* साधना शहा
जवळजवळ प्रत्येकजण कोणत्या ना कोणत्या वेळी मानसिक आजाराच्या विळख्यात येतो. नैराश्य, निद्रानाश, तणाव, चिंता, भीती या काही मानसिक स्थिती आहेत, ज्याला कोणीतरी आजार म्हणू शकतो. जरी मानसोपचार तज्ज्ञांचा असा विश्वास आहे की या परिस्थिती काही प्रमाणात ठीक आहेत, परंतु जेव्हा त्या मर्यादेच्या बाहेर जातात तेव्हा ते एखाद्या व्यक्तीला मानसिकदृष्ट्या आजारी घोषित करण्यासाठी पुरेसे असतात.
दैनंदिन जीवनातील ताणतणाव, भीती, चीड, द्वेष यासारख्या मानसिक स्थितींबद्दल आपण सर्वजण चांगलेच जाणतो. आपण सर्वजण कुटुंबातील सदस्याच्या मृत्यूच्या दु:खात कधी ना कधी जात असतो, पण या मानसिक स्थिती फार काळ किंवा दिवस टिकत नाहीत. काही काळानंतर आपण नैसर्गिक जीवनाकडे परत येतो, परंतु जर कोणी दीर्घकाळ अशा मानसिक स्थितीतून जात असेल तर ती धोक्याची घंटा आहे.
काही काळापूर्वीपर्यंत समाजातील कोणत्याही मानसिक समस्येचे समाधान ओझा, बाबा, तांत्रिक आणि झाडफुंकात मिळत असे. अंधश्रद्धा आणि कुप्रथांमुळे, लोक कोणत्याही प्रकारच्या मानसिक समस्येसाठी ‘दूषित’ वायु भूत आत्म्याची सावली मानून बाबा आणि तांत्रिकांच्या आश्रयाला जात असत.
हे सुदैव आहे की कोविड-19 च्या कहरात या लोकांबद्दल कोणी फारसे बोलले नाही. भारतीय जनता पक्षाचे काही नेते, मंत्री आणि समर्थक मंत्री आयुर्वेद आणि गोमूत्र इत्यादींबद्दल बोलले, पण या रोगाची भीती इतकी भयंकर होती की त्या गोष्टी लवकरच विरघळल्या. टाळ्या आणि थाळ्या चालल्या नाहीत तेव्हा लोकांना व्हेंटिलेटरच्या मागे धावावे लागले.
तज्ञ काय म्हणतात
कोलकाता-स्थित मानसोपचारतज्ज्ञ म्हणतात की जागतिक आरोग्य संघटनेनुसार, आपल्या लोकसंख्येपैकी अंदाजे 1% लोक जटिल आणि गंभीर मानसिक आजाराने ग्रस्त आहेत आणि त्यावर उपचार करण्यासाठी वेळ लागू शकतो. उर्वरित 10% काही सामान्य मानसिक आजाराने ग्रस्त आहेत, जो गंभीर नाही. समुपदेशनाने बरा होऊ शकतो. त्याच वेळी, 30% लोक असे आहेत की त्यांना वेळीच जाणीव न झाल्यास अशा कोणत्याही रोगाच्या विळख्यात कधीही येऊ शकते. याशिवाय, कोणत्याही शारीरिक समस्यांसह वैद्यकीय उपचारांसाठी रुग्णालयात जाणारे 50% लोक प्रत्यक्षात तुरळक मानसिक समस्यांना बळी पडतात.
अशा वेळी काय होते की हे लोक खरोखरच मानसिक आजारी असतात किंवा मानसिक आजारामुळे त्यांच्यामध्ये विविध शारीरिक लक्षणे उद्भवतात, हे नीट समजतही नाही आणि समजून घेण्याचा प्रयत्नही करत नाही. त्यातही 4-5% लोक झाडू, तंत्र मंत्र यांसारख्या अवैज्ञानिक पद्धतींचा अवलंब करतात.
शरीरातील डोळे, हात, पाय, किडनी, हृदय, यकृत इत्यादींमध्ये कोणताही आजार असल्यास त्याची लक्षणे समोर येतात. त्याचप्रमाणे भावना, आवेग, चिंता, दुःख, राग इत्यादी मनाचे भाव आहेत आणि जर कोणताही रोग मनात घर करत असेल तर त्याची लक्षणेही दिसून येतात. मानसिक आजाराची शारीरिक लक्षणेही आहेत. आठवडे खोल्यांमध्ये बंद राहणे आणि दिवसाचे 24 तास त्याच लोकांचा सामना करणे देखील नैराश्यास कारणीभूत ठरू शकते.
