* रोहित सिंग
ही त्या दिवसांची गोष्ट आहे जेव्हा हँडहेल्ड की पॅड फोन सामान्य होते परंतु स्मार्ट आणि डिजिटल फोन अस्तित्वात नसत. शाळेच्या स्वच्छतागृहांच्या भिंतींवर मुलींचे फोन नंबर लिहिले होते. शाळेच्या मागच्या भागात कुठेतरी एका मुलीचे तिच्या नावाचे अश्लील चित्र होते. बहुतेक शाळकरी मुले ती चित्रे बघून मद्यधुंद स्मितहास्य करून जात असत.
सहसा हे कृत्य 2 प्रकारच्या मुलांनी केले होते – एक ज्यांना ती मुलगी कोणतीही भावना देत नाही आणि दुसरे ज्यांना फसवले गेले आहे ते मुलीला लंपट प्रियकराप्रमाणे तिरस्कार करतात. पण त्या दोघांमध्ये काय साम्य होतं ते म्हणजे या दोन प्रवृत्तींची मुलं मुलीवर सूड उगवण्यासाठी आणि तिला बदनाम करण्याच्या हेतूने हे काम करायचे. ही गोष्ट त्यावेळी सामान्य वाटली, पण कुठेतरी रिव्हेंज पॉर्नच्या क्षेत्रात.
काळ बदलला. तरुणांच्या हातात स्मार्ट फोनसह इंटरनेट आले, जेव्हा सर्च बॉक्समध्ये WWW चा पर्याय सापडला तेव्हा लोक डिजिटल सामाजिक बनले. लहान जग अचानक सोशल मीडियावर मोठे झाले. या मोठ्या आभासी जगात, जिथे जगभरातील माहितीची देवाणघेवाण करण्यासाठी अमर्यादित पर्याय उघडले गेले, तेथे इतरांशी संपर्क साधण्याची संधी होती, तर या देवाणघेवाणीमुळे काही धोकेही निर्माण झाले. इंटरनेटवर रिव्हेंज पॉर्न या धमकीच्या स्वरूपात उदयास आले.
सूड पॉर्न केसेस
मेरियम वेबस्टर डिक्शनरीद्वारे परिभाषित केल्यानुसार, रिव्हेंज पॉर्न म्हणजे एखाद्या व्यक्तीच्या संमतीशिवाय, विशेषत: सूड किंवा छळ म्हणून, एखाद्याचे अंतरंग चित्र किंवा क्लिप पोस्ट करणे.
म्हणजेच, एखाद्या व्यक्तीच्या खाजगी किंवा वैयक्तिक क्षणांशी संबंधित सामग्री किंवा अश्लील सामग्री या आभासी जगात त्याच्या भागीदाराच्या किंवा इतर कोणत्याही व्यक्तीच्या परवानगीशिवाय ऑनलाइन शेअर करणे याला रिव्हेंज पोर्न किंवा रिव्हेंज पॉर्नोग्राफी म्हणतात. आता प्रश्न असा आहे की आपण या विषयावर का बोलत आहोत?
खरं तर, गेल्या काही वर्षांमध्ये, भारतातही असा ट्रेंड दिसून येत आहे. अशा प्रकारचे व्हिडिओ किंवा फोटो सोशल मीडियावर किंवा अश्लील वेबसाइटवर अपलोड करण्याच्या तक्रारी आहेत ज्या सूडभावनेने केल्या गेल्या आहेत. अशीच एक घटना यावर्षी फेब्रुवारीमध्ये चेन्नईमध्ये घडली, जिथे 29 वर्षीय हसनने एका महिलेचे अश्लील व्हिडिओ लीक केले.
वास्तविक मुलीच्या पालकांनी मुलगा आणि मुलगी यांच्याशी लग्न करण्यास नकार दिला होता. पोलिसांनी दिलेल्या माहितीनुसार, मुलगा आणि मुलगी दोघे 2019 मध्ये गुंतले होते आणि काही महिन्यांनी त्यांचे लग्न होणार होते. कुटुंबातील सदस्यांना मुलाच्या वागण्यावर संशय आल्यावर त्यांनी लग्न थांबवले.
