* डॉ शशी गोयल
भारतीय संस्कृतीत विवाह हा एक विशेष सण मानला जातो, म्हणून तो मोठ्या उत्साहात आणि थाटामाटात पार पाडला जातो. तसे, लग्न म्हणजे 7 नवस आणि 7 फेरे घेऊन आयुष्यभर एकत्र ठेवण्याचा विधी आहे. पण काही मिनिटांत पार पडणाऱ्या या विधींसाठी ऑस्ट्रेलियातून फुलांचे जहाज आले आणि संपूर्ण शहर विजेच्या दिव्यांनी उजळून निघाले किंवा एखादे बनावट महाल उभारले, तर त्यावर एवढा खर्च केला जातो, ज्यासाठी हजारो रुपये खर्च होतील.
पण ही गोष्ट त्या श्रीमंत लोकांच्या लग्नात घडली, ज्यासाठी त्यांना ना कोणाकडून कर्ज घ्यावे लागते, ना कर्ज, घर, जमीन विकावी लागते. होय, या चकाकीचा परिणाम मध्यमवर्गावर नक्कीच होतो, ज्यांना वाटते की संपूर्ण शहर सजले तर मी माझे घरही सजवू शकत नाही का? आणि यासाठी तो केवळ त्याच्या ठेवीच खर्च करत नाही तर कर्जदारही बनतो.
मध्यमवर्गापेक्षा उच्च मध्यमवर्ग अधिक कठीण आहे, ज्याला समाजात आपल्या श्रीमंतीचा झेंडा फडकावावा लागतो. रवींद्रच्या मेजवानीत विदेशी फळे होती, चाटचे 5 स्टॉल होते आणि खायला 10, सुशील कसा मागे राहील. जेव्हा त्याची पार्टी होती तेव्हा त्याने संपूर्ण पंडाल मोठ्या फुग्यांनी सजवले आणि आईस्क्रीम, सिप्स इत्यादीचे 15 स्टॉल ठेवले. मिठाईचे 50 प्रकार होते.
सहसा, प्रत्येक व्यक्ती एका वेळी 300 ग्रॅम किंवा 500 ग्रॅमपेक्षा जास्त खाऊ शकत नाही. भरपूर व्हरायटी असेल तर चव चाखण्यात तो खूप वाया घालवतो आणि शहाणा असेल तर निवडून खातो. यामध्ये सर्वाधिक चांदी केटररची आहे. जितक्या जास्त गोष्टी असतील तितकी त्यांची किंमत जास्त असेल. परंतु कोणतेही वैयक्तिक खाते मर्यादित आहे.
पूर्वी आणि आता यातील फरक
पूर्वी मिरवणूक यायची तेव्हा अनेक दिवस मुक्काम असायचा. मुलीच्या कुटुंबातील प्रत्येक सदस्य हे बाराटींच्या निमित्तानं करत असे. बाराती म्हणून जाणे म्हणजे २-३ दिवसांचा राज्यकारभार. पण तेव्हाचा आणि आताचा फरक असा आहे की आता वऱ्हाडीत फरक नाही. कोणीही काम करू इच्छित नाही किंवा जबाबदारी घेऊ इच्छित नाही. सर्वजण साहेब म्हणून येतात, त्यामुळे केटरर जास्त प्रचलित झाला आहे, जो खूप महाग आहे.
पूर्वी लग्नाचे सर्व विधी घरातील महिलांमध्ये संगीत आणि ढोलकीच्या तालावर होत असत. आजूबाजूच्या व शेजारच्या बहिणी, मावशी, मावशी, ताई आणि स्त्रिया जमल्या की, विविध सुरेल गाण्यांनी विधी करत, त्यामुळे घर उजळून निघत असे. आता आमच्या कुटुंबातील 2 जणांनी आम्हाला मर्यादित केले आहे. आता काकू, ताई वगैरे नाती मर्यादित झाली आहेत त्यामुळे रौनकसाठी किटी पार्ट्या, क्लब वगैरे नाती वरची झाली आहेत. हे नाते आता केवळ दागिने आणि कपड्यांचे प्रदर्शन बनले आहे. आता जुन्या कर्मकांडाचे औचित्य राहिलेले नाही. आता ते विधी नवीन शैलीत किटी पार्टीच्या महिलांना निमंत्रित करून चपखलपणे केले जातात.
आता घरच्या लोकांना ते करण्यामागचे कारण माहित नाही ना संधी पण स्टिरीओटाईप प्रमाणे त्यांना ते करावे लागते. पूर्वी हळद वगैरे लावल्याने त्वचा चमकत असे, पण आता सर्वप्रथम विचारले जाते की कोणत्या पार्लरमध्ये मेकअप केला आहे की कोणता ब्युटीशियन आला आहे? आता सर्वांनाच एखाद्या शुभ दिवशी लग्न करायचे असते, त्यामुळे त्या दिवशी ब्युटी पार्लरमध्ये वधू-वरांची रांग असते.
