरून वाहात होते. तितक्यात आम्हाला म्याव म्याव असा आवाज ऐकू आला. चिंब भिजलेल्या मांजराच्या पिल्लाला पाहून मी स्वत:ला रोखू शकले नाही. त्याला कपडयात गुंडाळून आत घेऊन आले. सर्वांनी विचार केला की, पाऊस थांबल्यावर ते पिल्लू स्वत:हून निघून जाईल, पण तसे झाले नाही. आमच्याच घरात राहू लागले. कधीकधी तासोनतास घराबाहेर कुठेतरी असायचे, पण काहीही झाले तरी संध्याकाळी घरी परत यायचे.’’
‘‘आई, त्याचे आपल्या मामाचा डॉगी शेरूशी कधी भांडण झाले नाही का?’’ मान्याने विचारले.
‘‘नाही, जेव्हा आमची पुसी वर्षाची झाली तेव्हा आम्ही शेरूला रस्त्यावरून उचलून घरी आणले होते. तो पुसीला घाबरायचा. पुसी त्याच्यावर घर मालक असल्यासारखा अधिकार गाजवायची. म्याव म्याव करत त्याच्या अंगावर धावून जायची. त्यानंतर त्यांच्यात मैत्री झाली. दोघे एकत्र खेळू लागले. काही दिवसांतच शेरू पुसीपेक्षा आकाराने मोठा दिसू लागला तरीही तो पुसीला घाबरायचा. तो कुत्रा आहे आणि मांजराने त्याला घाबरायला हवे, हे त्या बिचाऱ्याला कुठे माहीत होते? तो आपले संपूर्ण आयुष्य पुसीला घाबरून राहिला,’’ रितिकाने सांगितले.
हे ऐकून दोन्ही मुले हसू लागली. ‘‘चला मुलांनो, उशीर झालाय, आता जाऊन झोपा,’’ वडिलांनी त्यांचा लॅपटॉप बंद करत सांगितले.
मुले लगेचच उठून निघून गेली. मध्यरात्री कसलातरी आवाज झाल्याने प्रकाशला जाग आली. त्याने खोलीतला दिवा लावला आणि इकडेतिकडे पाहू लागला.
‘‘काय झाले?’’ रितिकाने विचारले.
‘‘कधीपासून मला कसलातरी आवाज ऐकू येतोय.’’
‘‘कसला आवाज? चोर तर आला नसेल ना? असा विचार करून रितिका घाबरली आणि उठून बसली.’’
तितक्यात खाटेखालून पिल्लू बाहेर आले आणि भू भू करू लागले. प्रकाश घाबरून त्याला बघतच राहिला.
‘‘हे पिल्लू घरात कसे आणि कुठून आले?’’ तो आश्चर्याने ओरडत म्हणाला.
वडिलांचा आवाज ऐकून मुले धावत आली. त्यांना बघून पिल्लू शेपूट हलवू लागले.
‘‘बाबा, आम्ही याला शाळेतून घरी आणले होते. संध्याकाळपासून ते सापडत नव्हते. आम्हाला वाटले पिल्लू हरवले,’’ ऋषभने सांगितले.
‘‘बाबा, असे वाटते की, हा बदमाश गुपचूप आत आला असेल आणि तुमच्या पलंगाखाली झोपला असेल,’’ मान्या म्हणाली.
‘‘हो, बिचारा ओरडून थकला असेल,’’ ऋषभने सांगितले.
‘‘मुले, उद्या याला शाळेत सोडून येतील,’’ रितिकाने स्पष्टीकरण देत सांगितले.
‘‘बाबा, आपण याला आपल्याकडे ठेवू शकत नाही का?’’ मान्याने विचारले.
प्रकाशने मुलांचे उदास, प्रश्नांकित चेहरे पाहिले आणि होकार दिला.
‘‘बाबा, तुम्ही खूप चांगले आहात. आम्ही याचे नाव ब्रुनो ठेवतो,’’ मान्याने सांगितले.
‘‘नाही, याचे नाव शेरू असेल,’’ ऋषभ ठामपणे म्हणाला.
जो पिल्लाला फिरायला नेईल, त्याची शी-शू काढेल त्यालाच पिल्लाचे नाव ठेवायचा हक्क असेल,’’ रितिकाचे बोलणे ऐकून ऋषभ आणि मान्या एकमेकांचे तोंड बघत राहिले.