कारण मानसिक आहे
मानसिक आजाराचे दोन भाग असतात- न्यूरोसिस आणि सायकोसिस. न्यूरोसिस संबंधित मानसिक आजारामध्ये, मनातील भावना आणि आवेग एका नैसर्गिक मर्यादेपलीकडे जातात. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीच्या आवेगामुळे स्वतःचे जीवन कठीण होते, परंतु जेव्हा त्याचा परिणाम कुटुंबावर, शिक्षणावर, व्यावसायिक जीवनावर आणि समाजावरही होऊ लागतो तेव्हा तो मानसिक आजाराचे रूप घेतो.
याउलट काही वेळा मानसिक तणावाची लक्षणे शारीरिकदृष्ट्या दिसून येतात. अशा प्रकरणांमध्ये लक्षणे शारीरिक असूनही त्यामागील कारण मानसिक असते, याचा पुरावा शारीरिक तपासणीत (प्रयोगशाळा चाचणी) मिळत नाही.
न्यूरोसिस रोगाच्या बाबतीत, बळी सहसा वास्तविकतेपासून डिस्कनेक्ट होत नाही. पृष्ठभागावरही पीडितेच्या व्यक्तिमत्त्वात कोणताही बदल होत नाही. न्यूरोसिस संबंधित मानसिक आजार म्हणजे डिप्रेशन डिसऑर्डर, चिंता विकार, फोबिक डिसऑर्डर, ऑब्सेसिव्ह कंपल्सिव्ह डिसऑर्डर.
आता जर आपण फक्त चिंता विकाराबद्दल बोललो तर ते 3 प्रकारचे आहे.
सामान्यीकृत चिंता : यामुळे, व्यक्ती नेहमी अस्वस्थ आणि काहीतरी किंवा दुसर्याबद्दल काळजीत असते.
फोबिक चिंता : या चिंतेने ग्रस्त व्यक्ती एखाद्या ठिकाणी किंवा वातावरणात जाताना घाबरते किंवा असुरक्षित वाटते. अशी व्यक्ती नवीन वातावरण आणि लोकांचा सामना करण्यापासून दूर जाते. अशा स्थितीला अंगोराफोबिया म्हणतात, अज्ञात लोकांमध्ये बलात्काराची भीती असते. या स्थितीला ऍगोराफोबिया म्हणतात.
पॅनिक डिसऑर्डर : एखाद्या विशिष्ट व्यक्ती, वातावरण किंवा परिस्थितीच्या संपर्कात नसतानाही, कल्पनेमुळे पीडित व्यक्ती चिंताग्रस्त, अस्वस्थ किंवा चिंताग्रस्त होतो. उदाहरणार्थ, आज रात्री हृदयविकाराचा झटका येऊ शकतो, या भीतीमुळे रात्र डोळ्यात दाटून येते.
मनोविकाराने ग्रस्त व्यक्ती प्रत्येकाला आपला शत्रू मानते. ही गोष्ट त्याच्या मनात घर करून जाते की प्रत्येकजण त्याचे नुकसान करणार आहे. सर्वत्र त्याच्याविरुद्ध कट रचण्याच्या शक्यतेने पछाडलेले आहे. एकूणच तो संशयाच्या भोवऱ्यात सापडतो. विचित्र आवाज ऐकल्याचा किंवा भूत दिसल्याचा दावा पीडितेने केला आहे.
अशा लोकांमध्ये होणाऱ्या बदलांवरून मानसिक विकार ओळखले जातात. अनेक वेळा पीडिता स्वतःशीच बोलत असल्याचे दिसून येते. एकच गोष्ट पुन्हा पुन्हा सांगतो किंवा तीच गोष्ट उलटी फिरवून करतो. हावभावात एक विचित्र अस्वस्थता आहे. एकंदरीत व्यक्तिमत्व आणि हावभाव यात एकवाक्यता नाही
काही केस इतिहास
आम्ही येथे अशी काही प्रकरणे उद्धृत करत आहोत:
एमबीए केल्यानंतर पल्लवीला एका बांधकाम कंपनीत चांगल्या पदावर काम करण्याची संधी मिळाली. 10व्या मजल्यापर्यंत त्याला लिफ्टमधून खाली उतरण्याची भीती वाटत होती. ही भीती एकप्रकारे दहशतीचे रूप घेऊ लागली. साहजिकच कामावर जाणे त्याच्यासाठी कठीण झाले. ऑफिसला न जाण्याची सबब शोधण्यात बराच वेळ गेला. हरवल्यासारखे जगले. माझे मन बडबडत राहिले. सतत डोकेदुखीची तक्रार असायची. साहजिकच या सगळ्याचा त्याच्या कामावर आणि करिअरवर परिणाम होऊ लागला. डोकेदुखीची तक्रार घेऊन ती डॉक्टरांकडे गेली. औषध दिल्यानंतर मनात एक प्रकारची भीती असल्याचे सांगून डॉक्टरांनी समुपदेशन करण्यास सांगितले.
