* शकुंतला सिन्हा
दूध, दही इत्यादी दुग्धजन्य पदार्थ आरोग्यासाठी खूप चांगले असतात. असे असूनही, जगात असे लाखो लोक आहेत ज्यांना दूध किंवा इतर दुग्धजन्य पदार्थ पचवता येत नाहीत किंवा त्यांना त्यांची अॅलर्जी असते, असे म्हणता येईल. वैद्यकीय भाषेत याला लॅक्टोज इनटॉलरन्स म्हणतात.
लॅक्टोज म्हणजे काय : दुधात लॅक्टोज नावाची साखर असते. लॅक्टोज इनटॉलरन्स हा आजार नसला तरी तो तुम्हाला त्रास देऊ शकतो. आपल्या शरीरात ‘लॅक्टेज’ हे एनिझइम असते जे शरीराला साखर शोषण्यास मदत करते. हे एनिझइम लहान आतडयात असते, परंतु काही लोकांमध्ये ते नसते किंवा फारच कमी असते. ज्यांच्याकडे लॅक्टेज कमी आहे त्यांना दुग्धजन्य पदार्थ, अगदी दुधापासून बनवलेली स्वादिष्ट देशी मिठाईही पचवता येत नाही.
कमी लॅक्टोजमुळे काय होते : ज्यांच्यामध्ये लॅक्टोज एनिझइमची कमतरता असते, त्यांच्या लहान आतडयात दुधातली साखर, लॅक्टोजचे विघटन होऊ शकत नाही. हे कोलनमध्ये जाऊन तेथील जिवाणूंमध्ये मिसळते आणि किण्वन होते, ज्यामुळे गॅस, ढेकर, जुलाब आणि उलट्या किंवा मळमळल्यासारखे वाटू लागते.
लॅक्टोज इनटॉलरन्स कोणाला होऊ शकतो : याला कुठलाच अपवाद नाही, जगभरातील लाखो लोकांना विशेषत: प्रौढांना हा त्रास असतो. यात आश्चर्य वाटण्यासारखे काहीच नाही की, सुमारे ४० टक्के लोकांमध्ये २ ते ५ वर्षांनंतर लॅक्टोज एनिझइमचे उत्पादन थांबते किंवा मोठया प्रमाणात कमी होते.
लक्षणे : अतिसार (अतिसार, मळमळ, उलट्या, पोटदुखी किंवा लचक भरणे), गॅस आणि ढेकर येणे.
उपचार : तुम्ही काही आठवडे दुग्धजन्य पदार्थ खाणे बंद करून बघा. लक्षणे संपल्यानंतर तुम्ही पुन्हा दुग्धजन्य पदार्थ खाणे सुरू करा आणि परिणाम पाहा.
तुमच्या लक्षणांनुसार डॉक्टर तुम्हाला काही दिवस तुमच्या आहारात दुग्धजन्य पदार्थ बंद करण्याचा सल्ला देऊन त्याचा काय परिणाम होतो ते पाहू शकतात. या व्यतिरिक्त, खालील चाचण्यांचा सल्ला देऊ शकतात :
हायड्रोजन ब्रेथ टेस्ट : तुम्हाला असे पेय पिण्यास सांगितले जाईल ज्यामध्ये लॅक्टोज जास्त प्रमाणात असेल. काही काळानंतर, तुमच्या श्वासातील हायड्रोजनचे प्रमाण मोजले जाईल. तुमच्या श्वासोच्छवासात हायड्रोजनचे प्रमाण जास्त असेल तर याचा अर्थ तुम्हाला लॅक्टोज इनटॉलरन्स आहे.
लॅक्टोज इनटॉलरन्स टेस्ट : उच्च पातळीचे लॅक्टोज पेय प्यायल्यानंतर २ तासांनी तुमची रक्त तपासणी केली जाईल. रक्तातील ग्लुकोजचे प्रमाण न वाढल्यास त्याचा अर्थ असा की, तुम्ही लॅक्टोज पचवू शकत नाही आणि तुम्हाला लॅक्टोज इनटॉलरन्स आहे.
उपचार : लॅक्टोज इनटॉलरन्स काही ठराविक कारणामुळे झाला असेल तर उपचारानंतर तो बरा होऊ शकतो, पण त्याला काही महिने लागू शकतात, अन्यथा त्यावर काही उपायही आहेत.
दूध आणि इतर दुग्धजन्य पदार्थांचा वापर कमी करून लॅक्टोज इनटॉलरन्स नियंत्रित केला जाऊ शकतो. दुधात लॅक्टोज एनिझइम पावडर मिसळून ते पिता येईल.
सध्या दुग्धशर्करा मुक्त दूधही उपलब्ध आहे : सोया दूध, तांदळाचे दूध, बदामाचे दूध, नारळाचे दूध, काजूचे दूध, ओटचे दूध, शेळीचे दूध, शेंगदाण्याचे दूध, नट दूध यापैकी काही दूध वगळता इतर दुधापासून दही, पनीर आणि मिठाईही बनवता येते. डेअरी दुधाचा सर्वात जवळचा पर्याय म्हणजे सोया दूध, ते इतर पर्यायांपेक्षा स्वस्तही असते.