* गरिमा पंकज
भारतात घटस्फोटाच्या घटना झपाट्याने वाढत आहेत. 10 वर्षांपूर्वी, जिथे भारतात 1 हजार लोकांमध्ये 1 व्यक्ती घटस्फोट घेत असे, आता ही संख्या 1000 पेक्षा जास्त 13 पेक्षा जास्त झाली आहे. घटस्फोटाच्या याचिका आधीच दुप्पट होत आहेत. विशेषत: मुंबई, बंगळुरू, कोलकाता, लखनऊ या मोठ्या शहरांमध्ये हा ट्रेंड अधिक दिसत आहे. या शहरांमध्ये अवघ्या ५ वर्षांत घटस्फोटाच्या केसेस दाखल होण्याच्या संख्येत जवळपास तिपटीने वाढ झाली आहे.
2014 मध्ये मुंबईत 11,667 घटस्फोटाची प्रकरणे दाखल झाली होती, जी 2010 मध्ये 5,248 होती. त्याचप्रमाणे, 2014 मध्ये लखनौ आणि दिल्लीमध्ये अनुक्रमे 8,347 आणि 2000 खटले दाखल झाले होते, तर 2010 मध्ये ही संख्या अनुक्रमे 2,388 आणि 900 होती.
घटस्फोटाच्या घटनांमध्ये वाढ आणि जोडप्यांमधील वाढत्या मतभेदांचे कारण काय आहे? नाती का टिकत नाहीत? नात्याचे आयुष्य कमी करणारी कोणती कारणे आहेत?
या संदर्भात, अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ आणि विवाह तज्ञ जॉन गॉटमॅन यांनी 40 वर्षांच्या अभ्यास आणि अनुभवाच्या आधारे असा निष्कर्ष काढला आहे की मुख्यत्वे अशा 4 घटक आहेत, ज्यामुळे जोडप्यांमध्ये संवादाची स्थिती निर्माण होऊ लागते. या स्थितीनंतर 6 वर्षांच्या आत त्यांचा घटस्फोट होतो.
गंभीर वृत्ती
प्रत्येकजण कधी ना कधी एकमेकांवर टीका करत असला तरी पती-पत्नीमध्ये हे सामान्य आहे. समस्या उद्भवते जेव्हा टीका करण्याची पद्धत इतकी वाईट असते की ती थेट समोरच्या व्यक्तीच्या हृदयावर दुखावते. कोणत्याही परिस्थितीत, एक व्यक्ती दुसर्याला चुकीचे सिद्ध करण्याचा प्रयत्न करते. तो तिच्यावर आरोपांचा वर्षाव करू लागतो. अशा परिस्थितीत अनेक वेळा पती-पत्नी एकमेकांपासून इतके दूर जातात की पुन्हा परतणे कठीण होते.
द्वेष
जेव्हा तुमच्या मनात तुमच्या जोडीदाराबद्दल तिरस्कार आणि तिरस्काराच्या भावना निर्माण होऊ लागतात, तेव्हा समजून घ्या की आता हे नाते जास्त काळ टिकणार नाही. द्वेषाच्या आडून टोमणे मारणे, नक्कल करणे, नावाने हाक मारणे असे अनेक प्रकार घडतात, ज्यामुळे समोरची व्यक्ती महत्वहीन वाटते. अशा प्रकारची वागणूक नातेसंबंधांच्या मुळांना दुखावते.
बचावाची सवय
जोडीदाराला दोष देऊन स्वतःला वाचवण्याची वृत्ती लवकरच नातेसंबंध संपुष्टात येण्याचे कारण बनते. पती-पत्नीने प्रत्येक परिस्थितीत एकमेकांना सहकार्य करणे अपेक्षित आहे. पण जेव्हा ते एकमेकांच्या विरोधात उभे राहू लागतात तेव्हा त्यांचे नाते कोणीही वाचवू शकत नाही.
संप्रेषण अंतर
जेव्हा एखादी व्यक्ती आपल्या जोडीदाराबद्दल उदासीनतेची चादर धारण करते, संवाद संपवते आणि त्याच्या बोलण्याकडे दुर्लक्ष करू लागते, तेव्हा दोघांमधील ही भिंत नात्यातील वास्तविक जीवन देखील संपवते.