डॉक्टरांची जागा सोडल्यानंतर पल्लवी विचार करू लागली की ती कोणत्याही प्रकारे भित्रा नाही. मग डॉक्टर घाबरून का बोलले? मात्र त्यांनी या गोष्टीला फारसे महत्त्व न देता दिलेले औषध घेणे सुरू केले.
मूर्खपणाचा सामना करा
काही दिवसांनी डोकेदुखीची तक्रार कमी झाली, पण नंतर ती तशीच राहिली. दरम्यान, कार्यालयातील सर्व काही गडबड झाल्याचे दिसत होते. अनेकदा बॉसची ओरड, सहकाऱ्यांची उदासीनता याला सामोरे जावे लागले.
मग पल्लवीने समुपदेशन करण्याचा निर्णय घेतला. समुपदेशनादरम्यान समोर आलेली वस्तुस्थिती पुढीलप्रमाणे- पल्लवी लहानपणी खूप खेळकर होती. अनेकदा ‘साहसी’ प्रकारची गुंडगिरी करायची. मग आई त्याला भुताची भीती दाखवून शांत करायची.
या भुताची भीती त्यांना लहानपणापासूनच ग्रासली होती आणि ही भीती लिफ्टमधून खाली उतरताना निर्माण झाली. लिफ्टमधून खाली उतरताना कधी चुकून पल्लवीची नजर खाली गेली तर तिला समजले की ती आता पडली की मग आता लिफ्ट तुटली आहे. समुपदेशनादरम्यान हे स्पष्ट झाले की पल्लवी ही अॅक्रोफोबियाची शिकार आहे. वास्तविक, हा एक्रोफोबिया म्हणजे उंचीची भीती. यावर उपचार म्हणजे काही औषधाने समुपदेशन.
दुसरी केस घ्या. विवाहित आणि 3 मुलांची आई असलेल्या लावणीचे वय 35 वर्षे आहे. पतीचा स्वतःचा व्यवसाय आहे. घरात कशाचीही कमतरता नाही. नवऱ्याच्या कुटुंबात ना कुणी जवळचा ना आईचा संसार. दोघेही आपापल्या कुटुंबात एकटेच.
साहजिकच घरात कोणत्याही प्रकारची कौटुंबिक बाब नाही. असे असूनही, जेव्हापासून तिला कोविड-19 मुळे मृत्यूच्या बातम्या ऐकायला लागल्या, तेव्हापासून तिला रात्री झोप येत नाही. डोळ्यावर जरी आदळला तरी तासाभर किंवा २ तासच. यानंतर झोप कुठे वार्‍यासारखी होते आणि मग रात्रभर अंथरुणावर फिरत निघून जाते.
छोट्या छोट्या गोष्टींवर रागावणे
त्यामुळे सकाळपासूनच चिडचिडेपणा त्याला घेरतो. छोटय़ा छोटय़ा गोष्टींवर रागावायचे आणि मग सकाळपासूनच घरातील वातावरण बिघडायचे. मला कोणतेही काम करावेसे वाटत नाही. भूकही वाटत नाही. माझ्या मनात नेहमीच एक विचित्र खळबळ उडते. समुपदेशनातून समोर आले की लावणी फोबिया अॅन्झायटी डिसऑर्डरने ग्रस्त आहे. अचानक त्याच्या मनात भीती निर्माण झाली की, एखाद्या दिवशी आपल्याला हृदयविकाराचा झटका येईल, मग आपल्या मुलांचे काय होईल.
कोविड-19 नंतरही आपली सध्याची जीवनशैली मानसिक आजारासाठी काही प्रमाणात जबाबदार आहे. समाजासमोर ते मोठे आव्हान बनले आहे. लोक संकुचित झाले, समाज संकुचित झाला. लोक स्वतःच्या कोषात बंदिस्त आहेत. एका शेजाऱ्याला दुसऱ्याबद्दल माहिती नसते. टीव्हीच्या संस्कृतीने लोकांना स्वतःमध्ये जगण्याची सवय लावली आहे.
या सर्व परिस्थिती मानसिक आजाराचे कारण बनत आहेत. व्हॉट्सअॅपवर खूप कचरा पसरवला जात आहे आणि लोकांनी पुस्तके, मासिके आणि वर्तमानपत्रे वाचणे बंद केले आहे ज्यातून अस्सल माहिती मिळायची. अजूनही भीतीचे सावट आहे की कोरोनाचे नवीन रूप कधी बाहेर येईल हे मला माहीत नाही.