* ऋचा शुक्ला, सीसेम, वर्कशॉप इंडिया
राहुलने वर्तुळातून चेंडू काढण्याचा खूप प्रयत्न केला, परंतु तो अपयशी ठरला. आणि मग हताश होऊन रडू लागला. त्याला रडताना पाहून त्याची आई तिथे आली आणि त्याला उचलून मिठी मारली. मग तिने सांगितले की सातत्याने प्रयत्न करत राहा म्हणजे नक्कीच यशस्वी होशील. तिने राहुलला त्या दिवसांची आठवण करून दिली, जेव्हा तो आपले नावही लिहू शकत नव्हता. सातत्यापूर्ण प्रयत्नांनी तो पुढे आपले नाव लिहू लागला.
अशाप्रकारच्या प्रोत्साहन आणि सकारात्मकतेमुळे मुलांचा आत्मविश्वास वृद्धिंगत होण्यास मदत होते. मुलांच्या स्वत: आणि प्रतिच्या धारणा कमी वयातच विकसित होतात. एक मूल कसा विचार करते? काय पाहते? काय ऐकत असते? आपल्या आजूबाजूच्या गोष्टींवर कशी प्रतिक्रिया देते? इत्यादी बाबी त्याच्या संपूर्ण प्रतिमेची निर्मिती करतात. जर एखाद्या मुलामध्ये चिंता, ताण, असंतोष आणि भयाची भावना निर्माण झाली तर तो चिडचिड करू लागतो. त्याचा आत्मविश्वास ढळू लागतो.
अनेक संशोधनातून कळंय की लहान वयातच अनेक मुले ताण-तणावाचे बळी बनतात. बालपणीच्या नकारात्मक अनुभवांमुळे त्यांच्या शरीरावर आयुष्यभरासाठी नकारात्मक प्रभाव पडल्याचे दिसून येते.
मुल तणावग्रस्त राहण्यामागे अनेक कारणे असू शकतात. ज्यात एखादे कठीण कार्य करताना, काही विरूद्ध परिस्थिती निर्माण होते. मूल जेव्हा आपल्या शाळा आणि ट्यूशनचा अभ्यास समजण्यात किंवा पूर्ण करण्यात अयशस्वी ठरते, तेव्हादेखील त्याच्यात तणाव निर्माण होतो. तो प्रदर्शित करण्यास आणि अभ्यास करण्यात ते स्वत:ला अपयशी समजू लागतो, कारण त्याच्या मित्रांसाठी असे करणे सोपे असते. यामुळे आत्मविश्वास ढळू लागतो.
मुलाने गमावलेला आत्मविश्वास हे त्याच्या संकोचावरून वा गप्प असण्यावरून समजू शकते. अशावेळी आई-वडिलांनी हे संकेत ओळखणे गरजेचे असते. अशा काही पद्धतींचा अवलंब करावा, जेणेकरून मुलांना आपल्या समस्यांना तोंड देण्यात सहाय्य मिळेल आणि त्यांचा आत्मविश्वास वाढेल. आईवडिलांची भूमिका ही घरातील वातावरण मैत्रीपूर्ण करण्याच्या दृष्टीने असावी. मुलांना सुरक्षित वाटलं पाहिजे आणि त्यांना कोणीही न ओरडू नये. त्यांचे म्हणणे त्यांना निर्धास्त सांगण्याची संधी मिळाली पाहिजे.
संवाद ठेवा : मुलांमध्ये सामाजिक कौशल्य विकास हे त्यांच्या कुटुंबासोबत जोडले गेल्याने तसेच संवाद साधल्याने होतो. त्यामुळे मुलांसोबत प्रभावी संवाद साधा. सहयोगी, सुखदायी आणि स्नेहशील बना. यामुळे संबंध प्रस्थापित करण्यासाठी मदत होईल. मग, मुलांमध्ये मोकळेपणाने आत्मविश्वास वाढेल.
आपली आवड निवडण्याची संधी : आपली आवड निवडणे, पर्याय आणि मतं मांडण्यात त्यांना मदत करण्यात पालकांची महत्त्वाची भूमिका असते. पण त्यांना त्यांच्या आवडीची निवड करण्याची संधी द्या. आत्मविश्वास वृद्धिंगत करण्यासाठी ही सर्वात योग्य पद्धत आहे. त्यामुळे निर्णय घेण्यात, स्वत:ची निवड समजण्यात ते सक्षम होतात, ज्यामुळे त्यांना आनंद मिळू शकतो.
