* राजू कादरी रियाझ
“माझ्या डोक्यावर आईची सावली नसती तर आज मी सरकारी शाळेत शिक्षक झालो नसतो, पण लोकरीच्या कारखान्यात एक साधा मजूर म्हणून संघर्षमय जीवन जगत असतो. माझ्या आईने मला प्रत्येक क्षणी शिक्षणासाठी प्रेरणा दिली. मजुराच्या आईची मुलगीही मजूर झाली तर काय साध्य होईल, हा त्यांचा उद्देश होता. मुलगी शिकून स्वत:च्या पायावर उभी राहू शकते तेव्हाच उल्लेखनीय हे शक्य होईल. मी त्याच्या भावना समजून घेतल्या आणि अभ्यासात व्यस्त झालो. आईच्या जिद्दीमुळेच आज मी यशस्वी झालो आहे.” असे २१ वर्षीय नीलकमलचे म्हणणे आहे. “माझ्या आयुष्यात आई खूप महत्त्वाची आहे. गेल्या 7 वर्षांपासून मी प्रत्येक शैक्षणिक सत्रात पहिल्या क्रमांकावर राहिलो आहे. टक्केवारीबद्दल बोलायचे झाले तर त्याने अनेक विषयात 100% गुण मिळवले आहेत. यंदाही ए-वन ग्रेडसह प्रथम क्रमांकावर असल्याचे सिद्ध झाले आहे. हे सर्व माझ्या आईच्या मेहनतीचे फळ आहे. त्याने त्याचा बराचसा वेळ माझ्यावर घालवला आहे. त्यांच्याकडूनच मला नियमित अभ्यासाचे व्यावहारिक ज्ञान मिळाले. रोज ४ तास अभ्यास करायचा असेल तर अभ्यास करावा लागेल. त्यांनी शिकवलेली ही सवय मला हजारो रुपये खर्च करणाऱ्या विद्यार्थ्यांच्या पुढे ठेवली आहे. माझ्या नियमित अभ्यासाचा दर्जा मला भविष्यातही मदत करेल आणि हे माझ्या प्रिय आईमुळे शक्य झाले आहे.” हे किशोर विद्यार्थी आगजचे म्हणणे आहे. हे फक्त एक वैशिष्ट्य आहे. अशा अनेक आगज आणि नीलकमल आहेत ज्यांच्या मातांनी रात्रंदिवस एकत्र काम करून मुलांचे भविष्य घडवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे.
आईची बुद्धी
हुशार आई आपल्या मुलांना पहिल्यापासूनच अभ्यासात मदत करते. प्रेमळ प्रेमाने ती त्यांचा पाया मजबूत करते. बिकानेर बॉईज स्कूलचे मुख्याध्यापक फादर शिबू म्हणतात, “मी पाहिले आहे की ते विद्यार्थी बहुतेक आशावादी असतात, ज्यांच्या मागे त्यांच्या आईचाही प्रयत्न असतो. वर्गानंतर तिच्या मुलांमध्ये सुधारणा घडवून आणण्यात आईची भूमिका अतुलनीय आहे. आईला त्यांच्या उणिवा चांगल्या प्रकारे समजतात आणि जेव्हा तिला ही बाब समजते तेव्हा ती मुलांना सुधारते.
मैत्रीवर नजर
किशोरवयीन विद्यार्थ्यांच्या मैत्रीवर प्रत्येक आईने बारीक लक्ष ठेवले पाहिजे. “माझ्या आईने मला गप्पागोष्टी आणि गर्विष्ठ मित्र मंडळापासून वाचवले नसते तर मी माझ्या अभ्यासात नक्कीच मागे पडलो असतो. कारण त्या मित्र गटातील मुले अभ्यासात सरासरीपेक्षा कमी जात होती. आईने माझी काळजी घेतली आणि मी अभ्यास करत पुढे जात राहिलो. पीएचडी केल्यानंतर आज मी अधिकारी पदावर आहे,” रुबिना सांगतात.
