* भारतभूषण श्रीवास्तव
कधीकधी, ऑफिसमध्ये काम करत असताना, अचानक मूड ऑफ होतो किंवा घरात एखादी नवीन-जुनी गोष्ट आठवल्यानंतर तुम्हाला अस्वस्थ वाटत असेल तर आपण सावध व्हायला हवे. जेव्हा आपल्या स्वत:ला असे वाटते की आपल्या आयुष्यातील दिनचर्येत अनावश्यक त्रास होऊ लागला आहे तेव्हादेखील आपण सावध असले पाहिजे.
आपण आपले नियोजित कार्य वेळेवर करण्यास सक्षम नाही, भूक कमी-जास्त लागत आहे किंवा झोप पूर्ण होत नाही, आपण पूर्वीसारखे आपल्या पतीकडे, घराकडे किंवा मुलांकडे लक्ष देऊ शकत नसाल, आपण संभाषणात चिडचिडे, रागीट किंवा निराश होत असाल तर विश्वास ठेवा की आपण आपल्या मेंदूच्या पेशी मॅनेज करण्यात अपयशी ठरत आहात, हे एक असे कारण आहे, जे सर्वांनाच ठाऊक नाही पण त्याचा बळी नक्कीच ठरत असतो.
आपण यापैकी कोणत्याही लक्षणाचा बळी असल्यास, तर हेदेखील निश्चित आहे की आपल्या काही सवयींमुळे आपल्या मेंदूच्या पेशींचे नुकसान होत आहे, ज्याचा अंदाज, आपल्याला माहिती नसल्यामुळे येत नाही. परंतु हे सर्व सामान्य आहे आणि जर वेळेत सवयी सुधारल्या गेल्या तर सर्व काही ठीक होईल आणि आपल्या नियंत्रणाखालीही असेल.
मेंदूच्या पेशी म्हणजे काय
होणाऱ्या नुकसानाची पर्वा न करता, जर ते शास्त्रोक्त आणि तांत्रिकदृष्टया समजले गेले तर नुकसान टाळण्यात कोणतीही विशेष अडचण येत नाही. जिथपर्यंत मेंदूतल्या पेशी समजून घेण्याचा प्रश्न आहे, तर त्यांच्याबद्दल हे जाणून घेणे पुरेसे आहे की त्या आपल्या शरीराचा एक महत्त्वाचा भाग आहेत, ज्या आपल्याला प्रत्येक भावनांचा परिचयच करून देत नाहीत तर त्यांपासून सावध राहण्याचा इशारादेखील देतात.
मनोविज्ञानाच्या जटिल भाषेला सोपी करत भोपाळचे ज्येष्ठ मानसोपचार तज्ज्ञ विनय मिश्रा स्पष्ट करतात की मेंदूच्या पेशी दोन प्रकारच्या आहेत – पहिल्या मेंदूच्या पेशींना रिसेप्टर म्हणतात. ज्यांचे काम प्राप्त करणे हे असते आणि दुसऱ्यांना इफेक्टर म्हटले जाते, ज्या मेंदूला दिशानिर्देश देतात. त्यापेक्षा अधिक सहजपणे हे या उदाहरणाद्वारे समजू शकते की जेव्हा आपण एखाद्या गरम वस्तूवर हात ठेवतो, तेव्हा रिसेप्टरमुळे उष्णता जाणवते आणि इफेक्टर आपल्याला त्वरित त्या वस्तूपासून आपले हात काढून टाकण्यास सांगतात.
हानिकारक सवयी
आपल्या सवयींचा मेंदूच्या पेशींवर परिणाम होतो? उत्तर होय आहे, विशेषत: वाईट सवयी, ज्यामुळे मेंदूच्या पेशींचे नुकसान होऊन आपल्यात गडबड होऊ लागते. जर या हानिकारक सवयी वेळेत समजल्या गेल्या तर आयुष्य खूप सोपे होते.
कधीकधी आपण स्वत:च ताण घेतो तर कधी परिस्थितीने उद्भवतो. जरी धावत्या आयुष्यामध्ये तणावातून स्वत:ला वाचवणे अवघड आहे, परंतु जर यास सवय बनवले गेले तर मेंदूच्या पेशींचे संतुलन बिघडू लागते. जेव्हा आपण ताणतणावात असतो तेव्हा शरीरात कोर्टिसॉल नावाचे रसायन बनणे सुरू होते, ज्यामुळे मेंदूच्या पेशींचे बरेच नुकसान होते.