अशा परिस्थितीत, जेव्हा दोघे रिलेशनशिपमध्ये होते, तेव्हा मुलाने त्याचे खासगी व्हिडिओ रेकॉर्ड केले. लग्न थांबल्यानंतर संतप्त मुलाने ते व्हिडिओ त्याच्या मित्रांना लीक केले आणि ती छायाचित्रे सोशल मीडियावर पोस्ट केली. यासोबतच संतप्त मुलाने हे व्हिडिओ मुलीच्या भावालाही शेअर केले, त्यानंतर मुलीच्या कुटुंबीयांना या प्रकरणाची माहिती मिळाली, त्यानंतर त्यांनी मुलाविरुद्ध पोलीस ठाण्यात तक्रार दाखल केली.
ब्रेकअपचा बदला
असेच एक प्रकरण गेल्या वर्षी जून महिन्यात घडले. हे प्रकरण उत्तर प्रदेशातील नोएडा येथील आहे, जिथे प्रियकराने त्याचे सुमारे 300 फोटो पॉर्न साइटला विकले आणि आपल्या मैत्रिणीसोबतच्या ब्रेकअपचा बदला घेण्यासाठी पॉर्न साइटवर 1000 व्हिडिओ अपलोड केले.
तो दररोज अनेक प्लॅटफॉर्मवर फोटो आणि व्हिडिओ अपलोड करत असे. एवढेच नाही तर तो पेटीएमद्वारे फोटो व्हिडीओ विकत असे. पीडित मुलीला कंटाळून त्याने पोलिसात तक्रार दाखल केली तेव्हा त्याला पकडण्यात आले.
पोलिसांनी दिलेल्या माहितीनुसार, माजी प्रियकराने मैत्रिणीचा बदला घेण्यासाठी हे केले. हे रिव्हेंज पॉर्नचे प्रकरण होते. आरोपीचे पीडितेशी 4-5 वर्षांपूर्वी संबंध होते. त्यानंतर आरोपीने तिच्यासोबत शारीरिक संबंध ठेवून अश्लील व्हिडिओ बनवले. त्या काळातही आरोपीने त्याचे अनेक ठिकाणी अश्लील फोटो शेअर केले होते.
आधी आरोपीने अश्लील व्हिडिओ शेअर करण्याची धमकी देऊन मुलीला ब्लॅकमेल केले आणि आरोपींनी व्हिडिओ कॉलद्वारे तिचे लैंगिक शोषणही केले. जेव्हा पीडितेने आरोपीशी बोलणे बंद केले, तेव्हा त्याने पॉर्न साइटवर व्हिडिओ आणि फोटो अपलोड केले.
विसरण्याचा अधिकार
एवढेच नव्हे तर 3 मे 2020 रोजी ओरिसाच्या ढेकानल जिल्ह्यात एफआयआर नोंदवण्यात आला. येथील गिरीधरप्रसाद गावात कार्तिक पूजेच्या दिवशी आरोपी शुभ्रांशु राऊत महिलेच्या घरी गेला. दोघेही एकाच गावाचे असल्याने आणि एकत्र अभ्यास करत असल्याने महिलेने शुभ्रांशु राऊतला घरी येऊ दिले.
एफआयआरनुसार, घरात कोणीही नाही हे जाणून शुभ्रांशुने महिलेवर बलात्कार केला. यादरम्यान त्याने आपल्या मोबाईलवरून पीडितेचा व्हिडिओ बनवला आणि फोटोही काढले.
शुभ्रांशुने पीडितेला धमकी दिली की जर तिने कोणाकडे तक्रार केली तर ती व्हिडिओ सार्वजनिक करेल. पीडितेने आरोप केला होता की, या घटनेनंतर आरोपीने 10 नोव्हेंबर 2019 पासून सतत तिला धमकावून तिच्याशी शारीरिक संबंध ठेवले. जेव्हा पीडित मुलीला कंटाळा आला आणि तिने तिच्या पालकांना हे सांगितले, तेव्हा शुभ्रांशुने पीडितेच्या नावाने फेसबुकवर एक खाते तयार केले आणि त्यावर व्हिडिओ आणि फोटो अपलोड केले.
अनेक प्रयत्नांनंतर, पोलिसांनी एप्रिल 2020 मध्ये गुन्हा दाखल केला आणि शुभ्रांशुला अटक केली. त्याने ओरिसा उच्च न्यायालयात जामिनासाठी अर्ज केला, जो न्यायालयाने फेटाळला. या सुनावणीदरम्यान, ओरिसा उच्च न्यायालयातील न्यायमूर्ती एस के पाणिग्राही यांनी ‘विसरण्याचा हक्क’ नमूद केला.