आई अशक्य गोष्ट शक्य करते
ITI करत असलेला किशोरवयीन विद्यार्थी जावेद म्हणतो, “माझ्या कुटुंबात माझी गणना एक मतिमंद बालक म्हणून केली जाते. माझे वडील स्वत: मला मतिमंद मानतात आणि म्हणतात. माझी स्मरणशक्ती चांगली नाही हे खरे आहे. परिणामी त्यांनी शालेय शिक्षणाचा विचारही केला नाही. पण माझ्या आईने मला शाळेत प्रवेश दिला. माझ्या अवस्थेला घाबरून शिक्षकांनी शिकवायला टाळाटाळ केली. मग माझ्या आईने त्याच शाळेत शिकवण्याचे काम फक्त माझ्यासाठीच केले. त्याच्या जिद्दीमुळे मी पहिलीत आठवी पास झालो. मी 10वीत आलो तेव्हा सर्वांनी सांगितले की अभ्यास खुल्या बोर्डातून करावा. इथेही आईने माझा हात धरला आणि माध्यमिक शिक्षण मंडळ, अजमेर (राजस्थान) मधून दहावीचा फॉर्म भरून घेतला. अभ्यासक्रम चांगला वाचण्यासाठी, समजून घेण्यासाठी आणि लक्षात ठेवण्यासाठी आईने माझ्यापेक्षा जास्त मेहनत घेतली. मी मंद असायचो, कंटाळा करायचो पण घराबाहेरची सगळी कामं करूनही शिकवताना मी त्याला नेहमी फ्रेश दिसायचे. शेवटी मी दहावी पास होऊ शकले. ते जवळजवळ अशक्य होते जे आईमुळे शक्य झाले.
रात्री जागरण
शालेय स्तरावरील अभ्यास आता सोपा राहिलेला नाही. दीर्घ अभ्यासक्रमामुळे किशोरवयीन मुले अनेकदा रात्री अभ्यास करण्यास प्राधान्य देतात. अशा परिस्थितीत बहुतेक आई त्यांच्यासोबत रात्रभर जागे राहण्याचे काम करताना दिसतात. शिक्षणतज्ञ आणि चित्रकार डॉ. मोना सरदार डूडी म्हणतात, “रात्रीचा अभ्यास करण्याचा माझा आवडता काळ होता. हे सुद्धा शक्य झाले कारण माझी आई झोपेचा त्याग करायची आणि माझ्यासाठी प्रोत्साहन द्यायची. जेव्हा कधी आईला रात्री उशिरा आलेला आळस दिसायचा तेव्हा ती लगेच तिला हात-चेहरा धुवायला सांगून मार्गदर्शन करायची. काहीही न बोलता तिने चहा करून आणला असता. मग हे समजायला वेळ लागला नाही की जेव्हा आई आपल्या झोपेचा त्याग करू शकते तर मग आपण आपले ध्येय साध्य करण्यासाठी मागे का पडावे. माझ्या आईने माझ्यासाठी रात्रभर जागे राहण्याची प्रक्रिया वर्षानुवर्षे चालू होती.
निरक्षर आई कुणापेक्षा कमी नाही
आपला देश खेड्यात राहतो. स्त्रीशिक्षण अजूनही विशेष उल्लेखनीय नाही. पण अशिक्षित माताही मुलांच्या शिक्षणासाठी उपयुक्त ठरू शकतात. राजस्थानची पहिली मुस्लिम आरएएस महिला शमीम अख्तर अनेकदा म्हणायची की तिची आजी अशिक्षित होती पण तरीही तिने आपल्या 5 मुलींना शिकवलं आणि त्यांना शिक्षिका बनवलं. आज एकाच कुटुंबात अशिक्षित आजीमुळे डॉक्टर, प्राध्यापक, शास्त्रज्ञ, प्रशासकीय अधिकारी आदी सदस्य आहेत.