आणखी काही कारण
क्वालिटी टाइम : इन्स्टिट्यूट फॉर सोशल अँड इकॉनॉमिक चेंज, बंगळुरूने केलेल्या संशोधनानुसार, पती-पत्नीच्या विभक्त होण्याचे मुख्य कारण म्हणजे दुहेरी करिअर जोडप्यांची (नवरा आणि पत्नी दोघेही काम करतात) वाढती संख्या आहे. या संशोधनात असे आढळून आले आहे की 53% स्त्रिया त्यांच्या पतींसोबत भांडतात कारण त्यांचे पती त्यांच्यासोबत दर्जेदार वेळ घालवत नाहीत, तर 31.7% पुरुष त्यांच्या नोकरदार पत्नींबद्दल तक्रार करतात की त्यांना कुटुंबासाठी वेळ मिळत नाही.
सोशल मीडिया : यूएसमध्ये नुकत्याच करण्यात आलेल्या एका अभ्यासात असे दिसून आले आहे की सोशल मीडियामध्ये अधिक वेळ घालवण्याची प्रवृत्ती आणि घटस्फोटाचे प्रमाण यांचा परस्पर संबंध आहे. एखादी व्यक्ती सोशल मीडियावर जितकी जास्त सक्रिय असेल तितका कुटुंब तुटण्याचा धोका जास्त असतो.
याची मुख्यतः २ कारणे असू शकतात. पहिली गोष्ट म्हणजे सोशल मीडियावर वावरणारी व्यक्ती आपल्या पत्नीला कमी वेळ देते. नवीन मित्र बनवण्यासाठी आणि लाइक्स आणि टिप्पण्या मिळवण्यासाठी तो सर्व वेळ घालवतो. दुसरे म्हणजे, अशा व्यक्तीचे एक्स्ट्रा मॅरिटल अफेअर्स असण्याची शक्यता वाढते. सोशल मीडियावर मैत्री स्वीकारणे आणि पुढे नेणे खूप सोपे आहे.
नातेसंबंधांवर धर्माचा प्रभाव
सामान्यत: नात्यात कधी कधी आंबटपणा येतो तर कधी गोडवा येतो. पण याचा अर्थ असा नाही की तुम्ही तुमच्या चुकांकडे दुर्लक्ष करा आणि उपायांसाठी पुरोहितांकडे धाव घ्या. पांडेपुजारी पती-पत्नीच्या नात्याचे सात जन्मांचे बंधन असे वर्णन करतात. नातं वाचवण्यासाठी तो नेहमी त्या स्त्रीला शिकवतो की ती दाबत आहे, आवाज उठवत नाही.
किंबहुना ती व्यक्ती सात जन्माच्या फेऱ्यात अडकून राहावी आणि घरातील समस्या टाळण्यासाठी विविध धार्मिक विधी आणि कार्यात पाण्यासारखा पैसा खर्च करत राहावे, हा धर्मगुरूंचा हेतू आहे.
महिला अधिक भावनिक असतात. जटप दानधर्मावर विश्वास ठेवतात. याचाच फायदा घेऊन धर्मगुरू त्यांना प्रसादाचा लाभ मिळत राहावा यासाठी सर्व करून घेतात. अलिकडेच एका घरातील महिलेने त्रास टाळण्यासाठी तांत्रिकाचा दरवाजा ठोठावल्याने एक कुटुंब उद्ध्वस्त झाले.
25 मे रोजी दिल्लीतील पालम भागात एका मुलाने आईची निर्घृण हत्या केली. ६३ वर्षीय आई म्हणजेच प्रेमलता आपल्या सुनेसोबत राहत होती. प्रत्येक छोट्या-छोट्या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी ती तांत्रिक आणि ज्योतिषांकडे जात असे. घरातील दैनंदिन वाद मिटवण्यासाठी ती तांत्रिकाकडेही गेली आणि त्यानंतर तिने घरी दिलेले उपाय करून पाहण्यास सुरुवात केली. हे सर्व पाहून सुनेला आपण जटूटोना करतोय असे वाटल्याने तिने हा प्रकार आपल्या पतीला सांगितला. त्यानंतर या प्रकरणावरून घरात जोरदार भांडण झाले आणि मुलाने भाजी कापताना आईवर चाकूने हल्ला केला.