प्रशंसा आणि पुरस्कार : आपल्या मुलांना सांगा की आपले त्यांच्यावर किती प्रेम आहे. तसेच प्रत्येक व्यक्ती विशेष आहे. प्रत्येकाची स्वत:ची क्षमता आणि प्रतिभा असते. हे आईवडिलांनी मुलांना समजावून सांगितलं पाहिजे. मुलांसाठी सकारात्मक आठवणींची निर्मिती करा. छोट्या-छोट्या संकेतांच्या माध्यमातून त्यांच्या यशाचे कौतुक करा. त्यांना प्रोत्साहित करण्यासाठी स्टिकर, कुकीज अशा छोट्या वस्तूंनी त्यांना पुरस्कृत करा. तुमच्या अपेक्षांवर खरे न उतरल्यास त्यांना ओरडू नका. पुढच्या वेळेस त्यांना चांगले प्रदर्शन करण्यासाठी प्रोत्साहित करा.
तुलना कधीच करू नका : आपल्या मुलांच्या क्षमतांची तुलना दुसऱ्यांच्या मुलांशी करू नका. सर्व मुलांच्या मनात वेगवेगळे भाव असतात. त्यांच्या मित्रांशी त्यांची तुलना केल्याने त्याच्या मनात हीनभावना निर्माण होते. तुलना केल्याने प्रतिस्पर्धी असल्याची भावना मुलाच्या मनात निर्माण होते, ज्यामुळे मुलांच्या मनात ईर्षा होते आणि मुलांसाठी हानिकारक ठरू शकते.
कामात दृढ असणे : मूल जेव्हा त्याला दिले गेलेले काम पूर्ण करतं तेव्हा त्याला स्वत:मध्ये आत्मविश्वास जाणवतो. त्याला प्रोत्साहन मिळते. उदाहरणार्थ जेव्हा विवेक आपल्या बूटाची लेस बांधण्याचा सातत्याने प्रयत्न करत होता, पण तरीही त्याला जमत नव्हते. तेव्हा तो निराश झाला. यावेळी त्याच्या आईवडिलांनी त्याला हार न मानता प्रयत्न चालू ठेवण्यास यशस्वी होशील असे सांगितले आणि तो खरंच यशस्वी झाला. त्यांना अशाप्रकारे समजवण्याची गरज असते, जेणेकरून त्यांना ध्येयाच्या दिशेने पुढे जाण्याची प्रेरणा मिळेल.
शिक्षकांशी बातचीत करा : आईवडिलांनी मुलाची शिक्षक आणि मित्रांप्रति असलेली वागणूक समजूण घेणे गरजेचे आहे. त्यामुळे त्यांना आपल्या मुलाचं सामाजिक जीवन समजण्यास मदत मिळते. बाहेरच्या जगात त्याचे वागणे समजून घेणे गरजेचे आहे. जर तो घरी एखादी गोष्ट करू शकत नसेल, तर तो शाळेत करण्यास सक्षम आहे का?
यामुळे त्यांच्या आईवडिलांना हे समजेल की मुलांना शिकण्यात काही समस्या येत आहेत का? किंवा त्यांच्यावर अधिक लक्ष देण्याची गरज आहे का? मुलांच्या मित्रांशी तसेच शिक्षकांशी बोला, जेणेकरून त्याची रूची जाणून घेता येईल.
काल्पनिक खेळ खेळा : काल्पनिक खेळांच्या माध्यमातून मुले त्यांच्या आजूबाजूच्या व्यक्तींच्या आणि वस्तूंच्या मदतीने काल्पनिक परिस्थिती तयार करतात आणि त्यात आपली भूमिका बजावतात. अशा खेळात त्यांना खूप विचार करता येतो. ते ज्या प्रकारचे जीवन असण्याची इच्छा बाळगतात त्याविषयी माहिती मिळते. या खेळांत सामील झाल्यामुळे आईवडिलांना त्यांच्या काल्पनिक जगात डोकावण्याची आणि त्यांना आत्मविश्वासाने प्रोत्साहित करण्याची संधी मिळते.
मुलासह विश्वासाचे आणि मित्रत्त्वाचे संबंध विकसित करा, जेणेकरून जेव्हा त्याला समस्या असेल तेव्हा तो तुमच्याजवळ येईल. तुमचं ऐकेल आणि तुमच्या सल्ल्याचा सन्मान त्याला आपलं मत विकसित करण्यात मदत करा. त्याच्या आत्मविश्वास आणि समजूतदार होण्याची सीमा वाढेल. यामुळे त्याला आपल्या मित्रांसमोर आपले म्हणणे मांडण्यात त्यांचे म्हणणे ऐकण्यात आणि दुसऱ्यांच्या मनांचा मान ठेवण्यात मदत मिळेल. यासाठी वेगवेगळ्या लोकांमध्ये आपली ओळख आणि स्वतंत्र अस्तित्त्व राखण्याच्या दृष्टिने हे महत्त्वाचे ठरेल.