विसरण्याचा हक्क या प्रकरणात गोपनीयतेच्या अधिकारापेक्षा वेगळा आहे कारण जिथे गोपनीयतेच्या अधिकारामध्ये माहिती समाविष्ट आहे जी कदाचित हक्काच्या खरेदीदारापर्यंत मर्यादित असू शकते, विसरण्याच्या अधिकारामध्ये एका विशिष्ट वेळी सार्वजनिकरित्या उपलब्ध असलेली माहिती समाविष्ट असते. यामध्ये माहिती हटवणे आणि तृतीय पक्षांना माहितीमध्ये प्रवेश करण्यापासून रोखणे समाविष्ट आहे.
गुन्हेगारी धमकी
अशाच एका प्रकरणात चेन्नईच्या एका कोर्टाने दिवसेंदिवस गुन्हेगारीच्या बदलत्या प्रवृत्तीबद्दल चिंता व्यक्त केली होती. प्रकरण गेल्या वर्षी नोव्हेंबरचे आहे. बलात्कार आणि गुन्हेगारी धमकीच्या आरोपाखाली 24 वर्षीय व्यक्तीला 10 वर्षांच्या सक्तमजुरीची शिक्षा सुनावताना न्यायालयाने तिखट टिप्पणी केली.
कोर्टाने म्हटले की मुले त्यांच्या जोडीदारासोबत घालवलेल्या जिव्हाळ्याच्या क्षणांचे व्हिडीओग्राफ करतात आणि नंतर त्याचा वापर धमकी आणि शोषण म्हणून करतात. न्यायालयाने म्हटले की हा ट्रेंड नवीन सामाजिक वाईट आहे. ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’ मध्ये प्रकाशित झालेल्या या अहवालानुसार, आरोपी 2014 मध्ये अंबत्तूर येथील एका कारखान्यात भेटले तेव्हा पीडितेच्या संपर्कात आले. पीडित मुलगी त्या कारखान्यात काम करायची. आरोपी सुरेश एका बँकेत प्रतिनिधी म्हणून काम करत होता आणि पीडितेचा तपशील गोळा करण्यासाठी कारखान्यात गेला होता.
पीडितेला तिचे बँक खाते सुरू करण्यासाठी तपशील देणे आवश्यक होते. पीडितेच्या वकिलांनी न्यायालयाला सांगितले की, आरोपीने मोबाईल नंबर घेतल्यानंतर मुलीला त्रास देणे सुरू केले. तो अनेकदा तिच्यावर बोलण्यासाठी दबाव आणत असे.
बातमीनुसार, आरोपीने मुलीला कथितरित्या कामाच्या संदर्भात त्याच्या घरी आणले होते जिथे त्याने तिच्याशी जबरदस्तीने शारीरिक संबंध ठेवले होते, ज्याचे व्हिडिओ आरोपींनी रेकॉर्ड केले होते. आरोपीने त्याला वारंवार धमकी देऊन घरी येण्यास सांगितले आणि तसे न केल्यास व्हिडिओ क्लिप व्हायरल करण्याची धमकी दिली. जेव्हा मुलगी गर्भवती झाली, तेव्हा कुटुंबाला कळल्यानंतर आरोपीविरुद्ध तक्रार करण्यात आली, ज्यामध्ये न्यायालयाने सुरेशला 10 वर्षांच्या तुरुंगवासाची शिक्षा सुनावली.
प्रकरणाची पहिली सुनावणी
भारतामध्ये रिव्हेंज पॉर्नचे पहिले प्रकरण 2018 मध्ये ‘स्टेट ऑफ वेस्ट बंगाल वि. अनिमेश बॉक्सी’ म्हणून समोर आले, ज्यात आरोपीला पीडितेच्या संमतीशिवाय सोशल साइटवर खासगी क्लिप आणि फोटो शेअर केल्याबद्दल 5 वर्षांच्या कारावासाची शिक्षा झाली. 9 हजारांचा दंड ठोठावण्यात आला.
वास्तविक, आरोपी लग्नाच्या बहाण्याने पीडितेशी सतत संबंध ठेवत होता. या दरम्यान तो या दोघांची जिव्हाळ्याची चित्रे आणि क्लिप बनवत राहिला. लग्नाची खोटी चर्चा पीडितेसमोर आल्यावर आरोपींनी ती छायाचित्रे सोशल साईटवर अपलोड करण्याची धमकी देण्यास सुरुवात केली. आरोपींनीही मुलीचा फोन वापरून अधिक चित्रे गोळा केली.