ताणतणाव टाळण्याचा प्रभावी मार्ग म्हणजे आपण ताणतणाव वाढवण्याऐवजी कायमच तणाव टाळण्याचा प्रयत्न करत राहावे. एका छोटयाशा उदाहरणावरून, यास असे समजले जाऊ शकते की मुलाची स्कूल बस वेळेवर आली नाही आणि याबद्दल आपल्याला ताणतणाव वाटू लागतो की बसला उशीर का झाला असेल. कुठे अपघात तर घडला नसेल ना, बस वाहतुकीच्या जॅममध्ये अडकली तर नसेल, किंवा मग असे तर झाले नसेल की बस येऊन गेली असेल आणि मुलगा त्यावरून उतरु शकला नसेल.
वेळेवर पुरेशी झोप न घेणे हे दुसरे महत्त्वाचे कारण आहे, उशीरा झोपण्याच्या सवयींमुळे मेंदूच्या पेशी विचलित होतात, म्हणून रात्री उशीरापर्यंत जागू नका आणि कमीतकमी ७ तास चांगली झोप घ्या. अशाने मेंदूच्या पेशींना त्यांचे कार्य सुरळीतपणे करण्यास मदत होते.
काय करावे, काय करू नये
आहारावर लक्ष केंद्रित करा : जंक आणि फास्ट फूड, मसालेदार अन्न आणि अवेळीचे जेवण हे मेंदूच्या पेशींच्या कामात अडथळा आणते. बहुतेक फास्ट फूड आणि संरक्षक अन्न मेंदूच्या पेशींच्या प्रगतीस प्रतिबंध करते, कारण त्यामध्ये असणारा अॅक्सोटेकल मेंदूच्या पेशींना अवरोधित करतो.
आळशीपणा : ही एक अशी सवय किंवा स्थिती आहे, ज्यायोगे मेंदूच्या पेशीदेखील निष्क्रीय बनतात आणि त्यांचा प्रभाव स्वभावावर किंवा मूडवर दर्शवितात. प्रत्येकाला माहित आहे की व्यायाम केल्याने तणावाची पातळी कमी होते आणि न केल्यास वाढते, म्हणून मेंदूच्या पेशींच्या कार्यासाठी नियमित व्यायाम करा. व्यायाम केल्याने मेंदूत रक्त पुरवठा वाढतो. मेंदूच्या पेशींना सहजतेने कार्य करु देण्यासाठी, शास्त्रज्ञ पायी चालणे सर्वोत्तम व्यायाम मानतात. दिवसातून ३-४ किमी चालल्यास, मेंदूच्या पेशी अधिक चांगले कार्य करण्यास सक्षम होतात.
खळबळ कोणत्याही प्रकारे होऊ शकते. जर आपल्यालाही प्रत्येक गोष्टीत भडकण्याची सवय लागून राहिली असेल तर सावधगिरी बाळगा, कारण मेंदूच्या पेशी यामुळेही विचलीत होतात. कमी पाणी पिण्याची सवयदेखील मेंदूच्या पेशींच्या कामात अडथळा निर्माण करते, म्हणू दररोज कमीतकमी ८ ग्लास पाणी प्या जेणेकरून शरीरात निर्जलीकरण होण्याची शक्यता राहणार नाही. बऱ्याच स्त्रिया विशिष्ट परिस्थितीत पुरेसे पाणी पित नाहीत, कारण त्यांना अशी भीती वाटते की आपल्याला पुन्हा-पुन्हा लघवीला जावे लागेल. पण विचार करा की आजकाल ही फार मोठी समस्या नाही. स्वच्छतागृहे सर्वत्र सहज उपलब्ध आहेत.
याचीही नोंद घ्या
या अशा हानिकारक सवयी किंवा परिस्थिती आहेत, ज्यासाठी आपण स्वत: जबाबदार आहात आणि या मेंदूच्या पेशींचे नुकसान कसे करतात हे आपल्याला समजत नाही. परंतु जर आपण समजत असाल तर बऱ्याच समस्या टाळता येतील. मेंदूच्या पेशींची सक्रियता वाढविण्यासाठी पौष्टिक आहार घेणे खूप महत्वाचे आहे. जंक आणि फास्ट फूडऐवजी फळे आणि ड्रायफ्रुट्स घेणे अत्यंत फायदेशीर ठरते. हिरव्या भाज्या आणि सोयाबीनदेखील मेंदूच्या पेशींचे मित्र आहेत, दिवसातून २-३ वेळा चहा पिणेदेखील मेंदूच्या पेशींसाठी फायदेशीर आहे.
मधुमेह, रक्तदाब आणि हृदयरोग्यांसाठी तर अजून जास्त खबरदारी घेत हानिकारक सवयी टाळल्या पाहिजेत. फायदेशीर सवयींचा अवलंब करून हानिकारक सवयी दूर केल्या जाऊ शकतात आणि हे कठीणदेखील नाही. पुरेशी झोप, पौष्टिक आहार, पद्धतशीर दिनक्रम, व्यायाम आणि पुरेसे पाणी पिणे या चांगल्या सवयी आहेत.