संबंध मजबूत करा
नाती बांधणे खूप सोपे आहे पण ते टिकवणे अवघड आहे. जॉन गॉटमन यांच्या मते, नाते मजबूत करण्यासाठी जोडप्यांनी या गोष्टी लक्षात ठेवल्या पाहिजेत :
लव्ह मॅपचा पाया : लव्ह मॅप हा मानवी मेंदूचा एक भाग आहे जिथे एखादी व्यक्ती आपल्या आयुष्याच्या जोडीदाराशी संबंधित सर्व प्रकारची माहिती जसे की त्याचे त्रास, आशा, स्वप्ने आणि इतर महत्त्वाच्या तथ्ये आणि भावना गोळा करते. गॉटमॅनच्या मते, जोडपे एकमेकांबद्दलची समज, आपुलकी आणि प्रेम दर्शविण्यासाठी प्रेम नकाशाचा वापर करू शकतात.
नेहमी साथ द्या : तुमच्या जोडीदाराच्या आयुष्याशी संबंधित प्रत्येक लहान-मोठ्या प्रसंगी त्याच्यासोबत उभे रहा. त्याच्या प्रत्येक दुःखात उत्साहाने आणि प्रेमाने सहभागी व्हा.
महत्त्व स्वीकारा : कोणताही निर्णय घेताना किंवा कोणतेही महत्त्वाचे काम करताना जोडीदाराला विसरू नका. त्याची संमती नक्की घ्या.
तणाव दूर करा : पती-पत्नीमधील तणाव जास्त काळ टिकू नये, जर तुमचा जोडीदार तुमच्याबद्दल एखाद्या गोष्टीने दुखावला असेल तर नक्कीच गोड बोला. एकमेकांशी एकरूप व्हा. तडजोड करायला शिका.
अंतर वाढू देऊ नका : अनेक वेळा पती-पत्नीमधील वाद इतका खोल जातो की जवळ येण्याचे सर्व मार्ग बंद होतात. जोडीदाराला नाकारल्यासारखे वाटते. दोघेही याबद्दल बोलतात पण कोणताही सकारात्मक तोडगा काढू शकत नाहीत. प्रत्येक वादानंतर ते अधिक निराश होतात.
गॉटमन म्हणतो की अशी संधी कधीही येऊ देऊ नका. पती-पत्नीमधील वाद वाढतात कारण त्यांच्या संवादात गोडवा, उत्साह आणि आसक्तीचा अभाव असतो. त्यांना तडजोड करायची नाही. यामुळे ते भावनिकदृष्ट्याही एकमेकांपासून दूर जातात. हे अंतर कितीही वाढले तरी वादाच्या मुळाशी काय आहे आणि त्यावर मात कशी करायची हे जोडप्याने शोधले पाहिजे.
जोडीदाराला चांगले वाटू द्या : पती-पत्नीने आपल्या जोडीदाराला काय आवडते, कशामुळे आनंद होतो याची काळजी घेतली पाहिजे. तुमच्या जोडीदारासोबतच्या आनंदाच्या क्षणांचा वेळोवेळी उल्लेख करा जेणेकरून तुम्हाला तेच प्रेम पुन्हा अनुभवता येईल.
तुमच्या जोडीदाराचा आदर करा
जर तुम्हाला तुमचे वैवाहिक जीवन यशस्वी करायचे असेल तर तुम्हाला तुमच्या जोडीदाराचा आदर करावा लागेल. यासाठी तुम्ही तुमच्या जोडीदाराला हे भासवायला हवे की तुम्ही त्याला तुमच्या बरोबरीचे समजता आणि तुम्ही कोणताही निर्णय त्याच्या भावना लक्षात घेऊन घ्या. तुम्ही तुमच्या जोडीदाराच्या गोपनीयतेचाही आदर केला पाहिजे.
तुम्ही तुमच्या जोडीदाराशी दयाळूपणे, प्रेमाने आणि हुशारीने वागले पाहिजे. जर तुमचा दिवस वाईट गेला असेल आणि ज्याची सावली तुम्हाला तुमच्या आयुष्यावर स्पष्टपणे दिसत असेल, तर तुमच्या जोडीदाराची माफी मागण्यासाठी पुढाकार घ्या. तुम्ही त्यांच्याशी लग्न केले आहे म्हणून तुम्ही त्यांच्याशी किती वाईट वागू शकता याचा विचार करण्याऐवजी जोडीदाराचा आदर करा.
चांगल्या नात्यासाठी आवश्यक गोष्टी
यशस्वी नात्यासाठी काय करावे, ज्यामुळे तुमच्या जोडीदारासोबतचे वैवाहिक जीवन सुखकर होईल, आम्हाला कळवा :
विश्वास : तुम्ही तुमच्या जोडीदारावर किती विश्वास ठेवू शकता, तो त्याच्या शब्दांवर किती विश्वास ठेवतो, अशा गोष्टी नात्याचे भविष्य ठरवतात.