नंतर, जेव्हा पीडितेने नातेसंबंध संपवण्याची आणि मुलापासून सुटका मिळवण्याविषयी बोलले, तेव्हा आरोपीने ती छायाचित्रे प्रसिद्ध प्रौढ वेबसाइटवर अपलोड केली, ज्यामुळे पीडित आणि तिच्या वडिलांची ओळख उघड झाली. या प्रकरणाच्या सुनावणीत कोर्टाने सरकारला पीडितेला बलात्कार पीडित मानून योग्य मोबदला देण्याचे निर्देश दिले.
महिलांवरील वाढत्या गुन्ह्यांची आकडेवारी
कोरोना महामारीमुळे झालेल्या लॉकडाऊन दरम्यान, सोशल मीडियावर लोकांचा क्रियाकलाप वाढला. अशा परिस्थितीत सायबर गुन्ह्यांची प्रकरणेही वाढली. एका अहवालानुसार, 2019 च्या तुलनेत 2020 मध्ये रिव्हेंज पॉर्नची अधिक प्रकरणे नोंदवली गेली, तर ती वेळ आहे जेव्हा 70% पीडित महिला अशा केसेस नोंदवत नाहीत.
सायबर अँड फ्लेम फाउंडेशन नावाच्या स्वयंसेवी संस्थेने केलेल्या सर्वेक्षणात असे दिसून आले आहे की भारतात 13 ते 45 वयोगटातील 27% इंटरनेट वापरकर्ते अशा प्रकारच्या बदलांच्या अश्लीलतेच्या अधीन आहेत.
रिव्हेंज पॉर्नची समस्या अशी आहे की एकदा ती ऑनलाईन पोस्ट केली की, ती केवळ भारतातच नव्हे तर जगाच्या इतर भागांमध्येही प्रवेश करता येते. याव्यतिरिक्त, जरी सामग्री एका साइटवरून काढून टाकली गेली असली तरी, याचा प्रसार होऊ शकत नाही कारण ज्याने सामग्री डाउनलोड केली आहे ती इतरत्र पुन्हा प्रकाशित करू शकते, म्हणून इंटरनेट प्रवेशाची आवश्यकता आहे. सामग्रीचे अस्तित्व राखते.
नॅशनल क्राईम रेकॉर्ड ब्युरोच्या आकडेवारीनुसार, 2012 ते 2014 दरम्यान अश्लील सामग्रीच्या ऑनलाइन शेअरिंगच्या प्रमाणात 104 ची वाढ झाली आहे. 2010 च्या सायबर क्राईम अहवालात असे दिसून आले आहे की केवळ 35 टक्के महिला त्यांच्या पीडितांची तक्रार करतात. यात असेही म्हटले गेले आहे की 18.3% महिलांना बळी पडल्याची माहितीही नव्हती.
गेल्या वर्षी, ‘इंटरनेट अँड मोबाईल असोसिएशन ऑफ इंडिया’ च्या एका कार्यक्रमात, कायदा आणि आयटी मंत्री यांनी भारतातील रिव्हेंज पॉर्नच्या घटनेबद्दल बोलले. त्यांनी स्वतः कबूल केले की रिव्हेंज पॉर्नच्या घटना भारतात वाढत आहेत जे योग्य लक्षण नाही. ते म्हणाले, “भारतात रिव्हेंज पॉर्नची एक झलक आहे आणि यूट्यूबसारख्या प्लॅटफॉर्मचाही यात गैरवापर होत आहे. या विषयावर मी सुंदर पिचाईंशी बोललो आहे.
महिलांसाठी घातक
भारतात डिजिटलवर रिव्हेंज पॉर्नच्या बहुतेक घटना किंवा त्याऐवजी 90 टक्के घटना महिलांसोबत घडतात. महिला त्यांच्या दैनंदिन जीवनात नेहमीच गुन्हेगारी आणि लैंगिक हिंसाचाराला बळी पडतात. यापूर्वीही बदलाच्या नावाखाली अॅसिड हल्ला, लैंगिक अत्याचार, खून यासारख्या घटना घडत असत. आता रिव्हेंज पॉर्न देखील महिला अत्याचाराचे वैशिष्ट्य बनत आहे.
भारतातील डिजिटलायझेशनमुळे देशातील तांत्रिक शक्ती आणि तंत्रज्ञानातील प्रवेश वाढला आहे, परंतु या आभासी जगात छळ आणि गुन्ह्यांची प्रकरणे नंतर वाढली आहेत. असे गुन्हे, ज्यांना सायबर गुन्हे म्हटले जाते, एक मोठी समस्या बनली आहे जी देशात आणि जगभरात कायदेशीर समस्या बनली आहे.