लग्नाच्या मिरवणुका 12-1 वाजता येत असल्या तरी, वर आणि कुटुंबातील सदस्य पार्लरमधून वधू परत येण्याची वाट पाहत बसतात. बहुतेक निमंत्रित जेवण करून आणि शगुन देऊन निघून जातात. वधू पाहण्यासाठी फार कमी लोक थांबतात. आज प्रत्येक स्त्रीला चांगले कपडे कसे घालायचे, कपडे कसे घालायचे आणि प्रत्येक विधीला वेगवेगळी सजावट कशी करायची हे माहित आहे. याला हजारो रुपयांची उधळपट्टी म्हणणार नाही का?
अनावश्यक ढोंग
गरीब मुलीचे लग्न झाले तर लेडीज म्युझिक बनवण्याचा खर्च तो तयार करणारा उचलतो. हे सर्व ढोंग एक आवश्यक खर्च आहे का? या सगळ्यामुळे मुलगी असणं हे ओझं आहे का? आणि केवळ हुंडा कारणीभूत आहे की सामाजिक अस्वस्थता किंवा मानवी मानसिकता ज्याने लग्नाला व्यवसाय बनवले आहे?
आता अधिक खर्च दाखवा
जुन्या काळी, मुलीची बाजू वराच्या बाजूने आदर म्हणून आणि त्याच्या मुलीच्या वापरासाठी त्याच्या आवडीच्या वस्तू भेटवस्तू देत असे. पण या भेटीला राक्षसी स्वरूप धारण करून हुंडा बनला आहे. हुंड्याने जीवनाशी आणि समाजाशी जोडले गेलेले दिखाऊपणा आणि दिखाऊपणा लग्नात आणखीनच खंड पडणार आहे. दिसण्यात जे खर्च केले जाते ते वाया जाते. प्रत्येक वस्तूला डेकोरेशन करून सादर करणं चांगलं आहे, पण आता वस्तूपेक्षा सजावटीला जास्त किंमत मिळू लागली आहे. पूर्वीच्या कपड्यांना फक्त गोटे आणि कलवाने बांधले जायचे, पण आता त्यांना कलात्मक आकार देऊन वेगवेगळ्या प्रकारच्या ट्रेमध्ये सादर केले जातात.
एक व्यवसाय बनला
कलात्मक विचार असेल तर चांगलंच आहे यात शंका नाही, पण आता यालाही व्यवसायाचं स्वरूप आलं आहे. एकीकडे हुंड्याचे प्रदर्शन पूर्णपणे निषिद्ध असताना, दुसरीकडे सजवलेल्या हुंड्याच्या साड्या आणि दागिने दाखवण्यासाठी लांबलचक जागा मांडण्यात आली आहे. ती सजावट क्षणात उध्वस्त होऊन कोपऱ्यात ढीग पडते तेव्हा खंत वाटते. तेव्हा असे दिसते की तेच मूल्य देय मूल्यामध्ये जोडले असते किंवा स्वतःच जतन केले असते तर ते उपयुक्त ठरले असते. Q100 च्या वस्तूच्या सजावटीवर 100 खर्च करणे कुठे शहाणपणाचे आहे?
विवाह सोहळ्यात वरमालाच्या नावाने भव्य सेट तयार केला जातो. हा एक प्रकारे मुख्य विधी झाला आहे, म्हणून त्यासाठी विशेष तयारी केली जाते. वरमाळा सोहळा हा तमाशा कमी आणि देखावा जास्त.
वराने मान घट्ट केल्याचे बहुतांशी दिसून येते. कदाचित असे करून त्याला आपल्या भावी पत्नीला लुटायचे आहे. मित्र त्याला वर उचलतात, तसेच त्याला व्यंग्य वगैरे करण्यास प्रोत्साहित करतात, ज्यामुळे परिस्थिती केवळ मजेदारच नाही तर कुठेतरी बिघडते. वधू पुष्पहार फेकत आहे किंवा फेकत आहे किंवा तिचे मित्र किंवा भाऊ ते उचलत आहेत किंवा तिच्यासाठी स्टूल आणले जात आहे, ही परिस्थितीदेखील अत्यंत अशोभनीय वाटते.
विजेचा अदभुत लखलखाट आणि टन फुलांनी सजवलेला मोठा पंडाल एवढीच गरज आहे का? देशात विजेचे संकट गडद होत असताना एवढी नासाडी करण्याचे कारण काय? बँडबाजा केवळ ध्वनी प्रदूषणच करत नाहीत तर त्यांच्या तालावर नाचणेदेखील अनेकदा हास्यास्पद दिसते. सोबतच लग्नाच्या मिरवणुकीच्या गोंगाटामुळे थकलेल्या आणि त्या लग्नाशी काहीही संबंध नसलेल्यांसाठी अप्रिय परिस्थिती निर्माण होऊन आजूबाजूच्या मुलांच्या अभ्यासात अडथळा निर्माण होतो.
हे अनावश्यक खर्च नवविवाहित जोडप्याच्या पुढच्या आयुष्याचा लाइफ फंड बनले तर बरे.