डेव्ह : लेखक रोनाल्ड अॅडलर यांनी 4 प्रकारच्या संलग्नकांचा उल्लेख केला आहे ज्याद्वारे आपण आपल्या जोडीदाराशी जोडलेले आहोत. पहिला शारीरिक, दुसरा भावनिक, तिसरा बौद्धिक आणि चौथा सामायिक क्रियाकलाप.
उत्स्फूर्तता : नात्यात उत्स्फूर्तता असणे महत्त्वाचे आहे. स्वतःसाठी विचार करा की जेव्हा तुम्ही तुमच्या जोडीदारासोबत असता तेव्हा तुमची पिठात स्वतः बाहेर येते का? तुमच्या जोडीदारासोबत राहणे तुम्हाला आरामदायक वाटते का? तसे असल्यास, केवळ तुमचे नाते दीर्घकाळ टिकेल.
आदर : जॉन गॉटमन यांनी 20 वर्षांच्या अभ्यासानंतर असा निष्कर्ष काढला की घटस्फोटाचे सर्वात महत्त्वाचे कारण म्हणजे एकमेकांबद्दल आदर नसणे.
एकमेकांचा आदर करण्याऐवजी जेव्हा नकारात्मक भावना, टीकात्मक दृष्टिकोन आणि व्यंग मनात निर्माण होतात, तेव्हा समजून घ्या की नातेसंबंधाचा अंत जवळ आला आहे. संप्रेषण अभ्यासात, याला ‘व्यक्तीसाठी कठीण आणि समस्येवर मऊ’ असे म्हणतात.
प्रकरण वाढवू नका : प्रत्येक घरात भांडणे होतात, परंतु त्यांना जास्त काळ खेचू देऊ नका. मारामारीच्या वेळी काही लोक वेड्यासारखे ओरडतात. अशा परिस्थितीत महत्त्वाच्या गोष्टी दुय्यम ठरतात आणि जोडपे निरर्थक गोष्टींमध्ये अडकतात. भावनिकदृष्ट्या, त्यांचे नाते पूर्णपणे मूळ बनते.
तुमच्या मनाशी जवळीक साधा तरच समस्या दूर होईल आणि तुमचे नाते पूर्ववत होईल आणि तुम्ही तुमच्या जोडीदाराला पूर्णपणे माफ करू शकाल.
अडचणीत एकत्र : यशस्वी आणि दीर्घ नातेसंबंधासाठी, अडचणीच्या वेळी जीवन साथीदाराच्या पाठीशी उभे राहणे आवश्यक आहे. त्याला तुमच्या खांद्याला आधार द्या. आर्थिक आव्हाने असोत किंवा शारीरिक, चांगल्या आणि वाईट काळात एकमेकांच्या जवळ राहणे महत्त्वाचे असते.
आर्थिक निर्णयांवर सहमत : एका अभ्यासानुसार, आठवड्यातून एकदा आर्थिक निर्णयांवर एकमेकांशी असहमत दर्शवणारे पती-पत्नी यांच्यात घटस्फोटाची शक्यता 30% वाढते.
आयुष्य असे बनवा
पती-पत्नीच्या आनंदात परस्पर संबंध महत्त्वाची भूमिका बजावतात. 30% पेक्षा जास्त नवीन विवाह घटस्फोटात संपुष्टात येऊ लागले आहेत. घटस्फोटाचा धोका कमी करण्यासाठी, समस्या टाळण्यासाठी आणि निरोगी नातेसंबंध राखण्यासाठी अनेक पावले उचलली जाऊ शकतात:
पती-पत्नीमधील भावनिक वियोगामुळे ब्रेकअप किंवा घटस्फोट होतो. अशा परिस्थितीत, आपल्या जोडीदाराच्या भावना चांगल्या प्रकारे समजून घेणे, त्याचा दृष्टिकोन ऐकणे आणि त्याला हसवण्याचा प्रयत्न करणे महत्वाचे आहे.
संशोधकांना असे आढळले आहे की समर्पण पातळी, व्यक्तिमत्त्व वैशिष्ट्ये किंवा तणावपूर्ण जीवनातील घटनांपेक्षा एखाद्या व्यक्तीचा संवाद कसा असतो हे अधिक महत्त्वाचे असते, जे सुखी विवाहित जोडप्याच्या संभाव्यतेचा अंदाज लावतात.